Publikacja odkrywa kulisy tragedii, do jakiej doszło 24 marca 1944 roku we wsi Markowa na Rzeszowszczyźnie. W odwet za ukrywanie Żydów hitlerowcy zamordowali Wiktorię i Józefa Ulmów oraz ich siedmioro małych dzieci. Ofiarami niemieckich żandarmów stali się także przebywający w domu Ulmów członkowie rodzin Szallów i Goldmanów. Oprawcy zgładzili w sumie siedemnaście osób.

Książka „Sprawiedliwi i ich świat” stanowi efekt badań podjętych przez IPN w 2003 roku. Miały one na celu dokładne poznanie okoliczności tragedii z Markowej. Pozwoliły odkryć nie tylko przebieg zbrodni, dokonanej na rodzinie Ulmów i ukrywanych przez nią Żydach. Na ich podstawie okazało się także, że we wsi schronienie znalazło co najmniej 25 Żydów. 17 z nich udało się przeżyć hitlerowską okupację.

Obok historii bohaterskiej rodziny Ulmów, w pracy Mateusza Szpytmy znajdziemy także gruntowny opis społeczności Markowej, głównie z okresu ostatniej wojny. Książkę wzbogaca kilkaset fotografii ze zbiorów Józefa Ulmy, przedstawiających sceny z życia markowian. Publikacja zapoczątkowała nową serię wydawniczą IPN „Kto ratuje jedno życie...”, poświęconą historii osób i instytucji udzielajacych pomocy Żydom podczas II wojny światowej.

Z Mateuszem Szpytmą, autorem książki „Sprawiedliwi i ich świat. Markowa w fotografii Józefa Ulmy”, rozmawia Andrzej Burgoński.

Kiedy i w jakich okolicznościach zdecydował się Pan podjąć temat ratowania Żydów na terenie Małopolski? Dlaczego obiektem Pana zainteresowań stała się właśnie Markowa?

Zacząłem interesować się sprawą rodziny Ulmów w 2003 roku. Pracowałem już wtedy w Instytucie Pamięci Narodowej. Uznałem, że skoro pochodzę z Markowej, mam dostęp do dokumentów dotyczących tej sprawy i jestem historykiem po Uniwersytecie Jagiellońskim, to mogę wreszcie podjąć się zbadania okoliczności tragedii, do jakiej tam doszło, i ustalenia, jak ona rzeczywiście wyglądała.

Czy przed podjęciem przez IPN prac badawczych znana była szerzej tragiczna historia rodziny Ulmów?

Nie była ona szerzej znana. Oczywiście wiedziano o niej w Markowej i okolicach, ale jej przebieg był jedynie przypuszczalny. Nie było wiadomo, jak tragedia ta wyglądała w rzeczywistości, jak do niej doszło i kto dokładnie ukrywał się u rodziny Ulmów. Badania rozpoczęły się dopiero w 2003 roku, a pierwsze publikacje ukazały się rok później, w sześćdziesiątą rocznicę tej zbrodni. Ukonstytuował się też wtedy komitet, który przystąpił do budowy pomnika poświęconego rodzinie Ulmów. Monument stanął w Markowej 24 marca 2004 roku. Został odsłonięty przy dużym udziale miejscowej społeczności, a także Abrahama Segala – jednego z Żydów, którzy ukrywali się w Markowej.

W książce skupia się Pan nie tylko na bohaterskiej rodzinie Ulmów i ukrywanych przez nią rodzinach Szallów i Goldmanów, ale także na całej społeczności Markowej. Jak pokrótce scharakteryzowałby Pan jej ówczesnych mieszkańców?

Markowa była specyficzną miejscowością, niezwykle rozwiniętą społecznie. Działały w niej różne stowarzyszenia. To tutaj powstała pierwsza w Polsce Wiejska Spółdzielnia Zdrowia. Były także spółdzielnia spożywców i spółdzielnia koszykarska. Bardzo mocne wpływy posiadał w miejscowości ruch ludowy, który jednoczył mieszkańców i skupiał w sobie inicjatywę. W sąsiedniej wiosce – w Gaci, powstał także Wiejski Uniwersytet Ludowy. W Markowej ukształtowało się środowisko otwarte na świat. Było mnóstwo społecznej inicjatywy, ludzi, którzy chcieli brać sprawy w swoje ręce. Nie czekali na to, co powie Warszawa czy województwo, tylko sami zmieniali  rzeczywistość ku lepszemu.

Jak wielu Żydów ukrywanych na terenie Markowej przeżyło pożogę ostatniej wojny? Czy prowadząc badania kontaktował się Pan z ocalałymi lub ich potomkami?

W Markowej wojnę przeżyło od 17 do 20 Żydów. 17 na pewno, 20 prawdopodobnie. Siedmiu z nich żyło jeszcze w 2004 roku. Skontaktowałem się z tymi osobami, m.in. z rodziną Riesenbachów. Wymieniłem z nimi listy mailowe. Nawiązałem korespondencję także z Abrahamem Segalem mieszkającym w Hajfie, z którym utrzymuję do tej pory żywe kontakty. Przyjeżdża on często do Markowej, dziękuje Polakom za to, że żyje dzięki ich pomocy. Daje świadectwo na temat tego, co się tu zdarzyło, nie tylko w Polsce, ale także w Izraelu.

W książce „Sprawiedliwi i ich świat” znajdziemy mnóstwo fotografii, w przeważającej mierze wykonanych przez Józefa Ulmę.

Publikacja „Sprawiedliwi i ich świat. Markowa w fotografii Józefa Ulmy” ukazuje w pełni tło i okoliczności tragedii, do jakiej doszło 24 marca 1944 roku. Dowiadujemy się z niej także o osobach, które zobaczyć można na ponad dwustu zamieszczonych tu fotografiach. Przedstawiają one nie tylko rodzinę Ulmów – rodziców, dzieci, nie tylko ich bliskich i sąsiadów. Jest tutaj także zdjęcie pięciorga Żydów z okresu, kiedy byli oni ukrywani u Józefa Ulmy.
 
Czy oprócz zdjęć zachowały się jakieś inne pamiątki po rodzinie Ulmów?

W Markowej zachowało się ich bardzo wiele. Chociaż dom, w którym mieszkali, już nie istnieje. Oprócz zdjęć przetrwały do dzisiaj książki z biblioteki Józefa Ulmy, z jego odręcznymi notatkami. Zachowały się także narzędzia, których używał do oprawiania książek, a także aparat fotograficzny. Jest mnóstwo ciekawych eksponatów. Chcemy, by w przyszłości znalazły się one w Muzeum Polaków ratujących Żydów na Podkarpaciu. Placówka jest w trakcie powoływania przez Marszałka Województwa Podkarpackiego i usytuowana zostanie w Markowej.

Czy duże jest zainteresowanie Markową zarówno wśród Polaków, jak też u ludzi z zagranicy?

M.Sz.: Jest spore zainteresowanie Polaków, którzy przyjeżdżają niekiedy specjalnie, by zobaczyć miejsce tragedii i pomnik poświecony rodzinie Ulmów. Przybywa tu także wielu Żydów, zwłaszcza młodzieży żydowskiej. Zdarzyło się nawet, że jednego dnia do Markowej przyjechało 17 autokarów. Jest to ogromna liczba młodych ludzi – głównie uczniów. Biorąc udział w Marszu Żywych, przy okazji wstępują do Markowej, by zobaczyć miejsce związane z ich rodakami, którzy byli mordowani, a także z Polakami, którzy udzielili im pomocy.

Mateusz Szpytma, „Sprawiedliwi i ich świat. Markowa w fotografii Józefa Ulmy”, IPN, Warszawa–Kraków 2007, seria: „Kto ratuje jedno życie...”, t. 1.

Sprawiedliwi wśród narodów świata. Rodzina Ulmów (1/2)

Sprawiedliwi wśród narodów świata. Rodzina Ulmów (2/2)

Książka Elżbiety Rączy w sposób pełny i wyczerpujący odnosi się do tematu pomocy, jakiej udzielili Polacy ludności żydowskiej na Rzeszowszczyźnie podczas II wojny światowej.

Problem ratowania Żydów na Rzeszowszczyźnie podejmowany był dotąd przez historyków jedynie przy okazji badań nad polityką władz okupacyjnych na tym terenie lub omawiania stosunków polsko-żydowskich. Praca Elżbiety Rączy – historyka z Instytutu Pamięci Narodowej, jest pełną i wyczerpującą analizą tego tematu. Publikacja ukazała się jako drugi tom serii wydawniczej „Kto ratuje jedno życie...”, poświęconej historii osób i instytucji pomagających Żydom podczas II wojny światowej.

W pierwszej części książki Elżbieta Rączy skupiła się na opisie przypadków pomocy udzielonej ludności żydowskiej. Starając się wyodrębnić różne jej formy, wyróżniła działania w tym zakresie zarówno osób indywidualnych, jak też pewnych instytucji i grup społecznych. Z narażaniem życia swojego i najbliższych pomocy udzielali członkowie rodzin mieszanych, sąsiedzi, przedwojenni przyjaciele, a także osoby nieznajome. Wśród wspierających byli również księża, członkowie zgromadzeń zakonnych, a także żołnierze organizacji podziemnych. Rączy starała się w swojej pracy określić także motywy, skłaniające Polaków do udzielania pomocy Żydom. Były one różne, poczynając od działań altruistycznych, na czysto interesownych skończywszy. Najczęstszym jednak powodem ratowania życia ludności żydowskiej były zdaniem autorki znajomości nawiązane jeszcze przed wojną. – Ksiażka pokazuje tylko jedną z postaw Polaków wobec ludności żydowskiej. Te postawy były oczywiście różne. Byli ci, co wydawali, byli ci, co wspólpracowali z niemieckim okupantem, byli tak zwani „obojętni” i byli ci, co pomagali – mówi Elżbieta Rączy.

POSŁUCHAJ wypowiedzi autorki książki - Elżbiety Rączy (1,74 MB)

Dyrektor Żydowskiego Instytutu Historycznego - dr Eleonora Bergman, wskazuje na bardzo nowatorskie wykorzystanie w książce materiałów z archiwum ŻIH. – Takie zestawnienie informacji z tych dokumentów jest niepodważalne i nie budzi żadnych wątpliwości. Konstrukcja książki jest bardzo klarowna i to stanowi jej znakomitą zaletę – zauważa Bergman. Odnosząc się do treści publikacji dyrektor ŻIH wskazuje na problem przeciwstawnych pojęć Żydzi – Polacy. - Jest to podział, który ułatwia formułowanie pewnych myśli, ale w dużym stopniu został on narzucony. Nigdy nie przebiegał w sposób taki, jak traktowali go Niemcy. Jeśli mówimy o społeczności polskiej i żydowskiej, to nie jest oczywiste, którędy ten podział przebiegał – i w małych miastach, i większych miastach było bardzo różnie. Obydwie te grupy były wewnętrznie bardzo zróżnicowane – zauważa dr Eleonora Bergman. 

POSŁUCHAJ wypowiedzi dyrektora Żydowskiego Instytutu Historycznego – dr Eleonory Bergman. (2,83 MB)

Ta książka, i w ogóle tego typu książki, mają generalnie jeden cel, wychodzący poza standardowe cele badawcze - mówi dyrektor Biura Edukacji Publicznej IPN – Jan Żaryn. – Abyśmy my, Polacy i Żydzi, potrafili przy lekturze tego typu książek, zrozumieć niesamowitą złożoność zjawiska, gdzie wszelkie próby jakiegoś szablonowego widzenia tamtej rzeczywistości są albo podyktowane złą chęcią, albo ignorancją. Odnosząc się do wypowiedzi poprzedniczki Jan Żaryn zauważa, że „Polacy” i „Żydzi” to terminy dość nieostre. Zostały jednoznacznie wymyślone i realizowane na czas II wojny światowej przez stronę niemiecką. - Jest to schemat narzucający się przy ocenie udzielania pomocy przez Polaków. Polak udzielał pomocy Żydowi w rozumieniu rasistowskim, czy nam się to podoba czy nie, i tak należy to rozumieć przy całej świadomości, że nie jesteśmy dzisiaj nosicielami tej teorii, ale oceniamy pewną rzeczywistość historyczną – zauważa Żaryn. Wskazując na motywacje udzielania pomocy, dyrektor Biura Edukacji Publicznej IPN wymienia przede wszystkim wychowanie katolickie Polaków – Bardzo mocno tkwiący w polskim społeczeństwie dekalog, katechizm Kościoła Katolickiego i miłość bliźniego, jako wyedukowana na lekcjach religii, ale nie tylko wyedukowana zasada stanowiąca sens i cel życia, ale również sumienie wykształcone na wychowaniu katolickim. 

POSŁUCHAJ wypowiedzi Jana Żaryna – dyrektora Biura Edukacji Publicznej IPN (3,82 MB)

Zdaniem Grzegorza Berendta - koordynatora naukowego Programu INDEX, poświęconego pamięci Polaków zamordowanych i represjonowanych przez Hitlerowców za pomoc Żydom – pojęcie Polak oznacza identyfikację z pewną wspólnotą państwową i obywatelską. Jak zauważa, jest to jednak wykładnia współczesna. – Jeżeli cofniemy się 60 lat, czy do okresu dwudziestolecia międzywojennego, to można tutaj mówić o społeczności polskiej-chrześcijańskiej i polskiej-żydowskiej. Wszystkich łączyło obywatelstwo polskie. Natomiast wyraźna odrębność obyczajowa, językowa, wyznaniowa, także w niemałym stopniu przypisanie do pewnych kategorii zawodowych, powodowały że Polacy i Żydzi do napaści niemieckiej żyjąc obok siebie, rzadko się stykali i rzadko współpracowali – uważa Berendt. Zwraca uwagę na istniejące wówczas formy kontaktów, ale dotyczyły one głównie ludzi wykształconych. – Największe szanse na ocalenie, przy wszystkich innych powodach, mieli ci, którzy czy to poprzez przyjaźnie, powinowactwo, czy kontakty gospodarcze mieli zażyłe stosunki ze współobywatelami polsko-chrześcijańskimi – zauważa Berendt. Odnosząc się do najmniej szlachetnych motywów udzielania pomocy Żydom, uwzględnionych w książce Elżbiety Rączy, historyk z IPN stwierdza – Nie dziwmy się, że ktoś udzielający pomocy, brał pieniądze na tę pomoc od ratowanych. Ci ludzie po prostu często nie mogli sobie pozwolić na to, żeby tych pieniędzy nie brać, żeby utrzymać ich i utrzymać własną rodzinę, załatwiać dokumenty, czy w końcu opłacać szantażystów.

POSŁUCHAJ wypowiedzi Grzegorza Berendta - koordynatora naukowego Programu INDEX (4,99 MB)

W drugiej części książki zamieszczone zostały 82 relacje z różnych sposobów udzielania pomocy Żydom, a także liczne dokumenty polskie i żydowskie. Pozycję zamyka aneks, zawierający imienny wykaz mieszkańców Rzeszowszczyzny ratujących Żydów. Uwzględniono w nim zarówno nazwiska osób, które poniosły śmierć, jak również były represjonowane przez niemieckiego okupanta za działania podjęte na rzecz ratowania ludności żydowskiej. Wyróżnione zostały również osoby odznaczone medalem Sprawiedliwy wśród Narodów Świata oraz te, które nie zostały nim dotąd uhonorowane.

W ramach tegorocznych 53 Międzynarodowych Targów Książki w Warszawie odbyła się dyskusja panelowa dotycząca zagadnienia pomocy udzielanej Żydom przez Polaków na Rzeszowszczyźnie, zorganizowana z okazji ukazania się publikacji. W spotkaniu zorganizowanym przez Instytut Pamięci Narodowej udział wzięli: dyrektor Żydowskiego Instytutu Historycznego - dr Eleonora Bergman, dr Elżbieta Rączy, dr hab. Grzegorz Berendt i dr hab. Marek Wierzbicki z IPN. Dyskusję poprowadził dr hab. Jan Żaryn - dyrektor Biura Edukacji Publicznej IPN.

Andrzej Burgoński

Elżbieta Rączy, Pomoc Polaków dla ludności żydowskiej na Rzeszowszczyźnie 1939–1945, (seria: „Kto ratuje jedno życie...”, t. 2), Rzeszów 2008.