W ubiegłym roku we Francji ukazały się dwie książki, których bohaterem jest Jan Karski. Obie zostały niedawno przełożone na język polski i wydane przez Wydawnictwo Literackie (Yannick Hennel "Jan Karski") i Nor sur Blanc (Bruno Tessarech "Strażnicy"). Z ich autorami rozmawiała w Dwójce Joanna Szwedowska.

– Poza prawdą historyczną istnieje również prawda symboliczna, prawda fikcji i literatury pięknej – podkreślał Bruno Tessarech, odpowiadając na pytanie o relacje, w kontekście jego książki, między fikcją a dokumentem. Pisarz opowiadał o okolicznościach, w jakich zainteresował się postacią Jana Karskiego, mówił o genezie "Strażników" – dramatycznej, wciąż aktualnej historii o tych, którzy dają świadectwo, którzy ukazują tragedię, ale nie zostają wysłuchani. Bruno Tessarech poruszył także trudną kwestię związaną z francuskim poczuciem odpowiedzialności za kolaborację z hitlerowcami, za przyzwalanie na zło.

O swym stosunku do fikcyjnego pisania o faktach historycznych mówił również Yannick Hennel. – Wyobraźnia jest drugim skrzydłem inteligencji – przekonywał, dodając, że tworzenie fikcji opartej na prawdzie historii będzie zawsze swoistym ryzykiem, intuicyjnym szukaniem prawdy, własną, autorską wizją. Francuski pisarz podzielił się swym podziwem, jaki żywi dla Jana Karskiego. Dla mnie jest to wieczny posłaniec – mówił – którego cierpienie i tragizm wynikają z tego, że jego posłanie nie zostało wysłuchane, a jego misja nie została ukończona. Historia Karskiego to dla Yannicka Hennela przyczynek do gorzkich rozważań o nieobecności dobra: być może dobro w ogóle nie istnieje – stwierdza. W interesujący sposób pisarz mówił również zarówno o wciąż obecnym za Zachodzie (choćby właśnie we Francji) przeświadczeniu o polskim antysemityzmie, jak i o frapujących przyczynach takiego myślenia.

Aby wysłuchać rozmów, kliknij dźwięk w boksie "Posłuchaj" po prawej stronie.

Żeby zebrać materiały potwierdzające zbrodnie nazistów kilka razy wchodził do getta warszawskiego. W Izbicy Lubelskiej, gdzie znajdował się przejściowy oboz dla Żydów, widział transport jadący na śmierć - prawdopodobnie do Bełżca. Potem opowiedział o tym Roosveltowi.

- Jan Karski to postać wspaniała i jednocześnie bardzo skomplikowana - opowiada dr Andrzej Żbikowski, autor jego najnowszej biografii i pracownik naukowy Żydowskiego Instytutu Historycznego oraz członek Centrum Badań nad Zagładą Żydów.

Przed wojną był gorliwym piłsudczykiem i członkiem Sodalicji Mariańskiej. - W mocno katolickich środowiskach antysemityzm nie był wówczas niczym zadziwiającym. Ale w latach wojny właśnie tacy ludzie często działali m.in. w Żegocie - uważa Andrzej Jonas.
W czasie okupacji Karski zaprzyjaźnił się z socjalistami (m.in. Józefem Cyrankiewiczem), którzy uratowali mu życie.

- Mamy dwóch Karskich – analityka spraw krajowej konspiracji, autora wnikliwych raportów i człowieka czynu - emisariusza politycznego, spotykającego się w imieniu rządu i krajowego podziemia z najważniejszymi politykami alianckimi - twierdzi Żbikowski.

Raport Karskiego o likwidacji getta warszawskiego trafił do angielskiej prasy w 1942 r. Do końca wojny informował, kogo mógł, o dramatycznych losach Żydów, o polskim państwie podziemnym, o sytuacji w Polsce.

Po wojnie został w Ameryce, raczej zapomniany, z daleka od środowisk emigracyjnych. O swojej misji  opowiedział dopiero w 1978 roku w filmie „Shoah” Claude’a Lanzmanna, za co był przez Polonię krytykowany.

(lu)

.

Nazywany jest pierwszym kurierem, który zaalarmował aliantów, że Niemcy postanowili zgładzić naród żydowski. - W polskim środowisku w Londynie wiedziano o tym już od sierpnia 1942 roku, czyli kiedy trwała eksterminacja żydowskiej Warszawy. Gen. Grot Rowecki wysłał dwie depesze, które były jednoznaczne, a we wrześniu kolejną wysłał delegat rządu - wyjaśnia prof. Andrzej Żbikowski, autor książki "Karski".

Karski dotarł do Londynu z końcem listopada. – W tym samym czasie, kiedy on jako świadek zdawał relację, do Londynu docierały także informacje od Żydów, którym udało się uciec, ale nikt nie dowierzał liczbom - dodaje profesor w Studium Europy Wschodniej Uniwersytetu Warszawskiego i pracownik naukowy Żydowskiego Instytutu Historycznego.

Andrzej Żbikowski podkreśla, że w okresie pomiędzy lipcem 1941 roku a grudniem 1942 przesladowania ludności żydowskiej były dość selektywne. Dopiero od listopada '41 zaczęła grozić kara śmierci za nielegalne przebywanie poza gettem. - Jako pierwsza wykonywała je polska policja i to jest oczywiście bardzo niechlubna jej rola - mówi.

Rok 1942 przynosi decyzję o eksterminacji narodu żydowskiego, a następnie masowe deportacje i likwidacje.

- Polska konspiracja terror wobec Polaków śledzi bardzo uważnie, jest solidarna ze swoim narodem, a Żydami interesuje się dopiero, gdy Niemcy zaczynają ich masowo mordować - wyjaśnia prof. Żbikowski.

Dla Jana Karskiego zatem alarmowanie Zachodu o Zagładzie było własną inicjatywą. Przygotowując się do swojej misji kurierskiej do Londynu spotykał się nie tylko z polskimi liderami politycznymi i podziemiem, ale także konspiracją żydowską. - On się zgodził na bardzo ryzykowną wizytę w getcie warszawskim i z tą wiedzą wyrusza w świat - mówi autor "Karskiego".

Żbikowski w swojej książce cytuje obficie dokumenty i wspomnienia swojego bohatera, tworząc (w odróżnieniu od wielu innych publikacji na podobne tematy) wiarygodną relację o brzemiennych w następstwa latach 1939-1945.

Mowa więc: o skomplikowanych relacjach polsko-żydowskich w obliczu Zagłady, o dylematach związanych z działalnością sowieckiej partyzantki na wschodnich ziemiach byłej Rzeczpospolitej, o polskiej policji granatowej, o konfliktach w polskim podziemiu.

Aby wysłuchać całej audycji, wystarczy kliknąć w ikonę dźwięku w boksie "Posłuchaj" w ramce po prawej stronie.

Audycji "Klub Trójki" można słuchać od poniedziałku do czwartku tuż po 21.00. Zapraszamy.

(asz)