13 czerwca 1872 roku w Rudnikach koło Mościsk urodził się Jan Szczepanik, nauczyciel, wynalazca zwany "polskim Edisonem" oraz "galicyjskim geniuszem".

Po ukończeniu seminarium nauczycielskiego w Krakowie pracował jako nauczyciel w podkrośnieńskich wsiach. Mimo że był samoukiem, stał się autorem ponad 50 wynalazków i kilkuset patentów technicznych z dziedziny fotografii barwnej, telewizji czy barwnego tkactwa.

Wybitny amerykański pisarz i podróżnik Mark Twain chciał nawet kupić prawa do patentu związanego z rewolucyjnymi zmianami wprowadzonymi przez Polaka w maszynie tkackiej. I choć mu się nie udało jednym z efektów spotkań wynalazcy i pisarza jest gobelin przedstawiający Twaina utkany maszynowo przez Szczepanika według własnego szkicu.

Szczepanik wprowadził nowe metody w dziedzinie fotowłókiennictwa (nanoszenia obrazu na materiał).

– Wynalazek ten był genialny – stwierdza Piotr Zarzycki. – Zachowało się wiele prac wykonanych przez niego tą metodą i jak się patrzy na prezydenta Mościckiego czy marszałka Piłsudskiego to nie mamy wątpliwości, że to jest ich podobizna. To była w tamtych czasach absolutna sensacja – dodaje.

Prekursor kolorowego filmu i kolorowej fotografii

W 1897 roku opatentował telektroskop, protoplastę dzisiejszej telewizji. Było to urządzenie do przesyłania na odległość ruchomego obrazu kolorowego wraz z dźwiękiem za pośrednictwem elektryczności.

Amerykański historyk telewizji Albert Abramson w swojej książce pt. "Elektronic Motion Pictures. A history of the Television Camera" wymienił nazwisko Polaka na czołowym miejscu wśród XIX-wiecznych wynalazców telewizji. Informacja o telektroskopie wzbudziła sporą sensację w ówczesnej prasie, ale projekt z przyczyn technicznych i finansowych nie został zrealizowany.

Znany na całym świecie

Ślub Jana Szczepanika, który odbył się w 1902 roku w Tarnowie, był olbrzymią sensacją.

– Podobno wszystkie urzędy były nieczynne, wszystkie sklepy były zamknięte. Ci, którzy przyjechali tego dnia z jakimiś interesami z prowincji do Tarnowa i chcieli załatwić coś w urzędach, nie mogli się nigdzie dostać, bo wszyscy urzędnicy byli na ślubie Szczepanika – wspominała w audycji Polskiego Radia nadanej w 1975 roku jego córka, Maria Szczepanik-Zboińska.

O jego wielkiej popularności świadczyły fakt, że w cukierniach sprzedawano wtedy ciastka szczepaniki, tak jak się sprzedaje napoleonki.

"Galicyjski geniusz" miał tysiące pomysłów, pracował m.in. nad łodzią podwodną, samolotem z ruchomymi skrzydłami, śmigłowcem z podwójnym układem wirnika, czy, jeszcze przed Ferdynandem von Zeppelinem, nad sterowcem. Jan Szczepanik zaprojektował karabin elektryczny, który w ciągu minuty mógł oddać kilkanaście strzałów.

Uratował życie królowi Hiszpanii

Światową sławę Polakowi przyniosła przede wszystkim kamizelka kuloodporna wykonana z jedwabnej tkaniny z cienkimi blaszkami stalowymi. Materiałem tym wyłożono wnętrze karety króla Hiszpanii – Alfonsa XIII – co uratowało mu życie w trakcie zamachu na jego osobę. W dowód wdzięczności udekorował on Szczepanika najwyższym hiszpańskim odznaczeniem państwowym. Propozycję otrzymania odznaczenia otrzymał też od cara Rosji Mikołaja II, jednakże w tym wypadku, z pobudek patriotycznych, odmówił jego przyjęcia. Zamiast orderu otrzymał więc złoty zegarek wysadzany brylantami.

Od 1902 roku Szczepanik był związany z Tarnowem. Swoje pracownie posiadał m.in. w Wiedniu, Berlinie i Dreźnie. Zmarł 18 kwietnia 1926 roku w Tarnowie.

mk

240 lat temu, 12 lutego 1784 roku, nadworny chemik króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, Stanisław Okraszewski, wypuścił w powietrze pierwszy balon w Warszawie. Świadkiem tego wydarzenia był sam król.

Pięć lat później, 10 maja 1789 roku, w Warszawie na Nowym Świecie wzbił się w powietrze pierwszy balon z pasażerami na pokładzie. Próba miała miejsce dwa lata po pierwszym tego typu eksperymencie przeprowadzonym przez braci Montgolfier i miesiąc po pierwszym wzbiciu się w powietrze balonu na ziemiach polskich w Krakowie.

Smok nad Turcją

Choć i ten fakt nie zasługuje na palmę pierwszeństwa prób awiacyjnych w Polsce. Tę datować należy na wiek XVII, a konkretnie lata panowania Władysława IV Wazy, kiedy wynalazca Tytus Liwiusz Burattini zaprezentował dworowi królewskiemu model maszyny latającej w kształcie smoka o trzech parach ruchomych skrzydeł i z balonem na plecach. Pełnowymiarowy odpowiednik modelu miał służyć do transportu wojska pod mury Istambułu. Rzeczpospolita toczyła wówczas wojnę z Turcją. Testy nie wyszły jednak nigdy poza fazę pokazu modelu.

Na wzbicie się w powietrze załogowego balonu w Polsce trzeba było czekać do 10 maja 1789 roku. Podniebną podróż odbył wtedy Jean-Pierre Blanchard. Wystartował z ulicy Foksal.

- Chodziło mu o to, żeby udowodnić, że stworzenia mogą przeżyć kilkaset metrów nad ziemią - mówił dr Robert Gawkowski w audycji Doroty Truszczak z cyklu "Naukowy zawrót głowy". - W komitywie z Blanchardem był sławny pisarz i podróżnik Jan Potocki, który zresztą sam latał na niewielkich wysokościach.

Latający Mołdawianin

Autora "Pamiętnika znalezionego w Saragossie" można zatem uznać za pierwszego polskiego aeronautę. Inną "gwiazdą" warszawskiego baloniarstwa był Jordaki Kuparentko, który przybył na ziemie polskie z Mołdawii. Jordaki znalazł się w Księdze rekordów Guinnessa jako wynalazca spadochronu oraz pierwszy człowiek na świecie, który przeżył katastrofę lotniczą.

Rozpalanie wyobraźni

Nowy wynalazek rozbudził wyobraźnię nie tylko konstruktorów i naukowców, ale także literatów. Już rok po pierwszym polskim locie balonowym ukazała się powieść Michała Dymitra Krajewskiego "Wojciech Zdarzyński życie i przypadki swoje opisujący", która przedstawiała podróż na Księżyc odbytą właśnie balonem. Po podobny motyw sięgnął Teodor Tripplin.

Tradycje polskiego baloniarstwa są bardzo silne. Przed II wojną światową znajdowaliśmy się w elitarnym gronie trzech państw - obok Belgii i USA - które zdobyły Puchar Gordona Bennetta na własność.

bm

175 lat temu zmarł George Stephenson, brytyjski inżynier, konstruktor pierwszej lokomotywy parowej.

Self-made man

Losy Stephensona to historia awansu społecznego w dobie rewolucji przemysłowej. Przyszedł na świat jako syn palacza pracującego przy maszynie parowej. Wynalazek Jamesa Watta był już wówczas wykorzystywany w górnictwie. Młodość upłynęła Stephensonowi na obserwacji pracy ojca i na zarabianiu w kopalni na książki i zeszyty. Przyszyły wynalazca naukę rozpoczął w wieku 18 lat.

Imał się różnych zajęć, był zegarmistrzem i krawcem. W końcu wrócił jednak do pracy w kopalni, gdzie zyskał opinię świetnego mechanika. Za zaoszczędzone pieniądze kupił jednoizbowy domek, który z czasem samodzielnie rozbudował.

Lata doświadczenia spowodowały, że znał górnictwo od podszewki. George Stephenson słusznie zdiagnozował zapotrzebowanie rynku.

Hefajstos stalowych potworów

- Transport w owym czasie był główną bolączką właścicieli kopalń – słyszymy w audycji Małgorzaty Kandefer z cyklu "Uczeni w anegdocie". – W roku 1818 przemysłowcy węglowi założyli towarzystwo budowy drogi szynowej, łączącej zagłębie w Darlington z portem w Stokton.

Nadzór nad projektem powierzono Stephensonowi, który już 4 lata wcześniej skonstruował swoją pierwszą lokomotywę i postanowił wykorzystać ten napęd zamiast koni, które we wstępnych założeniach inwestorów miały ciągnąć wózki z węglem. 27 września 1825 została otwarta pierwsza linia kolejowa, na której kursowały lokomotywy.

Buchające parą żelazne potwory odbierane były początkowo z dużym dystansem. Dyskusje na temat lokomotyw prowadzono w brytyjskim parlamencie i na łamach gazet. Wieszczono, że będą miały zgubny wpływ na środowisko i gospodarkę.

Czytaj także:

• Parowóz, pociąg, lokomotywa, rewolucja. Jak kolej zmieniła świat

"Rakieta" leciała po torach

W końcu jednak argumenty ekonomiczne przeważyły. Postępu nie dało się zatrzymać. Wkrótce powstała kolejna, znacznie dłuższa magistrala kolejowa: na trasie Liverpool-Manchester. O tym, kto będzie dostawcą parowozów kursujących na tej trasie miał zadecydować konkurs. Wyścig wygrała lokomotywa Stephensona – "Rakieta".

Ojciec kolei parowej zmarł jako majętny i szanowany człowiek 12 sierpnia 1848. Stephenson i jego niezwykły wynalazek już za życia stali się symbolem pędu do rozwoju i ambicji cywilizacyjnych imperium brytyjskiego i ludzkości w dobie rewolucji przemysłowej. Dowodem na to jest to, że synowi palacza, który stał się jednym z najważniejszych inżynierów XIX wieku, już za życia budowano pomniki, a jego imieniem nazywano mosty.

bm

28 lutego 1782 roku w Bierach na Śląsku Cieszyńskim urodził się Józef Bożek. Oprócz budowania maszyn parowych zasłynął także konstruowaniem protez kończyn.

Pomysłowy konstruktor

Jego pochodzenie jest sporne – obecnie uważa się go za polsko-czeskiego wynalazcę. Józef Bożek wychował się w polskiej rodzinie, ale Śląsk Cieszyński znajdował się wówczas w granicach monarchii habsburskiej i sąsiadował z Czechami. Bożek w młodym wieku opuścił rodzinne strony i większą część życia spędził w Pradze, w której też skonstruował wszystkie swoje wynalazki.

Po ukończeniu gimnazjum w Cieszynie wyjechał na studia do Brna, w którym uczył się matematyki. W 1805 roku przeniósł się do Pragi, w której objawił się jego talent konstruktorski. Rozpoczął pracę jako majster w warsztatach mechanicznych nowo utworzonej Politechniki w Pradze. Sprawdzianem umiejętności Bożka przed podjęciem pracy było skonstruowanie sekundowego zegara astronomicznego.

Najbardziej zasłynął z budowania maszyn parowych, ale oprócz tego był również autorem m.in. elewatora zbożowego, maszyny do przystrzygania sukna oraz automatycznego warsztatu tkackiego. Józef Bożek stworzył również pierwsze protezy, które stały się zbawieniem dla okaleczonych weteranów wojen napoleońskich.

– Przyniosły mu prawdziwą sławę. W 1814 roku zrobił dla rosyjskiego oficera protezę ręki, która umożliwiała nawet pisanie. Nie wiadomo ile ich dokładnie wykonał, ale szacuje się, że około kilkuset. Jego protezy były wówczas najdoskonalsze w Europie, a może nawet i na świecie – powiedział mówił historyk techniki Piotr Zarzycki w audycji Doroty Truszczak z cyklu "Eureka extra".

Zafascynowany energią pary

Na przełomie 1814 i 1815 roku skonstruował swoją pierwszą maszynę parową, która mogła napędzać aż 25 różnych mechanizmów. Maszyna była pokazywana specjalistom, ale Bożek postanowił stworzyć coś, co zaznajomi szeroką publiczność z możliwościami wykorzystania energii pary wodnej.

– W pewnym momencie skoncentrował swoją karierę wynalazczą na silniku parowym. Bożek był chyba pierwszym Polakiem, który skonstruował parowo-mobil, czyli pojazd z silnikiem parowym. Jeździł po ulicach Pragi i wzbudzał olbrzymią sensację, był to trzeci tego typu pojazd na świecie – mówił Piotr Zarzycki w audycji z 2018 roku.

Dla Józefa Bożka to jednak wciąż było mało. Wynalazca próbował skonstruować jeszcze bardziej spektakularny pojazd. Bożek wpadł na pomysł zbudowania łodzi parowej, który udało mu się zrealizować w 1817 roku. Była to pierwsza tego typu konstrukcja na świecie.

– Żeby móc ją wykonać, zaciągnął pożyczkę. Zamiarem jego było, aby odpłatnie przewozić pasażerów. W dniu, kiedy miała nastąpić inauguracja, wybuchł pożar na łodzi. Niektórzy z historyków twierdzą, że został podpalony, ponieważ przewoźnicy prascy obawiali się, że takie monstrum wzbudzające olbrzymie zainteresowanie odbierze im chleb. Jednocześnie pieniądze ze sprzedanych biletów zostały skradzione. Był to olbrzymi cios dla Bożka, przez który oszalał i zniszczył wszystkie swoje wynalazki, a łącznie było ich 29 – opowiadał Piotr Zarzycki.

Józef Bożek zmarł przedwcześnie w biedzie i zapomnieniu 21 października 1835 roku w Pradze.

sa

"Panie Watson, proszę przyjść, potrzebuję pana"

Aleksander Graham Bell (ur. 3.03.1847 w Edynburgu, zm. 2.08.1922), z zawodu logopeda i nauczyciel muzyki, przeszedł do historii jako wynalazca telefonu. Do biura patentowego swój wynalazek zaniósł 14 lutego 1876. Patent uzyskał 7 marca 1876 roku. Pierwszy aparat telefoniczny zainstalował 20 czerwca 1877.

Choć kilku współczesnych mu wynalazców miało podobne pomysły, to właśnie jego wynalazek został opatentowany i był pierwszym działającym telefonem. Legendarne są dwie godziny, o które Bell wyprzedził w amerykańskim Urzędzie Patentowym Elishe Greya. Obaj zgłosili tam ten sam wynalazek - telefon. Do dzisiaj trwają spory, komu ostatecznie należy przypisać odkrycie, które tak bardzo zmieniło nasze życie.

W trakcie prac nad ulepszeniem telegrafu Bell odkrył, że ludzki głos można zamienić w impuls elektryczny i przesłać go dalej kablem. Dzięki temu możliwe stało się przesyłanie informacji w dowolne miejsce. Pierwszy raz usłyszano się przez telefon 10 marca 1876 roku. "Panie Watson, proszę przyjść, potrzebuję pana" - tak brzmiały pierwsze słowa wypowiedziane przez telefon przez Grahama Bella do jego asystenta Thomasa, zanotowane tego dnia w dzienniku laboratoryjnym wynalazcy.

Po kablu

Piętnaście lat wcześniej prototyp telefonu skonstruował Philipp Reis. Jego urządzenie przewodziło dźwięki harmoniczne i pozwalało na transmisję muzyki, ale głos ludzki ulegał ogromnemu zniekształceniu.

Pierwszy kabel telefoniczny między Europą a Ameryką położono w 1956 roku. Przewód ten umieszczono na dnie Atlantyku. 100 lat wcześniej były tam kładzione kable telegraficzne.

Współczesne telefony stacjonarne działają według tej samej zasady, co wynalazek z końca XIX wieku - zamieniają dźwięki na sygnały elektryczne, przesyłane właśnie kablem. W przypadku telefonów komórkowych sygnał z aparatu do aparatu przesyłany jest za pomocą fal radiowych. Jednak już na 19 lat przed pierwszą radiową transmisją głosu Bell wypróbował fototelefon, który korzysta ze światła.

Najważniejszy wynalazek

Fototelefon wynaleziony został przez Aleksandra Bella i jego asystenta Charlesa Taintera w lutym 1880 w Waszyngtonie. Na początku czerwca tego roku nadszedł czas na wyjście z laboratorium i pierwszy poważny eksperyment w terenie. Tainter udał się z nadajnikiem na dach pobliskiej szkoły Franklin School, następnie nadał sygnał głosowy, który zamieniony w wiązkę światła pofrunął 213 metrów dalej do Bella stojącego w oknie z odbiornikiem. Próba zakończyła się sukcesem. Sam Aleksander Bell uważał, że fototelefon to jego największe osiągnięcie. W jednym z ostatnich wywiadów powiedział, że to jego "najważniejszy wynalazek w życiu, ważniejszy od telefonu".

Choć fototelefon nie zrobił takiej kariery, jak telefon i radio, to idea Bella rozwijana jest do dziś. Technologia tzw. optyki wolnej przestrzeni okazała się szczególnie przydatna w wojsku, i to od samego początku. Choć z jednej strony łączność świetlna jak żadna inna podatna jest na zakłócenia pogodowe, to z drugiej strony jest jedną z najbezpieczniejszych, ponieważ bardzo trudno przechwycić sygnał wysyłany przez urządzenia. Od 1960 roku w optyce wolnej przestrzeni stosuje się wiązki laserowe, co zrewolucjonizowało tę technologię i otworzyło nowy rozdział w jej rozwoju.

mk/mc

Jan Czochralski do dziś jest najczęściej cytowanym polskim naukowcem na świecie, choć w swoim kraju został niemal zupełnie zapomniany. Politechnika Warszawska dopiero w 2012 roku wydała uchwałę rehabilitującą wybitnego badacza.

Urodził się 23 października 1885 roku w Kcyni (ob. woj. kujawsko-pomorskie), która znajdowała się wówczas w zaborze pruskim. Pochodził z rodziny o długich tradycjach stolarskich, sam jednak nie przejawiał zainteresowania tym fachem.  

Od produkcji mebli, młodego Jana bardziej fascynowała chemia. Przyszły naukowiec nie tylko czerpał wiedzę z podręczników, ale także sam przeprowadzał eksperymenty w piwnicy rodzinnego domu. Zabawy te niejednokrotnie kończyły się drobnymi wypadkami, co nie przypadło do gustu ojcu, który kazał synowi zająć się chemią na poważnie lub porzucić ją zupełnie. Jan wybrał tę pierwszą opcję.  

Po maturze Czochralski wyprowadził się z Kcyni i pracował w różnych aptekach, gdzie z chemią miał kontakt na co dzień. Ścieżka zawodowa ostatecznie doprowadziła go do Berlina. Tam studia na miejscowej politechnice łączył z pracą w laboratorium metalurgicznym w koncernie AEG.  

W 1917 roku przeprowadził się do Frankfurtu nad Menem, gdzie został objął stanowisko dyrektora w firmie Metallbank und Metallurgische Gesellschaft. Pozwolono mu tam na stworzenie dużego laboratorium przemysłowego. Naukowiec był już prawdziwym specjalistą od metalurgii. 

Metoda Czochralskiego 

Na tak błyskawiczny rozwój kariery Polaka wpływ miało pewne przełomowe odkrycie, którego dokonał przypadkowo w 1916 roku podczas prac laboratoryjnych.

- Czochralski robiąc wieczorem notatki przy stole laboratoryjnym zanurzył swoje pióro nie w kałamarzu z atramentem, a w tyglu ze stopioną cyną. Szybko pióro wyciągnął, a ze stalówki zwisała cienka nić zestalonej cyny. Co się później okazało, była ona monokryształem cyny – tak w audycji Krzysztofa Michalskiego z cyklu "Wieczór odkrywców" opisał to wydarzenie dr Paweł Tomaszewski, badacz z Polskiej Akademii Nauk i autor biografii Jana Czochralskiego. 

Naukowiec prowadził kolejne badania i wkrótce opracował sposób pozyskiwania monokryształów, nazwany metodą Czochralskiego. Odkrycie Polaka było przełomowe i wyprzedzało swoją epokę o dziesięciolecia. Dopiero na początku lat 50. XX wieku za pomocą metody Czochralskiego udało się pozyskać krzem, który zrewolucjonizował przemysł elektroniczny. 

Wybitny wynalazca

Odkrycie metody pozyskiwania monokryształów przyniosło Janowi Czochralskiemu rozgłos w środowisku naukowym. Prawdziwą fortunę zbił jednak na wynalazku, jakim był Metal B, zwany też metalem kolejowym. Był to opracowany przez Polaka stop ołowiowy z małą ilością domieszek innych metali, ale bez cyny. Używano go do produkcji panewek w kolejowych łożyskach ślizgowych aż do lat 60. ubiegłego wieku. 

- Stop miał dużą wytrzymałość i wysoką temperaturę topnienia, w związku z czym nie wytapiał się tak szybko i wagony mogły długo jeździć. No i był tani - mówił w radiowej audycji dr Paweł Tomaszewski. 

Dla Niemiec, które po I wojnie światowej otrzymały zakaz sprowadzania cyny, był to wynalazek wyjątkowo cenny. Wkrótce stopem zaczęły interesować się inne kraje takie jak USA czy ZSRR, dzięki czemu Polak dorobił się pokaźnego majątku.  

Innym ważnym wynalazkiem Polaka był prototyp mikroskopu skaningowego, wykorzystujący fale radiowe. Czochralski mógł dzięki temu prowadzić badania metaloznawcze. 

- To był człowiek o nieprawdopodobnej zdolności tworzenia w sferze techniki. Jego zainteresowanie najrozmaitszymi technologiami dawało efekty zupełnie niebywałe - stwierdził w audycji "Wieczór odkrywców" publicysta Stefan Bratkowski.

Czytaj także:

Czesław Tański - ojciec polskiej awiacji

Stefan Drzewiecki - pionier żeglugi podwodnej

Zagadkowy życiorys 

Jan Czochralski był postacią tak utalentowaną i popularną, że współpracę zawiązać z nim chciał sam Henry Ford. Naukowiec odmówił jednak wyjazdu do USA i możliwości pomnożenia fortuny. Zamiast tego wolał skorzystać z zaproszenia prezydenta Ignacego Mościckiego - wybitnego chemika – i w 1928 roku przeprowadził się do Polski, gdzie rozpoczął pracę na Politechnice Warszawskiej.  

Taki obrót spraw zrodził wśród badaczy życiorysu naukowca pewne hipotezy.

- Wyjazd z Niemiec był dosyć nagły, przyspieszony. Z tego co ja słyszałem z rodzinnych informacji, trzeba go było jak najszybciej z Niemiec wycofać. Takiego użyto słowa. Należałoby z tego wnioskować, że był związany z polskim wywiadem - mówił w radiowej audycji Stefan Bartkowski. 

Za tą hipotezą przemawia również fakt, że po przyjeździe do Polski Czochralski cieszył się pełnym zaufaniem władz wojskowych, które powierzały mu prowadzenie tajnych badań i broniły go przed atakami kolegów po fachu. Czochralski stał się obiektem zawiści innych profesorów z kilku powodów. 

Po pierwsze naukowiec posiadał niemieckie obywatelstwo, przez co obawiano się jego współpracy z zachodnim sąsiadem i wycieku tajnych informacji, które mu powierzano. Poza tym, zawiść wzbudzało to, że Czochralski był człowiekiem popularnym, faworyzowanym przez władzę i bajecznie bogatym. 

- Jak na przedwojenną Polskę to były wielkie pieniądze. Pobudował sobie tutaj wille, ale jednocześnie bardzo dbał o to, żeby z tych pieniędzy finansować edukację młodzieży. O tym praktycznie nikt nie wie - mówił Stefan Bartkowski. 

Współpraca z podziemiem

Po wybuchu II wojny światowej znajomość z Niemcami uratowała Janowi Czochralskiemu życie. Był oczkiem w głowie okupantów, którzy pozwolili mu prowadzić Zakład Badań Materiałów przy Politechnice Warszawskiej. Wprawdzie produkowano tam części do maszyn wykorzystywanych przez Wehrmacht, jednak prawdopodobnie naukowiec wykorzystywał swoją pozycję do pracy na rzecz ojczyzny.

- To była przykrywka. Czochralski współpracował z wywiadem AK - stwierdził Stefan Bartkowski.  

W Zakładzie Badań Materiałów produkowano części do granatów i pistoletów maszynowych sten dla partyzantów. Co więcej, dzięki pracy u Czochralskiego wielu polskich naukowców uniknęło śmierci lub wywózek do Niemiec.  

Skazany na zapomnienie

Dobre kontakty z Niemcami, które pozwoliły mu przetrwać wojnę, negatywnie wpłynęły na jego dalsze losy. Jeszcze pod koniec II wojny światowej został aresztowany przez nową komunistyczną władzę i oskarżony o kolaborację z niemieckim okupantem. Po kilku miesiącach śledztwo umorzono i Czochralski opuścił więzienie. Nie mógł jednak liczyć na powrót do normalnego życia.

W 1945 roku senat Politechniki Warszawskiej nie wyraził zgody na jego dalszą pracę na uczelni. Wybitny badacz został wykluczony ze środowiska naukowego i wrócił do rodzinnej Kcyni. Tam przez kolejne lata prowadził drobną firmę drogeryjną BION odpowiedzialną za produkcję takich wynalazków, jak sól szybko peklująca, proszek do kichania czy płyn do trwałej ondulacji włosów.  

th/bm

Ignacy Łukasiewicz przyszedł na świat 8 marca 1822 roku. Ku chemii pchnęła trudna sytuacja w domu. - Na początku lat 30. Łukasiewicz uczył się w gimnazjum w Rzeszowie. Po śmierci ojca przerwał naukę w szkole i rozpoczął praktykę jako uczeń w jednej z aptek w Łańcucie - mówił prof. Andrzej Notkowski w audycji Andrzeja Sowy i Wojciecha Dmochowskiego z cyklu "Kronika niezwykłych Polaków".

We Lwowie czy Gorlicach?

W roku 1852 wraz z Janem Zehem otrzymał naftę oczyszczoną. - Była to pierwsza przeprowadzona metodami naukowymi destylacja ropy na świecie - wyjaśniał historyk.

30 marca 1853 w oknie wystawowym apteki Pod Złotą Gwiazdą we Lwowie zapłonęła pierwsza lampa naftowa. Niektórzy uważają, że wynalazek został upubliczniony najpierw w Gorlicach, a nie we Lwowie. - W latach 1853-1856 Łukasiewicz, jako stały mieszkaniec i prowizor aptekarski, w swojej aptece w Gorlicach destylował ropę naftową, konstruował lampy naftowe. W Gorlicach zatem, a nie we Lwowie zabłysła pierwsza lampa naftowa na świecie - słyszymy w audycji "Fakty i ciekawostki z życia Ignacego Łukasiewicza".

Znaczenie wynalazku uświadomić można sobie, gdy wspomni się, że od 31 lipca 1853 lampami naftowymi oświetlono szpital we Lwowie. Jeszcze tej samej nocy została przeprowadzona pierwsza nocna operacja przy tym oświetleniu. Jedna lampa dawała światło o sile równej temu, jakie zapewniało 10-15 świec.

Dobry pracodawca

W 1854 roku Łukasiewicz rozpoczął prace górnicze w Bóbrce. Dwa lata później rezolutny aptekarz-konstruktor założył pierwszą na świecie rafinerię w Ulaszowicach pod Jasłem. Część dochodów przekazywał na cele charytatywne i modernizację regionu. Przy swojej kopalni i rafinerii otworzył prototyp ubezpieczalni pracowniczej.

Społecznik i polityk

Twórca przemysłu naftowego nie ograniczał swojej działalności do spraw biznesowych. Był też społecznikiem. Już w młodości Łukasiewicz związał się z organizacjami niepodległościowymi. Jako dojrzały człowiek, pod koniec życia został wybrany do Sejmu Galicyjskiego.

- Dzięki działalności Łukasiewicza na forum parlamentarnym, Sejm Galicyjski przyznał pierwsze poważne dotacje państwowe na wiercenia poszukiwawcze w rejonie Gorlic i Grybowa oraz na opracowanie map geologicznych Galicji - wyjaśniał prof. Andrzej Notkowski.  

Wynalazek Łukasiewicza wyparła, opatentowana w 1879 roku, żarówka elektryczna Edisona. Jednak na prekursorskich dokonaniach Łukasiewicza opiera się niemal całkowicie historia rozwoju w XX wieku.

Posłuchaj audycji o Ignacym Łukasiewiczu.

bm

Stephen Hawking. Wybitny umysł w sparaliżowanym ciele

Zanim stał się współautorem Deklaracji niepodległości i jednym z ojców założycieli USA, Benjamin Franklin (1706-1790), mąż stanu, dyplomata i filozof polityki, pisarz, drukarz i wydawca, naukowiec i wynalazca, był jednym z pionierów badań nad zjawiskami elektrycznymi. 15 czerwca 1752 roku przeprowadził jeden ze swych ikonicznych eksperymentów potwierdzających, że pioruny i elektryczność to rezultaty tego samego fenomenu fizycznego. Przy okazji swoich odkryć Franklin stworzył wynalazek, który na zawsze zmienił życie ludzi na całym świecie.

Dwa sznurki, klucz, butelka i deszcz

Po upalnym czerwcowym dniu nad wybrzeżem Pensylwanii skłębiły się ciemne chmury, a grzmoty stawały się coraz głośniejsze. Każdy, kto miał trochę oleju w głowie, zamykał się w domu, by względnie bezpiecznie przeczekać nawałnicę. Istniało wprawdzie ryzyko, że w czyjś dach uderzy piorun i spowoduje pożar, jednak pozostanie na otwartej przestrzeni wiązało się z dużo większym zagrożeniem. Poza tym niektórzy mieli już piorunochrony (o czym za chwilę).

Albert Einstein. Wielki uczony, ekscentryk, samotnik pogrążony w marzeniach

Byli jednak tacy, którzy z radością powitali burzę i uznali, że to najlepsza pogoda, by iść puszczać latawiec nad rzeką Delaware, nieopodal starego miasta w Filadelfii. Było ich dwóch: ojciec i syn, Benjamin Franklin i William Franklin (1730-1813), późniejszy prawnik, żołnierz i polityk. Co ciekawe, na wielu popularnych przedstawieniach eksperymentu widzimy Williama jako niewysokiego chłopca, a przecież w 1752 roku był to już 22-letni mężczyzna.

Syn (lub ojciec), ukryty być może pod daszkiem pobliskiej szopy, trzymał jedwabny sznurek od latawca, dbając, by sznurek ten pozostał możliwie najbardziej suchy, a więc także izolowany, przynajmniej w pobliżu ciała. Do samego latawca - wyposażonego w około 30-centymetrowy naostrzony drut metalowy - przyczepiony został moknący na deszczu sznurek konopny, który miał spełnić rolę przewodnika.

Pomiędzy sznurkami uwiązany był metalowy klucz, który był przymocowany do butelki lejdejskiej, wynalezionego sześć lat wcześniej w Europie pierwszego kondensatora, czyli przyrządu do gromadzenia ładunku elektrycznego. Konopny sznurek zebrał z powietrza naładowane cząsteczki i przekazał je do butelki. Następnie badacze przy użyciu zmagazynowanego ładunku wykonali serię znanych wówczas doświadczeń i tak mogli dowieść, że jasne i głośne zjawiska w czasie burzy to nic innego jak elektryczność.

Maria Skłodowska-Curie i jej lata najmłodsze. "Od początku chciała być najlepsza"

Igranie z elektrycznym ogniem

Eksperyment nie był jednak pierwszym, który dał Franklinowi niezbite dowody na elektryczną naturę wyładowań atmosferycznych. Od 1749 roku naukowiec opracowywał wynaleziony przez siebie piorunochron, który w kolejnych latach zaczął być masowo produkowany i umieszczany na budynkach w Filadelfii (w 1782 roku liczba instalacji odgromowych w tym mieście przekroczyła 400). Podobne konstrukcje w podobnym czasie powstawały również w Europie, ale dzięki rzetelnej dokumentacji to właśnie Franklin uważany jest za twórcę urządzenia i to jemu miliony ludzi na całym świecie zawdzięczają ochronę domów przed uderzeniem gromu.

Dzięki wcześniejszemu badaniu piorunochronów naukowiec wiedział, że w doświadczeniu z latawcem ze względów bezpieczeństwa nie może użyć metalowego pręta. Ładujący się dzięki naelektryzowanemu powietrzu sznurek wydawał się bezpieczniejszy. Franklin widział, jak wystające ze sznurka pojedyncze włókna unoszą się w pobliżu klucza, co wskazywało na aktywność elektrostatyczną (dowód!). Odważył się nawet zbliżyć do klucza swoją dłoń, na którą natychmiast przeskoczyła iskra elektryczna (jeszcze jeden dowód!). Gdyby jednak w latawiec uderzył piorun, Franklin zostałby zabity na miejscu, tak samo jak Georg Wilhelm Richmann (1711-1753), niemiecki fizyk, który rok później próbował odtworzyć filadelfijski eksperyment w Sankt Petersburgu.

15 czerwca to umowna data przyjęta za relacją spisaną piętnaście lat później przez Josepha Priestleya (1733-1804), autora "Historii elektryczności" (1767), angielskiego przyjaciela i współpracownika Benjamina Franklina. Niepewne jest także miejsce przeprowadzenia doświadczenia. Według niektórych wersji Franklin przeprowadzał obserwację z iglicy kościoła Christ Church w Filadelfii, jednak iglica pojawiła się tam dopiero w 1754 roku. Według innych, stał w polu, ponieważ użycie latawca rozwiązywało problem wysokości.

Parowóz, pociąg, lokomotywa, rewolucja. Jak kolej odmieniła świat

Sam Benjamin Franklin opisał sposób "pobierania ognia elektrycznego" 19 października 1752 roku w czasopiśmie "The Pennsylvania Gazette", którego był współwłaścicielem. Autor artykułu nie wspomniał jednak ani słowem, że to on przeprowadził eksperyment. Opisał sprawę bezosobowo:

"Jako że w europejskich gazetach wspomina się często o sukcesie filadelfijskiego eksperymentu z pobieraniem ognia elektrycznego z chmur za pomocą spiczastych prętów żelaznych wzniesionych na wysokich budynkach et cetera, czytelników zainteresuje z pewnością wiadomość, że ten sam eksperyment powiódł się w Filadelfii, chociaż został przeprowadzony w inny i łatwiejszy sposób, który każdy może wypróbować w następujący sposób" – i tu następował szczegółowy opis doświadczenia.

Jak wiemy, przykład nieszczęsnego Georga Richmanna pokazał, że jednak nie każdy powinien próbować.

Bogowie, pożary i "nowotna sztuka"

Spektakularne manifestacje piorunów oraz ich śmiercionośny i niszczycielski charakter od początku istnienia człowieka stanowiły jeden z ośrodków kulturowej wyobraźni. Niemal każda religia naturalna czciła jakiegoś boga władającego gromami i burzami, a przy tym często także wojną. Był grecki Zeus, słowiański Perun i jego bałtycki kolega Perkūnas, kananejski Baal i babiloński Marduk, nordycki Thor i fiński Ukko, hinduski Indra, aztecki Tlaloc, bóg Majów K'awiil oraz Illapa z mitologii Inków - a to tylko niewielka część panteonu gromowładnych bóstw. W Biblii piorun to wyraz potęgi Boga lub jego gniewu. W starotestamentowej "Księdze Wyjścia" Bożemu objawieniu na górze Synaj towarzyszą błyskawice, grzmoty, kłęby dymu i inne gwałtowne zjawiska.

Ciemna materia kontra superziemia. Astronomiczne rewolucje Bohdana Paczyńskiego

W Polsce i na Białorusi przetrwał zwyczaj stawiania w oknie w czasie burzy zapalonej świecy zwanej gromnicą. Wierzono, że w ten sposób uchroni się dom od uderzenia pioruna lub odgoni złe moce odpowiedzialne za grożące życiu zjawiska atmosferyczne. W niektórych regionach wierzono, że przed gromami chroni bocianie gniazdo na dachu. Księża, nawet po upowszechnieniu się piorunochronów, utrzymywali, że tylko bicie w kościelne dzwony odstrasza pioruny. Trafienie gromem miało być okrutną karą boską za grzeszne życie. Ironią losu jest fakt, że to właśnie wieże kościelne jako najwyższe punkty okolicy najczęściej ściągały pioruny, co nieraz kończyło się śmiercią dzwonników.

Potęga wyładowań atmosferycznych rzeczywiście robi wrażenie. Bardzo jasny błysk rozgrzanego do 30 tysięcy stopni Celsjusza powietrza, przez które przepływa ładunek elektryczny, a także związany z gwałtownym rozszerzeniem gazów huk grzmotu słyszalny w promieniu nawet 24 kilometrów - to wciąż wywołuje nasz popłoch. Piorun ma tak wysoką temperaturę, że jest w stanie rozerwać lub stopić niemal każdy materiał i odrzucać na spore odległości elementy ważące dziesiątki kilogramów. Ogień powstały na skutek wyładowań elektrycznych nie należy do rzadkości, nawet dziś. Słynny pożar Lublina, który w czerwcu 1719 roku strawił większą część miasta, wybuchł po uderzeniu pioruna w słomiany dach.

Dlatego piorunochron Franklina oraz jego naśladowców tak bardzo przypadł do gustu wszystkim ludziom na Ziemi. Jego skuteczność przewyższa bez wątpienia efektywność nawet najlepszej gromnicy, każdego bocianiego gniazda i kościelnego dzwonu. Poziom bezpieczeństwa ludzi i mienia wzrósł tak bardzo, że nikt nie wyobraża już sobie życia bez piorunochronów. Obecnie w Polsce założenie instalacji odgromowej jest obowiązkiem każdego inwestora czy właściciela budynku, co regulują stosowne przepisy prawa budowlanego.

Jędrzej Śniadecki. Gwiazda chemii, "szlachcic na łopacie" i prezydent Szubrawców

Piorunochrony pojawiły się w Rzeczpospolitej jeszcze za życia Benjamina Franklina w latach 80. XVIII wieku. Stanisław August Poniatowski (1732-1798) polecił zainstalowanie urządzenia na Zamku Królewskim w Warszawie, a poeta Adam Naruszewicz (1733-1796) uczcił to przedsięwzięcie wierszem "Na piorunochron umieszczony na Zamku Warszawskim":

"Gmach ten nowotną sztuką bojaźni pozbawił,
Powietrznego ku straży przewodnika stawił.
(...)
Osłoń twym nieprzebitym puklerzem te domy
I ojczyznę, troiste uchylając gromy".

Dziś, gdy elektryczność jest oczywistością, a wiedza o niej, mniej lub bardziej powierzchowna, jest powszechna, tym bardziej doceniamy genialną prostotę piorunochronu. Jego działanie opiera się na jednej z najbardziej podstawowych właściwości naelektryzowanych ciał, które uziemione - umieszczone na ziemi lub w ziemi - stają się elektrycznie obojętne. Jednak do czasów przełomowych badań XVIII-wiecznych uczonych i wynalazców elektryczność była bardziej naukową ciekawostką, a nie zjawiskiem nieustannie obecnym w przyrodzie.

Rewolucja pod szkiełkiem. Robert Koch i jego bakterie

Bursztyn, fluid i poezje

Nazwę "elektryczność" - w nowołacińskiej formie "electricus" - wymyślił angielski uczony William Gilbert (1544-1603), który na przełomie XVI i XVII wieku badał oddziaływania elektrostatyczne pocieranego bursztynu ("bursztyn" po grecku to "elektron") i odróżnił ten fenomen od właściwości magnetycznych wykazywanych przez skały magnetytowe.

Po nim Otto von Guericke (1602-1686), pocierając miedzianą kulę, obserwował przyciąganie i odpychanie przez nią różnych obiektów. Działanie elektrostatyczne było możliwe także za pośrednictwem lnianego sznura, który niemiecki badacz przykładał do kuli, nieświadom, że właśnie stworzył pierwszy sztuczny przewód elektryczny. Następnie Robert Boyle (1627-1691), udoskonaliwszy pompę próżniową Guerickego, wykazał, że oddziaływania elektryczne powstają także w próżni, więc powietrze nie jest warunkiem koniecznym do ich zaistnienia.

Przewodnictwo elektryczne odkrył Anglik Stephen Gray (1666-1736), który spostrzegł, że łączenie ze sobą kolejnych materiałów, z których pierwszy dotyka naelektryzowanego ciała, sprawia, że właściwości elektrostatyczne występują również na końcu ostatniego elementu w szeregu. Wysnuł z tego wniosek, że "duch elektryczny" to swego rodzaju płyn, który może przemieszczać się wzdłuż przewodu. Zauważył też, że elektryczność przepływa także przez metale, które z powodu braku właściwości elektrostatycznych uważano za ciała "nieelektryczne".

Arthur Conan Doyle. 10 mniej znanych faktów z życia twórcy Sherlocka Holmesa

Badaniami Graya zainteresowało się dwóch Francuzów: Jean-Antoine Nollet (1700-1770) i Charles François de Cisternay du Fay (1698-1739). Odwiedzili angielskiego kolegę w 1732 roku, obejrzeli jego eksperymenty, a po powrocie do Francji wypracowali pierwszą kompleksową teorię w dziedzinie elektryczności, zwanej teorią "dwóch fluidów". Oparli ją się na fakcie istnienia dwóch przeciwstawnych oddziaływań elektrostatycznych: przedmioty potarte tylko przez szkło odpychają się wzajemnie, podobnie jak przedmioty ocierane wyłącznie o bursztyn, ale ciała naelektryzowane przez szkło przyciągają ciała naładowane za pomocą bursztynu. Naukowcy stwierdzili, że na szkle powstaje elektryczność "szklana", a na bursztynie - "żywiczna".

Grayowska hipoteza "płynu elektrycznego" działała na wyobraźnię również Benjamina Franklina, który w efekcie swoich badań przeformułował teorię du Faya i Nolleta. Jego zdaniem nie ma dwóch rodzajów fluidów, lecz jeden, ale występujący pod dwoma różnymi ciśnieniami. Nadmiar płynu nazwał "ładunkiem dodatnim" (u Francuzów: "szklanym"), niedobór - "ujemnym" ("żywicznym").

Choć, podobnie jak jego poprzednicy, Franklin błędnie interpretował fizyczną naturę elektryczności, to jego twierdzenia o ładunkach elektrycznych okazały się słuszne i po kilku korektach stały się jednymi z podstaw nauki o elektryczności, która gwałtownie rozwijała się od początku XIX wieku i która po upływie wieku od filadelfijskiego eksperymentu z latawcem stała się głównym napędem drugiej rewolucji przemysłowej. A poza tym - fascynowała niemal każdego piśmiennego człowieka żyjącego nie tylko w oświeceniu, lecz także w następnych epokach.

O tym, ile znaczyła elektryczność w tamtym czasie, poświadczyć może ten, którego kojarzymy raczej z wrogiem "mędrca szkiełka i oka". Adam Mickiewicz (1798-1855) w tym samym czasie, gdy pisał "Romantyczność", stworzył także, prawdopodobnie ku uciesze kolegów z uniwersytetu, wiersz "Toasty", w którym wymieniał wszystkie elementy wszechświata ważne w tamtym czasie dla kręgów polskich elit intelektualnych:

"Historia przyszłości". Mickiewicz przewidział radio, telewizję i loty w kosmos

"Coby było śród zakresu,
Na który ludzie rzuceni,
Bez światła, ciepła, magnesu
I elektrycznych promieni?

Coby było, zgadnąć łatwo;
Ciemno, mroźno, chaos czyste.
Witajcież, słoneczna dziatwo!
Wiwat — światło promieniste!

Niedość na światła iskierce,
Gdy wszystko dokoła skrzepło:
Chłodny świat i chłodne serce
Ciepła trzeba — wiwat ciepło!

Pełnych światła i zapału
Czasem tęgi wiatr rozniesie.
By ciało związać ku ciału,
Jest magnes — wiwat magnesie!

A gdy zrośniem w okrąg wielki
Przez magnesowaną styczność,
Wtenczas z lejdejskiej butelki
Palniem: — wiwat elektryczność!".

***

mc