"Za kurtyną PRL-u" to próba zajrzenia za kulisy wydarzeń społecznych i kulturalnych epoki, która choć już dawno przeszła do historii, to jednak wciąż tkwi w nas głęboko. To również próba uchwycenia ówczesnej mentalności – decydentów, twórców i zwykłych ludzi.

Po wędrówkach ścieżkami Stefana Kisielewskiego postanowiliśmy zostać na dłużej w tamtej rzeczywistości i spróbować rozmawiać o niej bez uprzedzeń, chęci rozliczania i oceniania. Z nadzieją, że tak można mówić o PRL-u, zaczynamy nowy cykl audycji. W pierwszej spojrzenie z lotu ptaka: obraz relacji i zależności w PZPR oczami socjologa Krzysztofa Dąbka oraz główne narzędzie PRL-owskiej propagandy - prasa, którą bada Mariusz Mazur.

Agata Kwiecińska i Michał Nowak

14 stycznia (sobota), godz. 12:00

Gdański IPN wydał książkę poświęconą Milicji Obywatelskiej w Sopocie w latach 1945-1949. Publikacja opowiada zarówno o działalności formacji, jak i umundurowaniu, wykształceniu czy życiu prywatnym funkcjonariuszy. Promocję książki zaplanowano na piątek.

Autorem książki jest historyk z pionu edukacyjnego gdańskiego oddziału IPN, Krzysztof Filip. W notce promującej publikację Instytut poinformował, że jest ona prawdopodobnie pierwszą w kraju monografią poświęconą dziejom jednostki MO w konkretnej miejscowości i należy do nielicznych prac dotyczących historii Milicji Obywatelskiej.

- Rzeczywiście niewiele jest książek opowiadających o milicji. Można spotkać publikacje poświęcone działalności tej formacji w latach 50. czy 80. XX wieku, ale niemal białą plamą jest historia MO w drugiej połowie lat 40., czyli w czasach, kiedy powstawała - opowiada Krzysztof Filip.

Wydana przez IPN książka jego autorstwa liczy prawie 300 stron i nosi tytuł "Milicja Obywatelska w Sopocie w latach 1945-1949". Na jej wstępie autor przedstawił ogólną sytuację, jaka panowała na Pomorzu, w tym w Sopocie w czasie, gdy Armia Czerwona wyzwalała te tereny spod okupacji niemieckiej. Na tym tle pokazany został proces powstawania MO w Sopocie i scharakteryzowana jej działalność.

- Nadzorowanie oczyszczania miasta ze zwłok, zarówno ludzi, jak i zwierząt; kontrola nad porządkowaniem Sopotu; zwalczanie przestępczości, w której duży udział mieli Rosjanie dopuszczający się kradzieży czy gwałtów; pomoc w wysiedlaniu Niemców oraz zabezpieczanie obiektów, w których miały swoje siedziby ważne urzędy - takie m.in. zadania pełnili ówcześni milicjanci - wyliczył Filip.

Oprócz opisu zadań, jakie powierzano funkcjonariuszom, historyk opowiada też w swojej książce o umundurowaniu czy uzbrojeniu milicjantów. Filip zbadał też i opisał wykształcenie, wysokość płac funkcjonariuszy, ich wyżywienie i warunki, w jakich mieszkali.

- Jeśli krótko scharakteryzować ówczesnych milicjantów, to można o nich powiedzieć, że byli biednie ubrani i źle opłacani. Zdarzali się wśród nich alkoholicy, szabrownicy czy gwałciciele - opowiedział Filip.

Osobny rozdział książki został poświęcony formacji pomocniczej MO, czyli Ochotniczej Rezerwie Milicji Obywatelskiej. Publikacja zawiera także archiwalne i współczesne fotografie przedstawiające kierowników sopockiej MO, siedziby jej jednostek oraz kopie dokumentów.

Jak wyjaśnił historyk, do zajęcia się tematem sopockiej milicji, natchnęła go kronika MO w województwie gdańskim. - Były w niej wzmianki związane z powołaniem MO w wielu miejscach na Pomorzu, nie natrafiłem jednak na żadną wzmiankę o postaniu tej formacji w Sopocie, postanowiłem więc sam rzecz zbadać - powiedział Filip.

Historyk przez kilka lat prowadził szeroką kwerendę m.in. w archiwach IPN w Białymstoku, Bydgoszczy, Gdańsku, Lublinie, Poznaniu, Rzeszowie, Szczecinie i Warszawie, a także w Archiwum Państwowym w Gdańsku i jego oddziale w Gdyni oraz Archiwum Straży Granicznej w Szczecinie. Filip zebrał też relacje świadków i zapoznał się z dostępną literaturą, w tym czasopismami milicyjnymi.

pd

Trzy edycje gry rozeszły się w nakładzie 16 tysięcy egzemplarzy. Branża gier przeciera oczy ze zdumienia, bo dotąd żadna nowoczesna gra planszowa nie miała takiej sprzedaży - pisze "Gazeta Wyborcza".

- To wielki sukces wydawcy. Tym większy, że tytuł był nowy i dostępny w ograniczonej dystrybucji - ocenia Jacek Zdybel z firmy Trefl.

Kolejna edycja gry ukaże się w maju. Zamówiono już 4 tysiące sztuk, a wnioski cały czas są przyjmowane.

Trzeba kombinować

Gra planszowa "Kolejka" opowiada o realiach życia codziennego w latach schyłkowego PRL. Gracze muszą wysłać swoją, złożona z pięciu pionków, rodzinę do sklepów na planszy i kupić wszystkie towary z wylosowanej listy zakupów. Problem polega jednak na tym, że półki w pięciu osiedlowych sklepach są puste…

Gracze ustawiają swoje pionki w kolejkach, nie wiedząc z początku do którego sklepu zostanie dostarczony towar. Napięcie rośnie, gdy odsłania się karty dostawy towaru  i okazuje się, że kart towaru starczy tylko dla kilku szczęśliwców, stojących najbliżej drzwi do sklepu.

Na kartach towaru przedstawiono zdjęcia sześćdziesięciu oryginalnych przedmiotów z czasów PRL. W sklepach znajdziemy między innymi buty "Relaks", wodę toaletową "Przemysławkę", herbatę "Popularną" oraz wiele innych trudno dostępnych dóbr.

W tej historycznej grze planszowej trzeba nieźle kombinować, żeby zdobyć upragniony towar.

to, IPN. gov.pl

Unikatowe fotografie, plakaty, druki ulotne, dokumenty i materiały prasowe znalazły się na otwartej w Katowicach wystawie, przypominającej sfałszowane wybory do Sejmu Ustawodawczego.

 - Wystawę przygotowano tak, by eksponowała regionalny aspekt wyborów z 19 stycznia 1947 r. na szerszym, ogólnopolskim tle. Ekspozycję tworzy 20 paneli, uporządkowanych w układzie chronologiczno-tematycznym - powiedziała PAP Monika Kobylańska z katowickiego IPN, który jest współorganizatorem wystawy.

- Prezentowane materiały ukazują przebieg wydarzeń wiodących do decyzji o terminie przeprowadzenia wyborów, przebieg kampanii wyborczej, propagandę obozu władzy i opozycji, a także metody stosowane przez komunistów i UB - tak w trakcie kampanii, jak i liczenia głosów - dodała Kobylańska.

Wystawę w katowickiej siedzibie Archiwum Państwowego będzie można oglądać do końca lutego. Współautor ekspozycji, dr Adam Dziuba z katowickiego IPN, zaznaczył, że choć w większości związane z wyborami wydarzenia były na Śląsku podobne do tych w innych częściach Polski, historycy odkryli też kilka elementów odróżniających region od innych.

-Większość metod była podobna w całej Polsce - wynik wyborów był założony z góry, aby go uzyskać opanowywano komisje wyborcze i represjonowano opozycję. Do „nowatorskich” metod, stosowanych w woj. śląskim na szerszą niż gdzie indziej skalę, należy zaliczyć np. zawieszanie działalności powiatowych zarządów PSL np. pod zarzutem współpracy ich członków z bandami - powiedział dr Dziuba.

W innych regionach zdecydowanie rzadziej władze decydowały się na takie rozbijanie struktur legalnie działającego stronnictwa. Zawieszenie zarządów powiatowych ułatwiało represjonowanie ich członków. Ich zaangażowanie w kampanię wyborczą na rzecz PSL traktowano wówczas jako działalność "podziemia" i stosowano sankcje.

Innym charakterystycznym dla ówczesnego woj. śląskiego zjawiskiem było - w ocenia dr. Dziuby - jawne i manifestacyjne głosowanie w dniu wyborów. Według historyka, był to przede wszystkim wynik wywieranej na wyborców presji - autochtonów straszono, że zostaną wywiezieni do Niemiec; przybyszów z Kresów Wschodnich kuszono obietnicami lepszych domów czy mieszkań, albo ostrzegano, że będą musieli opuścić Śląsk i osiedlić się gdzie indziej. Manifestacyjnie głosowały też załogi kopalń i hut, w obawie o pracę. W akcji propagandowej w regionie uczestniczyło ok. 120 tys. aktywistów partyjnych i ok. 100 tys. ich popleczników.

Prezentowane na wystawie materiały pochodzą m.in. ze zbiorów centrali IPN w Warszawie, archiwum Instytutu w Katowicach, katowickiego Archiwum Państwowego, archiwum "Dziennika Zachodniego", a także Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego w Warszawie oraz kilku muzeów w woj. śląskim - w Zabrzu, Sosnowcu, Dąbrowie Górniczej.

Zdrada w Jałcie

Wybory do Sejmu Ustawodawczego odbyły się 19 stycznia 1947 r. Były konsekwencją ustaleń konferencji w Jałcie w lutym 1945 r. Zwycięskie mocarstwa zadecydowały wówczas, że normalizacja sytuacji w Polsce nastąpi poprzez dopuszczenie do uczestnictwa w życiu politycznym wszystkich demokratycznych ruchów politycznych, reorganizację rządu i przeprowadzenie w pełni demokratycznych wyborów. Komuniści zorganizowali wybory w sposób uniemożliwiający społeczeństwu wyrażenie swych politycznych preferencji. Kampania wyborcza obfitowała w nadużycia, których elementami były aresztowania, pobicia a nawet morderstwa działaczy opozycyjnego Polskiego Stronnictwa Ludowego, nagonka na politycznych przeciwników i przymuszanie obywateli do rezygnacji z zasady tajności wyborów.

Rezultat głosowania sfałszowano. Wedle oficjalnych danych wybory przyniosły ogromny sukces obozowi władzy. Nadużycia popełnione w trakcie kampanii i liczenia głosów spowodowały tylko słabe protesty ze strony USA i Wielkiej Brytanii. W konsekwencji wybory z 19 stycznia 1947 r. były - w ocenie współczesnych historyków - istotnym etapem ugruntowania politycznej dominacji w Polsce komunistów z Polskiej Partii Robotniczej.

Jak oceniają przedstawiciele IPN, sukcesorka PPR - Polska Zjednoczona Partia Robotnicza - przez kolejne lata udowadniała, że komuniści uzyskali legitymizację swej władzy w Polsce dzięki całkowicie demokratycznej i zwycięskiej dla nich procedurze wyborczej.

Spotkanie stało się pretekstem do szerszej dyskusji o życiu i dziele kard. Wyszyńskiego oraz o postulowanych działaniach na rzecz opracowania i udostępniania spuścizny po nim. W spotkaniu, które prowadził historyk dr Andrzej Grajewski z tygodnika "Gość Niedzielny", udział wzięli kardynał Kazimierz Nycz, prezes IPN dr Łukasz Kamiński i publicystka "Rzeczpospolitej" Ewa K. Czaczkowska.

Zobacz serwis specjalny Polskiego Radia Prymas Tysiąclecia>>>

Praca Mariana T. Romaniuka jest szczegółowym kronikarskim zapisem, ukazującym, jak w ciągu trzydziestu lat po śmierci kardynała Wyszyńskiego pielęgnowana była pamięć o nim. Spis tysięcy iniciatyw, jakim patronuje Prymas Tysiąclecia, przygotowany przez autora wygląda imponująco.  Na ile jednak pamięć i nauczanie Prymasa są rzeczywiście obecne i rozwijane, przyswajane przez ludzi i Kościół? Kardynał Nycz w jednej z wypowiedzi podczas panelu stwierdził, że nie ma pełnego przekonania, iż polski Kościół spłaca dług wobec swego wielkiego Prymasa.

Prowadzona przez historyka dyskusja z udziałem historyka – prezesa IPN, a także dziennikarza oraz następcy warszawskiego arcybiskupa nie mogła nie dotknąć problemu spuścizny po prymasie Wyszyńskim i jej udostępnienia. Szczególne zainteresowanie dotyczyło prowadzonych przez Wyszyńskiego prawie do końca życia słynnych codziennych "Zapisków". Część z nich została już wydana przez historyka Petera Rainę. Kard. Nycz dość powściągliwie zapatrywał się na szybki druk całości, zwłaszcza tych z   ostatnich 15–20 lat, pisanych na żywo, bez retuszu. - Paru proboszczów po przeczytaniu "Zapisków" przestałoby się modlić o szybką beatyfikację prymasa Wyszyńskiego – zażartował kardynał Nycz. Ale podkreślił, że jest za naukowym wydaniem „Zapisków” i konfrontowaniem ich z innymi świadectwami epoki.

Watykan nie rozumiał "polskiej specyfiki"

Kolejnym koniecznym tematem badawczym jest działalność Prymasa wobec polityki wschodniej Watykanu lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych. Andrzej Grajewski przytoczył anegdotę, według której tylko zdecydowana interwencja Wyszyńskiego zapobiegła obecności obok Gierka na pierwszomajowej trybunie papieskiego wysłannika Luigi Poggiego. Prowadzona przez Wyszyńskiego polityka – delikatna, subtelna, ale i stanowcza, była bardzo ważnym elementem toczących się rozmów w trójkącie Watykan – władze PRL – Episkopat Polski. Rozmów, w których – jak powiedziano w czasie panelu – przedstawiciele rzymskiej kurii, nie do końca rozumieli "polską specyfikę", zwłaszcza w rządzonej przez komunistów rzeczywistości.

 Zobacz galerię: DZIEŃ NA ZDJĘCIACH>>>

W drugiej części spotkania do dyskusji włączyła się bardzo liczna – kościelna i świecka – publiczność. Padało wiele, często gorących i emocjonalnych, głosów. Ich wspólnym mianownikiem było przekonanie, że obecność myśli Prymasa Tysiąclecia we współczesnym polskim życiu publicznym, jej udostępnianie i prowadzenie nad nią badań jest nie tylko spłacaniem duchowego długu, ale również naukową i obywatelską powinnością.

ipn.gov.pl, gs

Wydanie Teki Edukacyjnej poświęconej w całości historii Warmii i Mazur w latach 1945-50 zapowiedziała delegatura IPN w Olsztynie.
 
Będzie to pierwsza regionalna publikacja wydana w ramach akcji tzw. Tek Edukacyjnych IPN i poświęcona powojennym początkom tworzenia państwowości polskiej na Warmii i Mazurach. Akcja polega na wysyłce do szkół pakietów dydaktycznych - scenariuszy lekcji, tekstów źródłowych, ilustracji i opracowanych przystępnie materiałów historycznych - przeznaczonych dla licealistów, gimnazjalistów i ich nauczycieli.

Materiały będą obejmowały lata 1945-50 i mają dokumentować kształtowanie się powojennej społeczności regionu. Uczniowie będą poznawać losy poszczególnych grup ludności: miejscowych Niemców, Mazurów i Warmiaków, Polaków przesiedlonych tutaj z Kresów wschodnich oraz Łemków i Ukraińców przeniesionych w ramach Akcji "Wisła".

Prezes IPN dr Łukasz Kamiński ocenia, że dzięki dotychczasowej działalności Instytut wpisał się w polskie życie publiczne i - mimo różnych ocen - jego rola i dalsze istnienie wydają się niepodważalne. Szef IPN podkreśla, że działalności tej instytucji nie należy oceniać wyłącznie na poziomie ogólnokrajowym.

- Z mojej perspektywy nie mniej ważna jest ocena lokalna - na ile staramy się wspierać chociażby budowanie tożsamości regionalnej, które na wielu terenach nie jest procesem zakończonym, a często: trudnym, wymagającym zrozumienia pewnych uwarunkowań historycznych - powiedział Kamiński.