Ostatnia Wieczerza

Wielki Czwartek obchodzi się na pamiątkę Ostatniej Wieczerzy, którą spożył Jezus Chrystus ze swoimi dwunastoma uczniami - apostołami. Podczas spotkania podzielił się nimi z chlebem i winem. Częstując ich jedzeniem, wypowiedział słowa: "To jest ciało moje wydane za was. Czyńcie to samo na moją pamiątkę", ustanawiając tym samym sakrament Eucharystii i kapłaństwa. Zapowiedział także, że zostanie zdradzony przez jednego z uczniów oraz że wkrótce umrze w męczarniach. Proroctwo wypełniło się tuż po wieczerzy. Chrystus podczas modlitwy w ogrodzie oliwnym został aresztowany przez rzymskich strażników. Swojego mistrza wydał za trzydzieści srebrników jeden z apostołów - Judasz.

O teologicznym znaczeniu tego dnia dowiesz się z audycji Polskiego Radia "Wielki Czwartek" oraz "Prawosławne święta wielkanocne".

Nabożeństwa w Wielki Czwartek

Obecnie w Wielki Czwartek rano odprawiana jest msza krzyżma świętego. Biskup dokonuje wtedy poświęcenia olejów oraz udziela błogosławieństwa katechumenom - dorosłym osobom, które przygotowują się do przyjęcia chrztu. Wieczorem, na pamiatkę Ostatniej Wieczerzy, odprawiana jest Liturgia Wieczerzy Pańskiej. Oficjalnie kończy ona Wielki Post i otwiera Triduum Paschalne. W czasie nabożeństwa, po raz pierwszy od Środy Popielcowej, śpiewa się hymn "Chwała na wysokości", podczas którego biją kościelne dzwony, stopniowo zastępowane przez klekot małych drewnianych instrumentów - kołatek. Później kapłan zdejmuje z ołtarza świece, mszał, krzyż i obrusy, a Najświętszy Sakrament przenosi do pomieszczenia zwanego ciemnicą. Ten zwyczaj odnosi się do odarcia szat z Chrystusa.

Nieodłącznym elementem wielkoczwartkowej jest obrzęd umycia nóg, najczęściej ubogim lub starszym mężczyznom. W dawnej Polsce robili to biskupi, a nawet magnaci i królowie, jak np. Zygmunt III Waza. Był to gest wyrażający pokorę, miłość bliźniego i braterstwo. Następnie biedaków ubierano w najlepsze szaty i zapraszano na wykwintną ucztę. Służącymi tego dnia byli wyjątkowo monarcha i dworzanie. Gościom na zakończenie kolacji wręczano różne prezenty i pieniądze.

Droga Krzyżowa

Niegdyś w Wielki Czwartek licznie odwiedzano kalwarie, czyli zespoły kapliczek upamiętniających mękę Chrystusa. Zazwyczaj budowano je na wzgórzach. W takich miejscach odprawiano nabożeństwo zwane Drogą Krzyżową, którego początki sięgają XII wieku. Zatrzymując się przy każdej ze stacji, rozważa się dzieje Męki Pańskiej. Zostało one wymyślone przez jerozolimskich franciszkanów, chcących w ten sposób przybliżyć miejsca związane z ostatnimi chwilami życia Chrystusa przybywającym do Ziemi Świętej pielgrzymom. Nabożeństwo zyskało na popularności i już w średniowieczu przybyło do Polski. 

Najwięcej kalwarii powstało na ziemiach polskich w XVII i XVIII wieku. W swym zamyśle miały zastępować wiernym pielgrzymki do Ziemi Świętej. Najbardziej znaną polską kalwarią jest Kalwaria Zebrzydowska. Corocznie odbywa się tam okazała Droga Krzyżowa, gromadząca wiernych przybyłych nawet z odległych stron kraju. Podczas nabożeństwa w role postaci znanych z Biblii wcielają się parafianie.

Zwyczaje ludowe związane z Wielkim Czwartkiem

W dawnej Warszawie przygotowania do Triduum Paschalnego rozpoczynały się już w środę. Podczas porannego nabożeństwa kapłan po każdym odśpiewanym psalmie gasił jedną świecę aż do momentu nastania ciemności. Później uderzał psałterzem i brewiarzem o ławki i ołatrz, oznajmiając tym samym, że rozpoczęły się główne obchody Wielkiego Tygodnia. Na tę chwilę uparcie wyczekiwali chłopcy. Tłumacząc, że biorą przykład z duchownych, wpadali do kościoła czyniąc rwetes i zamieszanie oraz tłukli kijkami o ławki.

W przeszłości w całej Polsce, w środę, w Wielki Czwartek lub Piątek, odbywał się obrzęd zwany pogrzebem Judasza bądź judaszkami. Kukłę z workowego płótna wypychano trocinami lub różnymi śmieciami. Przed wschodem słońca wieszano ją na wysokim drzewie, by wraz z nastaniem dnia wszyscy mieszkańcy danej miejscowości mogli poznać oblicze zdrajcy. W Pruchniku na ziemi rzeszowskiej, przed nastaniem południa, Judasza odcinano ze stryczka. Wybrany sposród społeczności oskarżyciel i sędzia w jednym, wlókł go przez całą wieś, pozwalając, by gawiedź używając niewybrednego słownictwa, okładała kukłę kijami. Krakowscy żacy zawieszali Judasza na kościelnych wieżach. Wsie Górnego Śląska przemierzali chłopcy poprzebierani za diabłów, którzy targali za sobą kukłę Judasza. Odwiedzali gospodarzy, chwaląc się, że pojmali zdrajcę i żądali za ten czyn różnych przysmaków.

Obrzęd pogrzebu Judasza został zarejestrowany przez dziennikarza Polskiego Radia. Posłuchaj relacji.

Na ziemi łęczyckiej młodzi mężczyźni na drewnianym wózku wozili figurkę lub żywego koguta i święty obraz. Zachodząc do każdego obejścia, śpiewali pobożne pieśni, dostając w zamian jajka.

Na ziemi tarnowsko-rzeszowskiej od Wielkiego Czwartku do Wielkiej Soboty rzemieślnicy nie wykonywali żadnych prac. Rolnicy ograniczali się do wykonania tych najbardziej potrzebnych. W tych stronach utrzymywano, że w Wielkim Tygodniu do spowiedzi przystępują jedynie osoby ze szczególnie ciężkimi grzechami, dlatego starano się wcześniej pójść do spowiedzi wielkanocnej.

W Wielki Czwartek po powrocie z liturgii zasiadano do wieczerzy złożonej wyłącznie z ryb. Po posiłku niektórzy zaczynali utrzymywać ścisły post aż do Wielkiej Soboty, posilając się przez ten czas jedynie wodą święconą.

Niezależnie od regionu Wielki Czwartek zwiastował początek bezpośrednich przygotowań do Wielkanocy. Rozpoczynało się intensywne gotowanie i sprzątanie.

seb

Barbara Ogrodowska, Polskie obrzędy i zwyczaje doroczne, wyd. 2010, Oskar Kolberg, Lud. Jego zwyczaje, sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce: Chełmskie (wyd. 1890), Kaliskie (wyd. 1890), Kujawy (wyd. 1867), Krakowskie (wyd. 1871), Łęczyckie (wyd. 1964), Mazowsze, cz. I (wyd. 1963), Lubelskie (wyd. 1888), Przemyskie (wyd. 1964), Sanocko-Krośnieńskie (wyd. 1964), Śląsk (wyd. 1965),Tarnowsko-Rzeszowskie (wyd. 1964), Wielkie Księstwo Poznańskie (wyd. 1967).

Groby Pańskie

Popularne w całej Polsce Groby Pańskie wyobrażały grotę, w której pochowano ukrzyżowanego Chrystusa. Ich przygotowaniem zajmowali się księża lub wierni. Często takie groby mogły poszczycić się efektownym wystrojem i przepychem. Ich symbolika często związana była (i jest do dzisiaj) z aktualną sytuacją polityczno-społeczną kraju. W czasie zaborów zdarzało się, że cenzura nakazywała rozebranie instalacji.

Jak zanotował Oskar Kolberg w swoim monumentalnym dziele pt. "Lud. Jego zwyczaje, sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce" w tomie poświęconym Mazowszu II połowy XIX wieku: "Groby po wsiach nie ustępowały miejskim. Sadzono się w ich ubraniu na przepych i okazałość. Tu wśród nocnych bałwanów straszny wieloryb połykał i wyrzucał Jonasza, tam cudowna łódka rybacka św. Piotra była wystawiana, tu inny jaki przedmiot pobożny. Ogródek przed grobem wzorzysty z pięknie wzrosłego owsu, rzeżuchy, bukszpanu, próżne miejsca kolorowym piachem wysypywane, po stronach drzewka cytrynowe, pomarańczowe i kwiaty, lampy z kolorowymi zasłonami".

W kościołach można było również spotkać straż grobową. Zwyczaj jej wystawiania był już znany w XVII wieku. W Warszawie do pilnowania takiego grobu monarcha delegował oddział kawalerii konnej. W mniejszych miejscowościach straż pełnili żołnierze lub odświętnie ubrani mieszkańcy.

W niektórych rejonach kraju, m.in. we wschodniej Wielkopolsce i na ziemi rzeszowskiej, strażnicy byli wyposażeni w egzotyczne turbany lub tureckie krzywe szable. Prawdopodobnie była to inspiracja zaczerpnięta z czasów wojen polsko-tureckich. Takich strażników nazywano turkami.

Na Rzeszowszczyźnie strażników wystawiała każda wieś, a nawet parafia. Turki zgrupowani nawet w kilkudziesięcioosobowych oddziałach rywalizowali ze sobą. Przedmiotem konkurencji były barwne mundury i umiejętność utrzymania wojskowej dyscypliny. Swoją służbę, którą traktowali jako najwyższy zaszczyt, pełnili aż do niedzielnej rezurekcji. Po jej zakończeniu popisywali się przed wiernymi musztrą.

Wieczorami często udawano się na Misteria Męki Pańskiej wystawiane na centralnych placach miast lub wsi. Wyznaczeni wierni starali się jak najlepiej odegrać ostatnie chwile z życia Chrystusa. Niekiedy takie przedstawienia gromadziły nawet kilka tysięcy widzów.

Dzień pełen zadumy

Wielki Piątek to dzień surowego postu, w ciągu którego należało wstrzymać się od wszystkich potraw mięsnych. W ciągu dnia można było spożyć tylko jeden pełny posiłek. Pomimo tych zaleceń, wiele osób postanawiało spędzić ten dzień, pijąc tylko wodę. Niezależnie od regionu Polski starano się utrzymać powagę i zadumę. Niedozwolone były wszelkie żarty, a nawet uśmiechanie się. W domach zasłaniano lustra czarnym materiałem i zatrzymywano zegary. Zdejmowano krzyże i obrazy przedstawiające Chrystusa, które z nabożnością chowano do skrzyni. Starano się mówić półgłosem i zachowywać się tak, jakby w domu rzeczywiście znajdował się zmarły. Dzieciom tłumaczono, by nie przeglądały się w lustrach, gdyż może tam czaić się diabeł.

O świcie, szczególnie na wschodnich rubieżach kraju, starano się wykąpać w rzece i jeziorze. Wierzono, że taka kąpiel zapewnia zdrowie na cały rok, a zarazem obmyje z grzechów. W Polsce zachodniej i centralnej smagano się gałązkami, mówiąc przy tym: "To za Boże rany". Na Mazurach zaś tego dnia rozpoczynano... polewanie się wodą, charakterystyczne dla śmigusa-dyngusa. Wypowiadano przy tym pacierze, wierząc, że dzięki temu woda będzie już poświęcona.

Pomimo powagi Wielki Piątek był dniem najintensywniejszych przygotowań do Wielkanocy. W różnych regionach kraju następował zwyczaj zwany pogrzebem śledzia. Gawiedź starała się strącić, a następnie podeptać zawieszoną na gałęzi drzewa rybę. Zwyczajowi towarzyszyła zakłócająca zadumę szamotanina, jednak nie krzywili się na nią nawet najpobożniejsi ludzie. Był to sposób odreagowania wielkopostnych umartwień i sposób na rozprawienie się ze śledziem, który przez ostatnie 40 dni stanowił podstawę pożywienia.

U protestantów i prawosławnych

Wielki Piątek jest również najważniejszym dniem dla protestantów, którzy swoje święta obchodzą tydzień po katolikach. Tego dnia odprawia się dwie liturgie: poranną i wieczorną, których forma właściwie nie różni się od tych niedzielnych. Na wieczornym nabożeństwie w ciszy i zadumie rozważa się Mękę Pańską. Krzyż zostaje przykryty czarnym kirem, a w kościele gasi się światło, pozostawiając jedynie świece na ołtarzu.

W Cerkwi prawosławnej wierni, trzymając zapalone świece, słuchają w ciszy dwunastu fragmentów Ewangelii opisujących ukrzyżowanie Jezusa. Po zakończonej liturgii symboliczny Grób Pański przykrywa się wnoszoną w uroczystej procesji płaszczenicą - całunem przedstawiającym zmarłego Chrystusa. Następnie wierni oraz kapłani, w pokorze i zadumie, podchodzą po płaszczenicy, kłaniają się i całują wizerunek Chrystusa. Niektórzy czuwają przy całunie całą noc, modląc się i czytając Dzieje Apostolskie.

O teologicznym znaczeniu tego dnia posłuchasz w audycji "Chrześcijanie a Wielki Piątek" oraz "Prawosławne święta wielkanocne".

seb

Źródła: Barbara Ogrodowska, Polskie obrzędy i zwyczaje doroczne, wyd. 2010, Zygmunt Gloger, Rok polski w życiu, tradycji i pieśni, wyd. 1901, Oskar Kolberg, Lud. Jego zwyczaje, sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce: Chełmskie (wyd.1890), Kaliskie (wyd.1890), Krakowskie (wyd.1871), Mazowsze, cz. I, (wyd.1963), Mazury Pruskie (wyd. 1966), Litwa (wyd.1966), Pokucie (wyd. 1888), Pomorze (wyd.1965), Przemyskie (wyd.1965), Tarnowsko-Rzeszowskie (wyd.1964), Wielkie Księstwo Poznańskie (wyd.1967).

wmkor

Secondo Pia był pierwszym człowiekiem, który otrzymał zgodę króla włoskiego i arcybiskupa Turynu na sfotografowanie słynnego Całunu. O północy 28 maja 1898 fotograf amator, w ciemni zaimprowizowanej w turyńskiej katedrze, zanurzył szklaną kliszę w wywoływaczu. Nie mógł uwierzyć w to, co zobaczył. A zobaczył twarz Chrystusa.

Historię Całunu Turyńskiego oraz wieloletnich badań, jakie nad nim prowadzono, przedstawił Jan Nowak-Jeziorański na antenie Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa w kwietniu 1980 roku.  

Historia Całunu

Całun Turyński jest uważany za jedną z największych relikwii chrześcijaństwa. Przechowywany najpierw w Jerozolimie, potem przez paręset lat w Bizancjum, wystawiony po raz pierwszy na widok publiczny we Francji w 1357 roku, ostatecznie w XVII wieku trafił do Włoch. Zdaniem wierzących właśnie w to płótno owinięty został Chrystus po swojej śmierci na krzyżu i w nim złożony do grobu.

Całun Turyński obecnie przechowywany jest w królewskiej kaplicy katedry w Turynie. Ma 4 m 36 cm długości i 1 m 10 cm szerokości. Na połowie podłużnej materii widać odbicie postaci nagiego mężczyzny, słusznego wzrostu, mocno zbudowanego. Na drugiej połowie odbicie tego samego człowieka z tyłu.

Na tle Całunu, który z upływem czasu przybrał barwę kości słoniowej, rysuje się twarz z sowimi oczyma, bez wyrazu, nieomal groteskowa. Postać pokrywają liczne plamy i ślady rozmaitego kształtu, ciemniejsze i bledsze, mniejsze i większe, koloru brązowawego, jaki po wielu latach przybierają plamy po krwi.

 

Secondo Pia. odkrywca wizerunku Jezusa na Całunie Turyńskim (1898). Fot. Wikipedia/domena publiczna

Wstrząsające odkrycie Secondo Pii

28 maja 1898 Secondo Pia przystąpił do obróbki zdjęć wykonanych w turyńskiej katedrze. I doznał największego wstrząsu w swoim życiu. Zaczęło się przed nim wyłaniać oblicze Chrystusa, zupełnie inne niż to, które oglądał gołym okiem na całunie. Zamknięte oczy, rysy i najdrobniejsze szczegóły oddane niesłychanie realistycznie, jak na zdjęciu fotograficznym. Twarz pełna cierpienia i majestatu, jakiej włoski fotograf nie oglądał na płótnach największych mistrzów malarstwa.

Secondo Pia zrozumiał w tym momencie, że wizerunek oglądany dotychczas na całunie jest negatywem, który w tajemniczy sposób powstał w ciemni skalnego grobu, do którego złożono ciało Jezusa. A teraz, po dziewiętnastu wiekach,  w jego ciemni fotograficznej, obraz ten wyłania się jako pozytyw i tak naprawdę ogląda zdjęcie ukrzyżowanego.

Konfabulacja i fałszerstwo?

To niezwykłe odkrycie nie przyniosło włoskiemu fotografowi szczęścia. Obiegło prasę całego świata jako sensacja stulecia i wywołało fale wątpliwości i podejrzeń. Pia oskarżony został o dokonanie retuszu i fałszerstwa. Bronić się nie mógł. Całun tylko przez 8 dni był wystawiony na widok publiczny i spoczął z powrotem w srebrnej skrzyni.

Sześć miesięcy później francuski ksiądz katolicki wystąpił z tezą, że wizerunek na całunie jest fałszerstwem i malowidłem typowym dla XIV w., kiedy to relikwie mnożyły się w sposób, który na pewno trudno byłoby nazwać cudem. Ale sprawa Całunu Turyńskiego i jego prawdziwości nie dawała ludziom spokoju. 4 lata później pracę nad płótnem rozpoczęła grupa uczonych na Sorbonie. W 1902 roku Yves Delage, prof. anatomii porównawczej, zdeklarowany ateista, znany z awersji do wszystkiego co miało posmak metafizyczny, wygłosił w auli uniwersyteckiej odczyt, który zakończył kategorycznym stwierdzeniem: "Proszę panów, człowiek utrwalony na całunie jest Chrystusem".

Reakcja świata nauki na rewelację francuskiego uczonego była zdecydowanie wroga. Uznano, że jego konkluzja dyskredytuje go jako uczonego.

Porównanie wizerunku Jezusa na Całunie oraz monecie z czasów cesarza Justyniana z VIII wieku. Fot. Wikipedia/domena publiczna

Kolejne badania, nietypowe eksperymenty

Całun został wystawiony ponownie na widok publiczny w roku 1931. Wtedy dokonano 12 zdjęć i powiększeń, które wydobyły na jaw nowe szczegóły. Fotograf robił i wywoływał zdjęcia przy świadkach. Sporządzono notarialnie poświadczony protokół. Od tego czasu całun stał się przedmiotem badań całej rzeszy uczonych; katolików, protestantów, ateistów, archeologów, lekarzy, biologów, historyków a nawet kryminologów. Dokonywano różnych eksperymentów, łącznie z wieszaniem ludzi na pasach skórzanych na krzyżu, przebijano gwoździami amputowane ręce i nogi, przebijano bok i badano okoliczności, w jakich woda gromadzi się w płucach przed skonaniem i po śmierci.

Nauka o Całunie

W związku z szerokimi badaniami Całunu Turyńskiego, których celem jest potwierdzenie lub zaprzeczenie jego autentyczności powstała nawet odrębna nauka – syndonologia od słowa "sindon" czyli prześcieradło, użytego w greckim, najstarszym tłumaczeniu Ewangelii. I kongres syndonologów odbył się w Rzymie, w 1950 roku. Dziewiętnaście lat później eksperci ze specjalnej komisji powołanej przez arcybiskupa Turynu, Michele Pellegrino wykonali, jako pierwsi, kolorowe zdjęcia całunu. W 1973 roku kolejni badacze pobrali próbki 14 nici, wyciągając je z różnych miejsc tkaniny.

Chrystus w trójwymiarze

W latach 70. do badań nad Całunem Turyńskim włączyli się również eksperci ze Stanów Zjednoczonych, z FBI, Agencji Atomowej.

– Przyłączają się dwaj rzeczoznawcy z laboratorium Amerykańskiej Komisji Energii Atomowej i dwaj badacze przestrzeni kosmicznej: dr Jack Johnson i dr Eric Jumper – słyszymy w audycji. – Do badań użyto ultranowoczesnych mikroskopów, aparatów fotograficznych, instrumentów służących do wykrywania fałszerstw, kamer do fotografowania ciał niebieskich i komputerów. Dr Johnson przeżywa wstrząs podobny do tego, jakiego doznał pod koniec XIX w. Secondo Pia, gdy udaje mu się przy pomocy komputera odtworzyć trójwymiarowe oblicze Chrystusa.

Nowe fakty

Na temat Całunu powstają całe stosy literatury naukowej. Badacze, na podstawie przeprowadzonych analiz, ujawniają wiele nowych faktów dotyczących ukrzyżowania Jezusa. Część z nich zaczęła nawet nazywać Całun Turyński "Piątą Ewangelią".

Do jakich konkluzji doszli uczeni po tylu badaniach?

- Nie znaleziono dowodów, aby Całun Turyński miał być fałszerstwem – słyszymy w audycji Jana Nowaka-Jeziorańskiego. - Przeciwnie, dotychczasowe badania wykazują zgodność, jakie tradycja i historia wiążą z całunem, czyli zgodność z tym, co przekazała nam Ewangelia i świadectwa dotyczące płótna na przestrzeni dwóch tysięcy lat.

Setki badań, diagnoz, ekspertyz - jak choćby powtarzane niezliczoną ilość razy próby odbicia ciała ludzkiego na płótnie - nie powiodły się. - Nie przyniosły rezultatów, choćby częściowo zbliżonych do obrazu takiego, jaki widzimy na Całunie Turyńskim - mówił autor programu.

Trudne pytania

Wciąż wiele pytań pozostaje bez odpowiedzi. Co się działo z całunem, zanim został po raz pierwszy wystawiony na widok publiczny w roku 1357? Jakim sposobem lniane płótno mogło przetrwać w tak idealnym stanie ok. 2 tys. lat? Czy możliwe jest fałszerstwo przez owinięcie w płótno ciała ludzkiego, któremu zadano za życia lub po zgonie rany opisane w Ewangelii?
Czy doczekamy się badań, które doprowadzą do ostatecznej konkluzji, że postać na całunie przedstawia Chrystusa?

Posłuchaj, jakiej odpowiedzi udziela Jan Nowak-Jeziorański w swej audycji pt. "Tajemnice Całunu Turyńskiego".

bs/im

Na tropie szczątków krzyża pańskiego

- W początkowych wiekach tematyka pasyjna ukazywana była w duchu triumfu nad śmiercią. Na większości przedstawień z IV czy V w. znajdziemy krzyż, wieniec jako symbol zwycięstwa, czasami narzędzia Męki i najwyżej sąd Piłata. Jednak dopiero od IX-X w. zaczynają się wyobrażenia Chrystusa, który jest martwy lub cierpiący - mówił w radiowej Dwójce prof. Jerzy Mizołek.

W kolejnych stuleciach - pod wpływem przemian w religijności - motyw pasyjny stawał się coraz bardziej zindywidualizowany, obrazy miały pomóc w głębszym, emocjonalnym, przeżywaniu ostatnich chwil życia Chrystusa. Wizerunek wcielonego Boga nabierał rysów przejmująco ludzkich.

1. Judasz i pojmanie w Ogrójcu

Giotto di Bondone "Pocałunek Judasza". Fot. Wikimedia/domena publiczna

Inny mesjasz w Nowym Testamencie. Kim był Barabasz?

Freski w kaplicy Scrovegnich w Padwie należą do najważniejszych dzieł Giotta di Bondone. Tam właśnie znajduje się malowidło przedstawiające "Pocałunek Judasza" namalowane ok. 1305 roku.

- Wokół jest tumult i zamieszanie. Żołnierze, po sygnale Judasza, chcą pojmać Chrystusa, apostołowie go bronią. Ale nasz wzrok koncentruje się na dwóch centralnych postaciach. Są nieruchome, między nimi jest jednak niezwykle silna wymiana spojrzeń - opowiadała w audycji z cyklu "Jest taki obraz" dr Grażyna Bastek.

Jak podkreślała, Giotto - dzięki nadaniu postaciom cech indywidualnych, dzięki użyciu błękitnego, a nie złotego tła - przełamuje tradycję bizantyńską. Co do użytych przez malarza kolorów, warto również zwrócić uwagę na żółtą szatę Judasza, symbol zdrady. 

***

2. Biczowanie niczym sen świętego

"Biczowanie Chrystusa" (albo: "Sen św. Hieronima") Piera della Francesca. Fot. Wikimedia/domena publiczna

- To bardzo tajemnicze dzieło, nie do końca wyjaśnione. Tytułowe biczowanie znajduje się na drugim planie. Motyw ten znamy z malarstwa europejskiego, lecz nieco późniejszego - mówiła dr Grażyna Bastek o tym powstałym ok. 1455 roku obrazie.

- Najbardziej ekstrawagancką interpretacją tej sceny jest ta, że nie mamy wcale do czynienia z biczowaniem Chrystusa, lecz ze snem św. Hieronima. Hieronimowi śniło się bowiem, że jest biczowany za czytanie pogańskich poetów: Wergiliusza, Horacego, Cycerona. To właśnie ci trzej poeci mają być przedstawieni na pierwszym planie obrazu – tłumaczyła dr Grażyna Bastek.

***

3. Kosmiczne Ukrzyżowanie

Jeden z najbardziej intrygujących - a z pewnością najbardziej znanych - malarskich wizerunków ukrzyżowania Chrystusa powstał w czasach współczesnych. Chodzi o "Chrystusa świętego Jana od Krzyża" Salvadora Dalego, obraz z 1951 roku.

- Ten niesłychany Chrystus rozpięty jest w przestworzach. Ukrzyżowany, a jednak szybujący - nie krył swojej fascynacji tym malowidłem prof. Jerzy Miziołek. W tym obrazie, jak podkreślał, zawarty został wymiar "kosmicznego odkupienia świata". Malarz jakby przenosi fakt ukrzyżowania w inny, ponadhistoryczny wymiar. - Widzimy krzyż, ale on nie ma żadnego osadzenia, unosi się w powietrzu, to krzyż mistyczny. Ciało również jest mistyczne. To jest Chrystus, który dokonał już dzieła odkupienia - tłumaczył badacz.

***

4. Współcierpienie, czyli naśladowanie 

Rogier van der Weyden "Zdjęcie z krzyża". Fot PAP/EPA

Rogier van der Weyden, wielki malarz niderlandzki, stworzył w 1. poł. XV w. poruszającą opowieść o Chrystusie zdejmowanym z krzyża: widzimy tu przejmującą rozpacz Matki Boskiej i bliskich Jezusowi osób cierpiących u Jego stóp.

– Rogier zbudował scenę narracyjną, ale ograniczoną do jednego momentu, jednej akcji. Zamknął te wszystkie postaci w iluzjonistycznej szafie. Na tym polega innowacyjność i niezwykłość tego obrazu – podkreślała w audycji "Jaki to obraz" dr Grażyna Bastek.

Co istotne, równoległy układ ciała umęczonego Chrystusa i cierpiącej Marii niesie głębokie znaczenie religijne. To podobieństwo nawiązuje zarówno do idei naśladowania Chrystusa (imitatio Christi), jak i prawdy o współcierpieniu (udziału w Zbawieniu) Jego matki.

Warto dodać, że ten poruszający obraz przeznaczony był do niewielkiej kaplicy, w której jeszcze silniej oddziaływał na wiernych.

***

5. "Grób znajduje się po naszej stronie"

Caravaggio "Złożenie do grobu" Fot. EPA/ROBIN VAN LONKHUIJSEN

Ten obraz Caravaggia powstał w latach 1603-1604 na zamówienia dla kaplicy Opłakiwania w kościele Santa Maria in Vallicella w Rzymie. To istotna informacja, bo szczególna kompozycja malowidła była tworzona z myślą o tej docelowej sakralnej przestrzeni.

Włoski malarz, wykorzystując charakterystyczny dla swojej sztuki światłocień, ukazuje scenę, w której św. Jan Apostoł i św. Nikodem składają do grobu ciało martwego Chrystusa. Za nimi stoją trzy Marie: Matka Boża, Maria Kleofasowa i Maria Magdalena.

- To bardzo przemyślana kompozycja - mówiła dr Grażyna Bastek. - Dół, do którego składane jest ciało, znajduje się jakby w naszej przestrzeni. To ciało ofiarowywane jest w ten sposób, jakby miało być złożone poza przestrzenią obrazu w świecie widza, w kaplicy kościelnej.

***

6. "Nie ma takiego drugiego obrazu"

Hans Hans Holbein młodszy "Chrystus w grobie" Fot. EPA/GEORGIOS KEFALAS

Malowidło Hansa Holbeina młodszego (stworzone w latach 1521–1522) jest szczególne z kilku powodów. Zwracają uwagę już same proporcje dzieła: 30,5 centymetra na 2 metry. Ciało uwidocznione na obrazie wydaje się być naturalniej wielkości.

- Chrystus jest tu nagi, ma jedynie przykryte biodra. Całe ciało jest wychudłe, zniszczone, ma ślady rozkładu – opisywała dr Grażyna Bastek. – Jest to jedno z niezwykłych, do dziś szokujących i wstrząsających obrazów śmierci. Nie umiem sobie przypomnieć żadnego innego obrazu, w którym martwy Chrystus przedstawiony byłby tak drastycznie, tak wiernie - podkreślała dr Grażyna Bastek.

Do osób, które uległy mocy tego obrazu, należał Fiodor Dostojewski. Pisarz ponoć bardzo przejął się tym wizerunkiem - żona obawiała się nawet, że Fiodor dostanie ataku epilepsji…

Wśród hipotez dotyczących przeznaczenia tego dzieła są i takie, że mógł on być przeznaczony do kaplicy grobowej. Miałby on symbolizować rzecz niezwykle trudną do wyobrażenia, wymykającą się słowom: samotność Chrystusa czekającego na zmartwychwstanie.

jp

Dla wielu chrześcijan zaskoczeniem może być fakt, że motyw zmartwychwstania jest starszy niż ich religia.

Motyw ten pojawia się w wielu religiach. Problem polega na tym, czy możemy mówić o zmartwychwstaniu w tym chrześcijańskim znaczeniu. Sam termin ma chrześcijańskie konotacje i jest silnie powiązany z tą tradycją. Zastosowanie tego terminu w innych religiach nastręcza wielu problemów. Znajdziemy w innych tradycjach religijnych, niechrześcijańskich, ideę bogów umierających, nie jest ona czymś niezwykłym w dziejach świata. Podobnie jak odradzający się bogowie. Na początku XX wieku powstała hipoteza, że mamy do czynienia ze swego rodzaju wzorcem mitycznym, który funkcjonuje w religiach Bliskiego Wschodu, ale nie tylko.

Data Wielkanocy. Spór o obliczenia w pierwszych wiekach chrześcijaństwa

Koncepcja boga umierającego i odradzającego się była później krytykowana, ale do dziś ma swoich zwolenników. Można tu podać mnóstwo przykładów z różnych religii: Ozyrys w Egipcie, Attys w mitologii frygijskiej, grecki Adonis, akadyjski Tamuz i jego sumeryjski odpowiednik Dumuzi, kananejski Baal.

Schemat najczęściej jest podobny: bóg umiera zwykle z czyjejś ręki – człowieka lub innego boga – a następnie zostaje ożywiony lub ożywa i powraca do świata żyjących, np. Ozyrys był bóstwem utożsamianym z królem, władcą, który został zamordowany przez swojego brata, Seta. Jego ciało zostało rozczłonkowane. Szczątki męża zespoliła i ożywiła bogini Izyda. Ozyrys ożywa, ale staje się panem świata umarłych. Jest kimś, kto gwarantuje kontynuację życia po śmierci ludziom. Motyw zejścia bóstwa do podziemia, do świata umarłych, jest częstym motywem w religiach Bliskiego Wschodu – np. Dumuzi trafia tam na pół roku jako warunek wypuszczenia stamtąd swojej żony, Inanny. W religiach bliskowschodnich umierający i odradzający się bóg uosabia cykl wegetacyjny przyrody, bardzo istotny dla społeczności rolniczych.

Po śmierci i odrodzeniu Ozyrys stał się bogiem-sędzią umarłych. Fot. Wikipedia/domena publiczna

Wydaje się, że ten motyw spotkać można nie tylko w obrębie Morza Śródziemnego i Bliskiego Wschodu. W religii germańskiej funkcjonuje postać Baldura, boga zabitego przez własnego brata, który ma się odrodzić po Ragnaröku – skandynawskim końcu świata – i dać początek nowemu, lepszemu istnieniu.

Śmierć Baldura, która jest skutkiem machinacji Lokiego, boga kłamstwa, rozpoczyna sekwencję wydarzeń, które prowadzą do końca i odrodzenia świata. Wydaje się, że jest to mit oryginalnie germański. To pokazuje, że pewne motywy mogą pojawiać się samoczynnie, niezależnie od siebie, w różnych miejscach świata, w różnych kulturach. Motyw zmartwychwstania wydaje się sam narzucać na myśl jako sensowna odpowiedź na problem śmierci.

Prawdopodobne jest, że mity o śmierci i odrodzeniu boga są jeszcze starsze niż pierwsze cywilizacje. Ich źródła odnajdujemy w kulturach neolitycznych, jak w micie o bogini Hainuvele, która została rozczłonkowana, a z jej pogrzebanych szczątków wyrosły rośliny. To pokazuje, że schemat życie–śmierć–odrodzenie jest głęboko zakorzeniony w naszym myśleniu o świecie. Przy czym warunkiem koniecznym do odrodzenia jest śmierć. Sam Jezus mówi w Ewangelii Jana: "Jeżeli ziarno pszenicy wpadłszy w ziemię, nie obumrze, zostanie tylko samo, ale jeśli obumrze, przynosi plon obfity" (J, 12: 24; cyt. za Biblią Tysiąclecia).

Baldur zginął ugodzony strzałą wykonaną z jemioły - jedynego materiału, który mógł odebrać mu życie. Nieumyślnie zabił go Hodur, jego niewidomy brat, któremu narzędzie zbrodni podsunął bóg oszustw - Loki. Fot. Wikipedia/domena publiczna

A co z religiami Dalekiego Wschodu? Czy tam również występuje motyw zmartwychwstania?

W religiach Indii czy Chin nie odnajdziemy motywów zmartwychwstania, a przynajmniej nie są one rozpowszechnione. Mamy do czynienia raczej z motywami przedłużania życia. Np. w chińskim taoizmie znajdziemy motywy związane ze wzmacnianiem siły życiowej. W hinduizmie mowa o reinkarnacji – wstępowaniu w kolejne ciało po śmierci. Zmartwychwstanie, rozumiane jako zmartwychwstanie ciała, jest obce tym kulturom.

Czy Kościół odnosił się do kwestii obecności motywu zmartwychwstania w innych religiach?

Na przestrzeni wieków myśliciele Kościoła podejmowali różne próby wyjaśniania tej zbieżności – od ignorowania mitów, aż po studia, oparte na wiedzy religioznawczej, wyjaśniające różnice między zmartwychwstaniem Chrystusa a motywem umierającego i odradzającego się boga. Te kontrowersje miały miejsce już u pierwszych chrześcijańskich myślicieli. Justyn Męczennik i Teofil z Antiochii, apologeci działający w II w. n.e., doskonale zdawali sobie sprawę z podobieństw Ewangelii do mitów, które funkcjonowały w świecie pogańskim, świecie, który przecież oni doskonale znali. Justyn zwraca uwagę np. na podobieństwa z mitem Herkulesa, Eskulapa czy Bachusa. Postrzega je jednak w kategoriach oszustwa, za którym kryje się diabeł.

Teofil z kolei zwraca uwagę na historyczność Jezusa i mityczny (a zatem fałszywy) charakter opowieści pogańskich. Sprawa odżyła na nowo w XX wieku na bazie badań historycznych nad kulturą najstarszych cywilizacji. Także w tym przypadku Kościół opiera swoje stanowisko na historyczności Jezusa i wyjątkowości zmartwychwstania w stosunku do cyklicznego odradzania się bogów w rytmie wegetacji.

Chrześcijaństwo jako religia odniosło niebywały sukces – do dziś cieszy się ogromną liczbą wyznawców. Czy można zaryzykować tezę, że centralne miejsce motywu odkupienia win i zmartwychwstania przyczyniło się do tego statusu? Czym różni się zmartwychwstanie w chrześcijaństwie od motywu umierającego i odradzającego się boga w innych religiach?

Sama idea Chrystusa, który jako człowiek przeżywa dramat śmierci i tryumf zmartwychwstania, jest niezwykle ważna dla chrześcijaństwa i jest czymś przełomowym. W tym motywie widoczne są wpływy innych religii bliskowschodnich, są jednak również elementy oryginalne. Opowieść o śmierci i zmartwychwstaniu Jezusa ma unikatowe cechy, a centralność zmartwychwstania jest jedną z najważniejszych. Nie ma ono odpowiedników w innych religiach antycznego świata.

Zmartwychwstanie w chrześcijaństwie jest czymś innym niż motyw umierającego i odradzającego się boga w religiach bliskowschodnich. Przede wszystkim ze względu na figurę Jezusa-człowieka, a zarazem Jezusa-Syna Bożego. Ponadto zmartwychwstanie Jezusa nie ma charakteru cyklicznego i nie jest powiązane z cyklem wegetacyjnym. Unikatowy jest też motyw cierpienia Jezusa jako narzędzia odkupienia całej ludzkości.

Rozmawiał Bartłomiej Makowski

Prof. Sławomir Sztajer - kierownik Pracowni Religioznawstwa i Badań Porównawczych Instytutu Kulturoznawstwa Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Autor m.in. książki „Język a konstytuowanie świata religijnego”.

Ukrzyżowanie – jak umierał skazaniec?

Ukrzyżowanie było karą szczególnie udręczającą skazanego – zaczynała się ona właściwie na kilka godzin przed zgonem. Skazany najpierw musiał przejść hańbiącą drogę na miejsce kaźni. W spiekocie dnia, wśród okrzyków tłumu, niosąc na plecach i karku przyszłe narzędzie śmierci.

- Jezus niósł tylko belkę poprzeczną ("patibulum"). To była zwykła belka stropowa, używana w budownictwie. Jej  grubość to ok. 20-25 cm. Była więc bardzo ciężka, ważyła ok. 45-50 kg – wskazywał prof. Piotr Dyczek z Ośrodka Badań nad Antykiem Europy Południowo-Wschodniej Uniwersytetu Warszawskiego w audycji Katarzyny Kobyleckiej z cyklu "Eureka". - Pierwotny słup pionowy ("stauros") stał na miejscu, zamocowany na stałe.

Przybyłego na miejsce kaźni skazańca przybijano do belki poprzecznej, którą przyniósł ze sobą (przebijano nadgarstki – dłonie nie utrzymałyby ciała), a następnie umieszczano na przygotowanym słupie.

Śmierć na krzyżu była śmiercią z uduszenia

- Poza tym przebicie nadgarstków było skuteczniejsze, przyspieszało śmierć. Przebijano wówczas nerwy i żyły. Przebicie naczyń krwionośnych powodowało wykrwawienie – wyjaśniał historyk. - Sama śmierć następowała w wyniku uduszenia. Rozciągnięte na krzyżu ciało doznawało paraliżu. Dotyczyło to też mięśni poruszających płucami.

Skazańcy, by zaczerpnąć powietrza, starali się unieść na nogach. Niekiedy w tym celu na pionowej belce instalowano podpórkę pod stopy.

- Stąd w Ewangelii wzmianka o żołnierzach, którzy przyspieszyli śmierć dwóch łotrów, łamiąc im nogi. Zrobili to właśnie po to, żeby ci nie byli w stanie się podciągnąć – dodawał gość audycji.

Kara, która przerażała Rzymian

Kara śmierci przez ukrzyżowanie pojawiała się na długo przed narodzeniem Jezusa, a nawet przed powstaniem republiki rzymskiej. O ukrzyżowaniu wspomina już m.in. perska "Awesta" – zbiór świętych tekstów zaratusztrianizmu. Jej najpóźniejsze księgi datuje się na VI wiek p.n.e. Poprzez kontakty z imperium perskim z karą ukrzyżowania zetknęli się Grecy. Przybity do krzyża zginął m.in. Polikrates, tyran wyspy Samos na Morzu Egejskim. Został on podstępnie zwabiony w pułapkę przez perskiego satrapę urzędującego na wybrzeżu Azji Mniejszej. Grecy odnosili się z odrazą do kary ukrzyżowania, uważając ją za barbarzyństwo.

Ten pogardliwy stosunek do wieszania skazańców na krzyżu przejęli Rzymianie. Cyceron mówił o ukrzyżowaniu, że jest "karą najokrutniejszą i najpotworniejszą (…) najwyższą i ostateczną karą niewolników". Z kolei Swetoniusz w "Żywotach cezarów", opisując charakter Juliusza Cezara i podając to jako przykład wspaniałomyślności i łagodności polityka, pisze: "Oto ponieważ w niewoli u piratów przysiągł sobie, że ich kiedyś przybije do krzyża, więc gdy wreszcie dostał ich w swe ręce, kazał ich najpierw zabić, a dopiero potem ukrzyżować".

"Ten obraz śmierci jest wstrząsający". Malarskie przedstawienia pasji

Los niewolników i buntowników

Ten przejaw "łaski" brał się stąd, że w czasach schyłku republiki i wczesnego cesarstwa (czyli wtedy, kiedy zginął Jezus) ukrzyżowanie określane było w prawie rzymskim jako najbardziej bolesny dla skazanego spośród sposobów wymierzania kary śmierci. Pod tym względem ukrzyżowanie - wedle prawodawców - wyprzedzało spalenie, ścięcie i katorgę w kopalni (którą też zaliczano – jako pracę dożywotnią – w poczet kar śmierci).

Przy czym Rzymian nie odstręczał okrutny charakter kary, a wręcz przeciwnie: te właśnie elementy zadecydowały o jej stosowaniu. Skazywani na ukrzyżowanie byli ci, którymi rzymski świat gardził najbardziej: niewolnicy i buntownicy (w prawie rzymskim określani jako ci, którzy spowodowali rozruchy).

- To była kara, którą stosowano za najcięższe przewinienia, m.in. obrazę majestatu cesarskiego, czyli zdradę stanu – wyjaśniał gość audycji. – Obywatel rzymski nie mógł być ukrzyżowany, co wiąże się z typami procesów rzymskich. System ten był  skomplikowany i uzależniony zarówno od statusu osoby osądzanej, jak i tego, jakiego przestępstwa dokonała.

Zdarzało się, że karę stosowano na masową wręcz skalę. Do krzyży przybito m.in. 6 tys. niewolników, którzy przetrwali ostatnią bitwę powstania Spartakusa – ich ciała zawisły jako przestroga wzdłuż drogi prowadzącej z Kapui do Rzymu.

- Miejsca ukrzyżowania zawsze były wyznaczone poza murami miejskimi, zawsze przy drodze. Na tym polegać miało oddziaływanie psychologiczne na potencjalnych przestępców z punktu widzenia prawa rzymskiego – podkreślał prof. Piotr Dyczek.

Poncjusz Piłat, czyli człowiek wobec zła

Z kolei podczas żydowskiego powstania w latach 66-73 n.e. Rzymianie krzyżowali buntujących się mieszkańców Judei setkami. Skala mordu była tak wielka, że zabrakło drzew, by sporządzić odpowiednią liczbę krzyży.

Na krzyżu umierali też pierwsi chrześcijanie. Według tradycji w ten sposób zgładzono m.in. trzech apostołów: Andrzeja (na krzyżu w kształcie litery "X"), Filipa i Piotra (ten ostatni miał zawisnąć głową w dół). Stosowanie kary ukrzyżowania zniósł dopiero Konstantyn Wielki w IV w. n.e.. Jego decyzja była podyktowana szacunkiem dla śmierci Jezusa. Ukrzyżowanie zastąpiono powieszeniem na widłach (łac. "ad furcam"). Makabryczność tego zabiegu kryła się w tym, że owe widły były niczym innym, jak krzyżem w kształcie litery "Y". O przywiązaniu świata rzymskiego do okrutnej kary świadczy też to, że cesarz dokonał tej zmiany w 337 roku, czyli ponad 20 lat po edykcie mediolańskim, który wprowadzał wolność wyznania w cesarstwie rzymskim i tym samym nadawał równe prawa chrześcijanom.

bm

Niedziela Wielkanocna z mszą świętą rezurekcyjną, odprawianą o świcie dla uczczenia Zmartwychwstania Chrystusa, jest największym świętem w całym roku liturgicznym. Uroczystości świąt Zmartwychwstania Pańskiego, określanych jako Święta Wielkanocne, odznaczają się szczególną radością, ponieważ zmartwychwstanie Chrystusa jest symbolem Jego zwycięstwa nad grzechem i śmiercią, w którym chrześcijanie uczestniczą. 

Na antenie Polskiego Radia 24 ks. Mariusz Boguszewski powiedział, że "niestety tak jest, że przy okazji świąt, radując się Zmartwychwstaniem czy Bożym Narodzeniem, czy innymi bardzo ważnymi wydarzeniami religijnymi, mówimy też o dramacie człowieka i w związku z tym o potrzebie pomocy".

"Dziś pomoc się urealnia"

- W tym roku ta potrzeba jest bardzo, bardzo konkretna i oczywista, myślę, że jeszcze bliższa nam, bo te tematy przybliżają się do nas, a ta pomoc się urealnia - wskazał, nawiązując do sytuacji na Ukrainie. - Przecież dziś nawet w naszych domach są ludzie, którzy tej pomocy potrzebują - dodał. 

Podkreślił, że "my jako Polacy się ciągle uczymy tej pomocy i ciągle coraz lepiej pomagamy". - To potwierdzają wszystkie organizacje pomocowe, że ten model pomocy i pomagania mamy wręcz perfekcyjnie wypracowany - zaznaczył.

Dodał również, że "najważniejsze w pomaganiu jest to, aby płynęło ono z serca". - Polacy potrafią tak pomagać i myślę, że warto do tego pomagania dodawać słowo mądrze - ocenił. - Ważne jest mądre pomaganie, czyli zauważanie potrzeb konkretnych ludzi - wskazał.

Więcej w nagraniu.

* * *

Audycja: "Temat dnia / Gość PR24"

Autor: Antoni Opaliński

Gość: ks. Mariusz Boguszewski (Pomoc Kościołowi w Potrzebie)

Data emisji: 17.04.2022

Godzina emisji: 13.33

jb