65 lat temu, 18 czerwca 1945 roku, rozpoczął się w Moskwie „proces szesnastu”. 

Słuchowisko dokumentalne Bożeny Markowskiej Życie w cieniu procesu  oparte jest na wydarzeniach historycznych. W marcu 1945 roku, po wkroczeniu wojsk sowieckich do Polski, szesnastu przywódców Polskiego Państwa Podziemnego, a wśród nich: gen. Leopold Okulicki, Stanisław Jankowski i Adam Bień, zostało zaproszonych przez pułkownika wojsk NKWD – Piemienowa – na rozmowy z władzami rosyjskimi. Zaproszeni byli przedstawicielami partii politycznych działających w czasie okupacji w strukturze Państwa Podziemnego, reprezentującymi legalny Rząd Polski z tymczasową siedzibą w Londynie.

Propozycję rosyjską uznali oni za chęć złagodzenia niekorzystnych dla Polaków postanowień jałtańskich. Zaproszenie do siedziby NKWD w Pruszkowie rozumieli bowiem jako wstęp do rozmów o powstaniu rządu koalicyjnego z ich udziałem. Mimo nieufności, pójście na spotkanie z Rosjanami Delegaci uważali przede wszystkim za swój obowiązek.

Adam Bień, 1899-1998. (fot. Wikipedia)

Spotkanie okazało się zasadzką. Zostali aresztowani, a następnie wywiezieni do Moskwy i osadzeni w więzieniu na Łubiance. W dniach 18–21 czerwca 1945 roku odbył się „proces szesnastu”, a ogłoszony 21 czerwca wyrok skazywał gen. Okulickiego – dowódcę AK – na 10 lat więzienia, Stanisława Jankowskiego – Delegata Rządu RP na Kraj – na 8 lat, a pozostałych ministrów na pięcioletnie więzienie. Gen. Leopold Okulicki i Stanisław Jankowski nie przeżyli wyroków. Jednym  ze skazanych, którym udało się powrócić do Polski, był min. Adam Bień, który po latach opisał w swoich książkach to, co się zdarzyło w roku 1945 z szesnastoma przywódcami Polskiego Państwa Podziemnego. Opowiadał też o swoim losie wiele lat później, w licznych audycjach radiowych.

Na podstawie zapisów rozmów z Adamem Bieniem, a także jego córką Hanną Bień-Bielską, powstało słuchowisko przywołujące nie tylko tamte dramatyczne wydarzenia, ale również ich konsekwencje dla rodziny, najpierw nieświadomej losu zaginionych, a potem żyjącej przez lata w niepewności o ich los.


Reżyseria: Janusz Kukuła
Obsada: Stanisław Brudny, Ewa Kania, Wojciech Wysocki, Zofia Saretok, Arkadiusz Bazak, Andrzej Blumenfeld, Andrzej Mastalerz i Maciej Hermann.


 

Portal ukazujący postać i działalność ostatniego komendanta głównego Armii Krajowej zainauguruje działanie na kilka dni przed świętem Wojska Polskiego, które przypada 15 sierpnia.

Prezes IPN doktor Łukasz Kamiński podkreśla, że portal wpisuje się w ideę Instytutu przypominania niezwykłych postaci z naszej historii, które przez wiele lat komunistycznej Polski były skazane na zapomnienie.

Rzecznik IPN Andrzej Arseniuk wyjaśnia, że na portalu zostały zamieszczone zdjęcia pokazujące drogę życiową i wojskową Leopolda Okulickiego, jego biogram a także historia jego wojskowej drogi, a wszystko to podane jest w przystępny dla młodzieży sposób.

W ubiegłym roku IPN wydał album poświęcony generałowi Okulickiemu, "Generał Leopold Okulicki 1898-1946". Autor opracowania Jacek Pawłowicz przypomina, że generał Okulicki - jako dowódca AK i przedstawiciel Polskiego Państwa Podziemnego był jednym z głównych oskarżonych w procesie "16" w Moskwie. Tam bronił idei Polskie Państwa Podziemnego, a jego wystąpienia pokazują umiłowanie ojczyzny i wolności.
Okulicki był oskarżony w sfingowanym procesie o przestępstwa na zapleczu frontu sowieckiego w Polsce, za co został skazany na 10 lat więzienia.

W 1955 roku, władze radzieckie ogłosiły, iż generał Okulicki zmarł w więzieniu na Łubiance 24 grudnia 1946 na skutek ataku serca i paraliżu, a jego zwłoki zostały spalone. Jednak inni z oskarżonych w procesie twierdzili, że generał został zamordowany.

Portal poświęcony ostatniemu dowódcy Armii Krajowej będzie można znaleźć pod adresem internetowym www.okulicki.ipn.gov.pl

WIĘCEJ NA TEMAT ARMII KRAJOWEJ W SERWISIE RADIA WOLNOŚCI

Pod koniec marca 1945 roku NKWD aresztowało w Pruszkowie koło Warszawy 15 przywódców Polskiego Państwa Podziemnego, na czele z komendantem głównym Armii Krajowej gen. Leopoldem Okulickim "Niedźwiadkiem", przewodniczącym Rady Jedności Narodowej Kazimierzem Pużakiem, Delegatem Rządu RP na Kraj Janem Stanisławem Jankowskim, członkami Krajowej Rady Ministrów: Adamem Bieniem, Stanisławem Jasiukowiczem i Antonim Pajdakiem, przewodniczącym Zjednoczenia Demokratycznego Eugeniuszem Czarnowskim.

Wszyscy zostali wywiezieni do Moskwy i tam - wraz z aresztowanym wcześniej przewodniczącym Stronnictwa Narodowego Aleksandrem Zwierzyńskim - osądzeni w tak zwanym "procesie szesnastu".

– Spojrzałem przez okno samolotu i zobaczyłem, że lecimy w innym kierunku, niż się spodziewaliśmy. Zapytałem dlaczego? W odpowiedzi usłyszałem, że lecimy do Moskwy, do Stalina – mówił Adam Bień, jeden z szesnastu aresztowanych przez NKWD przywódców Polskiego Państwa Podziemnego.

WIĘCEJ NA TEMAT PROCESU W RADIACH WOLNOŚCI

Zanim doszło do procesu przez blisko trzy miesiące przywódcy Polskiego Państwa Podziemnego byli przesłuchiwani, a przeciwko nim preparowano dowody. Cały proces, który rozpoczął się 18 czerwca 1945 roku, miał charakter pokazowy i był starannie wyreżyserowany. Polaków oskarżono o przygotowywanie wraz z Niemcami ataku na Związek Radziecki. Zarzucono im też tworzenie oddziałów bojowych i grup terrorystycznych, które miały rzekomo mordować przeciwników Armii Krajowej oraz radzieckich wojskowych. Po czterodniowym procesie w Moskwie, 13 oskarżonych skazano na kary więzienia, od 4 miesięcy do 10 lat.

W 1955 roku władze Związku Sowieckiego oświadczyły, że Leopold Okulicki umarł na atak serca 24 grudnia 1946 roku. Podobno zgon nastąpił w szpitalu więziennym w Butyrkach w Moskwie. Strona sowiecka twierdziła, że jego ciało spalono. Istnieją przesłanki, że gen. Okulicki został zamordowany na Łubiance. Antoni Pajdak i Adam Bień słyszeli, jak Okulickiego wyprowadzano z celi, do której już nigdy więcej nie powrócił. W więzieniu zmarli też Jan Stanisław Jankowski i Stanisław Jasiukowicz.

Przed aresztowaniem gen. Okulicki otrzymał od gen. Sierowa list, w którym mógł przeczytać: "Jako oficer Czerwonej Armii, któremu przypada w udziale tak ważna misja, daję Panu pełną gwarancję, że od chwili, kiedy Pana los będzie zależny ode mnie, będzie Pan całkowicie bezpieczny".

Pozostali przywódcy Polskiego Państwa Podziemnego wrócili do Polski, lecz wielu z nich po powrocie ponownie aresztowano. W 1947 roku do więzienia trafił po raz kolejny Adam Bień, którego komuniści oskarżyli o dążenie do obalenia ustroju. W listopadzie 1948 roku w procesie przywódców PPS-WRN otrzymał 10 lat więzienia otrzymał Kazimierz Pużak. Amnestia zmniejszyła mu wyrok do 5 lat. Przetrzymywany w koszmarnych warunkach, zmarł w więzieniu w Rawiczu 30 kwietnia 1950 roku.

Proces szesnastu miał też swój wymiar międzynarodowy. W tym samym czasie, kiedy przywódcy Polskiego Państwa Podziemnego byli oskarżani o współpracę z Niemcami, Stalin sterował w Moskwie rozmowami na temat powstania zdominowanego przez komunistów rządu. Mimo istnienia legalnego rządu w Londynie nowo powstały Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej został uznany przez USA i państwa zachodnie za legalną władzę w Polsce.

Podczas moskiewskich rozmów Władysław Gomułka mówił do przedstawicieli Rządu polskiego na emigracji: "Nie obrażajcie się panowie, że my Wam tylko ofiarujemy miejsca w rządzie, jakie sami uznajemy za możliwe (...). Władzy raz zdobytej nie oddamy nigdy (...). Zniszczymy wszystkich bandytów reakcyjnych bez skrupułów. Możecie krzyczeć, że leje się krew narodu polskiego, że NKWD rządzi Polską, lecz to nie zawróci nas z drogi".

pd/im