45 lata temu o godz. 12.37 potężny wybuch wstrząsnął stalowo-szklaną konstrukcją budynku na skrzyżowaniu ul. Marszałkowskiej z Alejami Jerozolimskimi. W eksplozji zginęło 49 osób. Akcja ratunkowa trwała 6 dni.

Wspomnienia świadków

- Ja byłam długo nieprzytomna; dopiero po paru miesiącach wiedziałam, że żyję. Pracowałam w kasie nr 13 - wspominała w "Wieczornym Magazynie Publicystycznym", nadanym w 30. rocznicę katastrofy, Irena Cybula. - Wszystkie koleżanki, a biurka miałyśmy złączone, siedziały naprzeciwko – mówiła inna pracownica rotundy. - Niestety żadnej nie ma, ja jedna zostałam...

Budynek był i do dziś jest charakterystyczną częścią centrum stolicy. Został otwarty w roku 1966. Stanowił jeden z elementów Ściany Wschodniej, zaprojektowanej w pracowni Zbigniewa Karpińskiego.

Wybuch o niespotykanej sile

Do eksplozji doszło 20 minut przed końcem pierwszej zmiany, gdy w Rotundzie PKO znajdowało się około 170 pracowników i 300 klientów. W momencie wybuchu cały gmach uniósł się nagle, niczym - jak relacjonowali świadkowie zdarzenia - "bańka mydlana", po czym "pękł". Z przeszklonych ścian na ulice runęły tafle szkła, wewnątrz zaś, do podziemi archiwum, zapadły się wszystkie kondygnacje budynku. Uszkodzone zostały także sąsiednie wieżowce. - W Rotundzie, gmachu PKO nastąpił silny wybuch. Są zabici i ranni - donosił prowadzący audycję "7 dni w kraju i na świecie".

Przyczyny katastrofy

Następnego dnia ówczesny I sekretarz KC PZPR Edward Gierek zwołał konferencję w sprawie tragicznego wypadku, z udziałem najwyższych władz partyjnych i państwowych. Powołana też została specjalna komisja do zbadania przyczyn katastrofy, w pracach której uczestniczyli specjaliści z dziedziny chemii, materiałów wybuchowych, budownictwa komunalnego, inżynierii materiałowej, ratownictwa górniczego, medycyny sądowej oraz eksperci milicyjni i wojskowi.

Akcja ratownicza

Gmach Rotundy został zniszczony w 70 proc. W katastrofie 49 osób poniosło śmierć, a 135 zostało rannych - oficjalne dane mówią o 77 hospitalizowanych. Ostatnią ranną wydobyto z ruin w 3 godziny po tragedii. Grupa 2 tysięcy robotników przeszukiwała ruiny jeszcze w tydzień po katastrofie.

- Służymy pomocą materialną, finansową osobom poszkodowanym - mówiła Zofia Sperkowska, przewodnicząca Rady Zakładowej NBP w audycji "Warszawski Tygodnik Dźwiękowy". - Staramy się otoczyć opieką przede wszystkim te dzieci, których matki zginęły, bądź są w szpitalach.

Chaos organizacyjny

Krytycznie na temat akcji ratunkowej wypowiadał się po latach profesor Jerzy Eisler. - Kiedy nastąpił wybuch w dziecięcym szpitalu Omega, który oddalony był od Rotundy PKO o ok. 400-500 metrów, natychmiast lekarze podjęli decyzję o przygotowaniu sali operacyjnej. Ekipa była gotowa do operacji, przygotowano sprzęt, krew. Słowem pełna mobilizacja - mówił historyk w programie "Polska i Świat", nadanym w radiowej Jedynce w 2009 roku, w 30. rocznicę tragedii - I co się okazało? Że do tego szpitala, tak blisko Rotundy, nie przywieziono ani jednej rannej osoby.

Wiadomość o wybuchu poruszyła całe społeczeństwo. Do punktów krwiodawstwa zgłosiło się około 4 tysięcy osób. Ale miały też miejsce i przykre incydenty. - Ochrona milicji była niewystarczająca - stwierdził profesor Eisler. - Miały miejsce wypadki kradzieży obrączek, pierścionków. Słyszałem też o pieniądzach... w końcu to był bank.

Hipotezy o bombie

Po latach pojawiało się wiele hipotez dotyczących przyczyn katastrofy. Jedna z nich mówiła o ataku bombowym. Śledztwo wykluczyło jednak celowe działanie jakichkolwiek osób. Stwierdzono, że bezpośrednią przyczyną była eksplozja gazu ziemnego. Gaz, na skutek awarii przewodu podziemnego przebiegającego w pobliżu rotundy, kanałami telekomunikacyjnymi dostał się do podziemi budynku PKO i tu eksplodował.
Niemal natychmiast po wybuchu podjęto decyzję o odbudowie Rotundy.

- Panie inżynierze, pan budował ten obiekt, a teraz go będzie pan odbudowywał? - pytał reporter "Warszawskiego Tygodnika Dźwiękowego" kilka dni po katastrofie. - Tak, prowadziłem montaż konstrukcji stalowej obiektu w latach 1964-1965 - odpowiedział inżynier Stanisław Piotrowski z Mostostalu. - W tej chwili prowadzimy roboty związane z zabezpieczeniem budynku, z usunięciem uszkodzonych elementów konstrukcji stalowej i stropów żelbetowych. Dokumentacja jest kompletna, także ułatwi to odbudowę.

Tempo było zawrotne. Prace zakończono już w październiku 1979 roku. W nowym budynku zastosowano przyciemniane szkło w elewacji. Tym różni się od pierwowzoru.

Posłuchaj archiwalnych dźwięków, przypominających wydarzenia związane z największą katastrofą w powojennej historii Warszawy.

Zobacz film, posłuchaj rozmów w sprawie zdemontowania rotundy w 2016 roku i planów budowy nowego budynku:

W 2019 roku byliśmy z kamerą w nowej Rotundzie. Zobacz, jak wygląda odbudowany warszawski oddział banku: 

Dom Towarowy Braci Jabłkowskich zachwycał swoją okazałością

"Plac Pięciu Rogów" to nieformalna nazwa placu znajdującego się u zbiegu pięciu warszawskich ulic: Brackiej, Kruczej, Zgody, Szpitalnej i Chmielnej. Znajduje się tam między innymi wybudowany w 1914 roku Dom Towarowy Braci Jabłkowskich, który w dwudziestoleciu międzywojennym był jednym z najpopularniejszych miejsc tego typu w II Rzeczypospolitej, po wojnie zaś został znacjonalizowany i służył najpierw jako Centralny Dom Dziecka, a potem Dom Obuwia. W 1992 roku siedzibę znalazł tam dom handlowy "Arka", a w czerwcu 1996 roku budynek zwrócono reaktywowanej firmie Bracia Jabłkowscy.

Więcej ludzi, mniej samochodów

Na początku marca prezydent Warszawy Rafał Trzaskowski ogłosił rozpoczęcie przebudowy pl. Pięciu Rogów u zbiegu ulic Brackiej, Chmielnej, Kruczej, Zgoda i Szpitalnej. Przebudowa tego miejsca to kolejne działania w ramach zaprezentowanego na początku jego kadencji projektu Nowe Centrum Warszawy. Jak informował Trzaskowski, pl. Pięciu Rogów zmieni swoje oblicze już na jesieni. Nowa przestrzeń - w założeniu władz miasta - ma być przyjazna dla wszystkich mieszkańców stolicy, zarówno dla kierowców, jak i dla pieszych oraz dla rowerzystów.

W ramach zmian w ciągu ul. Kruczej i Szpitalnej przejazd zachowany zostanie tylko dla autobusów i rowerów. "Ulica Zgoda zostanie wyłączona z ruchu, poza dojazdem do posesji i ul. Chmielnej, a sam plac i prowadzące do niego dojazdy oznakowane zostaną jako »strefa zamieszkania«, co daje pierwszeństwo pieszym" - wyjaśniał wtedy dyrektor Zarządu Dróg Miejskich Łukasz Puchalski. U zbiegu Kruczej i Widok wytyczone zostaną dodatkowe przejścia dla pieszych. Przejścia u zbiegu Złotej, Jasnej i Zgody mają stać się bezpieczniejsze dzięki ograniczeniu ruchu i przebudowie ulicy.

U zbiegu ulic Brackiej, Chmielnej, Kruczej, Zgody i Szpitalnej powstanie jednolita nawierzchnia bez wydzielonych chodników i jezdni. Priorytet zyskają piesi. Posadzka placu wykonana zostanie z dużych płyt z betonu, które wzmocnione i wykończone zostaną kruszywem. Na placu pojawią się fontanna, liczne siedziska, nowe latarnie i zieleń, w tym 22 klony polne o wysokości 8-9 metrów. Pojawią się one po zachodniej części placu, w pobliżu starego i nowego Domu Braci Jabłkowskich.

Dodatkowo przebudowana zostanie też ulica Szpitalna (do ul. Górskiego) i Krucza (do Al. Jerozolimskich). Tu również powstaną nowe nawierzchnie i szersze chodniki. W północno-zachodniej części skrzyżowania ulicy Kruczej z ulicą Widok zamiast dotychczasowego parkingu posadzone zostaną drzewa i staną ławki. Koszt przebudowy to 14,5 mln zł.

PAP/mc

Dokument ów sankcjonował nowy podział Mazowsza, który pisemnie potwierdzono z nowym dniem tygodnia i był nim poniedziałek. Wcześniej, 20 kwietnia, zmarł książę mazowiecki Bolesław II i w ciągu dwu dni jego trzej synowie zmuszeni byli "przedyskutować" ostatnią wolę ojca. Znali ją dość dobrze, bo już w 1310 roku Bolesław II obdzielił intencyjnie przyszłe władanie częściami Mazowsza.

Najstarszy Siemowit II dostał środkową część ze stolicą w Rawie Mazowieckiej. Pod jego władztwem znalazły się księstwa rawskie z Sochaczewem, Zakroczymiem, Gostyninem, Ciechanowem i Wizną. Co ciekawe, dokumenty mówią, że już od 1310 roku samodzielnie władał księstwem z Warszawą i Liwem jako głównymi grodami przyznanych włości. Młodsi bracia nie mieli tyle szczęścia... Na swoje posiadanie musieli czekać do śmierci ojca. I tak Trojden I otrzymał część ze stolicą w Czersku, a Wacław dzielnicę ze stolicą w Płocku. Tak oto dokument nowego podziału Mazowsza wskazuje "pana warszawskiego" w tytulaturze książęcy włości Siemowita II.

Wcześniejsze siedliska

Z pewnością nie był to jedyny tego typu dokument mówiący o istnieniu Warszawy. Jednak jest to najwcześniejszy z zachowanych. Siedliska w obrębie obecnej Warszawy istniały i były notowane już kilka wieków wcześniej. Jednym z najstarszych miejsc, już z przełomu IX i X wieku, jest gród Stare Bródno - i nieco późniejsze Gocław i Kamion (obecnie Kamionek na Pradze Południe). Jak widać, najstarsze zabudowania mieściły się w obrębie wschodnich brzegów Wisły. Zachodnie lokacje pojawiły się nieco później i były to: najpierw Jazdów, a później obecny Solec czerpiący swoją nazwę od przystani, przy której handlowano solą w spływającą barkami z okolic Krakowa. Tam właśnie znajdowały się osada targowa i przeprawa rzeczna.

Po zniszczeniu Jazdowa przez wojska litewsko-ruskie książę płocki Bolesław II założył ok. 4 kilometrów na północ z biegiem Wisły - na terenie istniejącego już Solca właśnie - gród książęcy razem z rozrastającym się podgrodziem, noszących wspólną nazwę Warszowa. Co ciekawe osada ta otrzymała lokację miejską jako Stara Warszawa około 1300 roku. Jak widać, w pierwszych wiekach osadnictwa w obecnym miejscu Warszawy kształtowało się już od IX wieku i w pierwszej kolejności były to niewielkie skupiska mieszkalne i kupieckie. A to z racji świetnego ułożenia terenu, na nizinie okalającej brzegi spławnej rzeki. Wtedy był to największy trakt handlowy w Polsce.

"Warszawa" według legend

Oczywiście istnieją bajki, przekazywane w legendach, opisujące skąd wzięła się nazwa naszej stolicy. Że niby jakiś Wars i jakaś Sawa, że rybak, że syrena, że małżeństwo, które połączyło się ogromną, dozgonną miłością. Szanujemy legendy, bo są one wyrazem magicznego charakteru opisywanych miejsc i zdarzeń. Warto też zajrzeć w ich opisanie, choćby w "Warszawikii":

"Najbardziej prawdopodobną genezą nazwy miasta jest jej pochodzenie od imienia właściciela okolicznych ziem, Warsza z rodu Rawów, z czego wyciągnięta została nazwa miejscowa Warszowa, oznaczająca ziemie Warsza. W wyniku zmian w języku polskim nazwa przekształciła się na współcześnie znaną nazwę Warszawa. Istnieją także dwie legendy dotyczące pochodzenia nazwy miasta. Pierwsza z nich wiąże się z imionami mitycznych mieszkańców rozległych puszcz w tej okolicy – Warsa i Sawy, natomiast druga łączy się z rzekomym okrzykiem Warz Sawa wydawanym przez żeglarzy dobijających w tej okolicy do brzegu, wołających znaną z dobrego gotowania kucharkę Sawę".

"Warszewa" i "Warszowa"

Tu należy też zwrócić uwagę, że dwie pierwsze nazwy Warszawy, czyli "Warszewa" i "Warszowa" wynikały z uwarunkowań dialektycznych ówczesnego Mazowsza. Wielu jednak uważa "Warszowę" za tę najbardziej pierwotną nazwę, którą potwierdzają dokumenty raz w języku łacińskim - "Varsovia" - raz w języku francuskim - "Varsovie". Nazwa "Warszewa" pochodziła bardziej z ludowej wymowy. W jednym i drugim przypadku samogłoskę "a" po spółgłoskach miękkich, jak choćby "sz", wzdłużano pierwotnie w "e" lub "o". Dopiero w wieku XV powrócono do pierwotnej formy "Warszawa", uznając poprzednie za zbyt gwarowe i różnicujące. Od wieku XVI obecna nazwa była już ogólnie powszechna.

Syrenka wybiera Warszawę

Pozostaje szacunek i wdzięczność bajkowym legendom, których istnienie datuje się już od najwcześniejszych lat istnienia w okolicach Mariensztatu, Solca i Ujazdowa osad ludzkich i ośrodków handlowo-kupieckich. To właśnie ta najsłynniejsza legenda stoi za tak pięknym herbem Warszawy... Poświęćmy chwilę tej "historii" zamieszczonej na stronie podróżowania po Warszawie warsawtour.pl:

"Dawno temu, kiedy Warszawa była rybacką osadą, morza i rzeki zamieszkiwały złotowłose syreny. Pewnego dnia jedna z nich wyruszyła w drogę z Bałtyku na południe. Płynęła Wisłą, podziwiając mijane krajobrazy, a gdy się zmęczyła, postanowiła odpocząć na piaszczystym brzegu rzeki u stóp dzisiejszego Starego Miasta. Okolica wydała się Syrence prześliczna. – Jak tu ładnie! Dlaczego nie miałabym tu zamieszkać? – pomyślała i tak zrobiła. W dzień pluskała się na płyciznach, noce spędzała w głębinie. Lubiła płatać figle, a okoliczni rybacy dziwili się, że ktoś mąci wodę i wybiera im ryby z sieci!". Rybacy chcieli schwytać Syrenkę, ale ta "nie przestraszyła się rybaków i zaczęła śpiewać pieśń o Wiśle. W jej śpiew zasłuchały się zwierzęta: bobry wysunęły pyszczki z nor, a kormorany usiadły na dryfujących kłodach drewna. Rybacy zaś wzruszyli się tak bardzo, że zaniechali swych zamiarów i przyrzekli, że nie zrobią Syrence krzywdy".

Przyszło im też bronić Syrenkę podstępnie schwytaną przez chciwego kupca. Rybacy usłyszeli jej płacz i siła ją uwolnili, a "uradowana Syrenka, z wdzięczności za zwróconą wolność przyrzekła rybakom, że zawsze będzie strzec ich oraz grodu". Piękne!

PP