10 listopada 1936 Edward Rydz-Śmigły otrzymał nominację na stopień Marszałka Polski.

Urodził się 11 marca 1886 w Brzeżanach na Podolu. W latach 1905-1908 studiował na Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, a następnie na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego. Od 1910 roku uczył się malarstwa w Monachium, Norymberdze i Wiedniu.

Posłuchaj archiwalnych dźwięków o Edwardzie Rydzu-Śmigłym w serwisie – Radia Wolności >>>

Od 1908 roku znalazł się w szeregach Związku Walki Czynnej. W latach 1910-1911 ukończył Szkołę Oficerów Rezerwy w Wiedniu. W Związku Strzeleckim był od 1912 roku, tam przyjął pseudonim "Śmigły". W czasie I wojny światowej walczył w I Brygadzie Legionów Polskich.  Od 1917 roku był komendantem głównym Polskiej Organizacji Wojskowej (POW), której oddziały z końcem roku 1918 stały się kadrą regularnych formacji Wojska Polskiego. W Tymczasowym Rządzie Ludowym Ignacego Daszyńskiego Edward Rydz-Śmigły pełnił funkcję ministra wojny. Podczas wyprawy kijowskiej w roku 1920 był dowódcą 3 Armii, która zajęła Kijów. W czasie Bitwy Warszawskiej dowodził prawym skrzydłem grupy uderzeniowej znad Wieprza. W trakcie zamachu majowego przeprowadzonego w 1926 roku poparł marszałka Piłsudskiego. W październiku tego samego roku mianowany został Inspektorem Armii w Warszawie.

Następca Józefa Piłsudskiego

Po śmierci Józefa Piłsudskiego w roku 1935 Edwarda Rydza-Śmigłego powołano na stanowisko Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych. 11 listopada 1936 roku dekretem prezydenta Mościckiego został mianowany Marszałkiem Polski. Atmosferę, którą tworzono wokół osoby Rydza-Śmigłego, tak wspominał Janusz Jędrzejewicz: "Ten miły, kulturalny, inteligentny człowiek uległ jakby zaczadzeniu w dymach pochlebstw otoczenia, często najfatalniej dobranego i nie wytrzymywał niebezpieczeństwa pokus, które daje każde wybitne w społeczeństwie stanowisko".

Kampania wrześniowa

W 1939 roku, pierwszego dnia kampanii wrześniowej objął funkcję Naczelnego Wodza. Dążył do utworzenia silnej władzy, a kiedy ujawnił się kryzys w stosunkach polsko-niemieckich zajął nieustępliwe stanowisko wobec żądań Hitlera. Jednak 17 września 1939 roku, po wkroczeniu wojsk sowieckich na terytorium Rzeczypospolitej, wraz z rządem polskim i prezydentem Ignacym Mościckim, przekroczył granicę polsko-rumuńską z zamiarem przedostania się do Francji. Internowany przez rumuńskie władze, 7 listopada 1939 roku złożył rezygnację z funkcji Naczelnego Wodza.
Czy wolno było Naczelnemu Wodzowi opuścić kraj i porzucić armię? Dlaczego Edward Rydz-Śmigły tak postąpił? Ocena działań marszałka w 1939 roku jest i zapewne jeszcze długo będzie tematem sporów i dyskusji. Część historyków, analizując popełnione przez niego błędy, zwraca uwagę na zbyt wczesne przeniesienie kwatery Naczelnego Wodza z Warszawy do Brześcia oraz na opuszczenie wciąż jeszcze walczących wojsk.

Na emigracji

Po internowaniu w Rumunii Edward Rydz-Śmigły umieszczony został w miejscowości Craiova, a potem przewieziony do górskiej wioski Dragoslavele, gdzie przebywał pod strażą żandarmerii rumuńskiej. Uciekł 10  grudnia 1940 roku i nielegalnie przekroczył granicę rumuńsko-węgierską. Do jesieni 1941 roku przebywał w Budapeszcie. Już na Węgrzech z częścią swoich podkomendnych utworzył organizację Obóz Polski Walczącej (OPW). W październiku 1941 roku powrócił do okupowanej przez Niemców Polski i od 29 października potajemnie zamieszkał w Warszawie.

Edward Rydz-Śmigły zmarł na atak serca 2 grudnia 1941 roku. Został pochowany na Cywilnym Cmentarzu na Powązkach jako Adam Zawisza. Okoliczności śmierci marszałka Edwarda Śmigłego-Rydza do dziś nie są jednak w pełni jasne.

mk

Według historyka, prof. Janusza Osicy niepodległość Polski jest w dużej mierze zasługą dwóch wielkich Polaków: Józefa Piłsudskiego i Romana Dmowskiego. Jeden działał na polu konspiracji zbrojnej i tworzył armię polską, drugi reprezentował Polskę na forum dyplomatycznym m.in. w Paryżu, gdzie na nowo kreślono granice Europy.
Andrzej Sowa, dziennikarz specjalizujący się w tematyce historycznej, zwraca uwagę, że Józef Piłsudski miał tę przewagę nad Dmowskim, że 11 listopada to właśnie on przebywał w Warszawie. Wyjaśnia też, że święto 11 listopada to data umowna, bo tego dnia zakończyła się I wojna światowa. 11 listopada 1918 roku był nie tyle datą odzyskania pełnej niepodległości, co dniem odrodzenia się ducha narodowego. Przed Polską i Polakami otworzyła się dziejowa szansa odbudowania silnego państwa liczącego się w Europie.

Posłuchaj wspomnień uczestników wydarzeń z 11 listopada 1918 roku w serwisie - Radia Wolności >>>
Rada Regencyjna utworzona przez dwóch byłych zaborców – Austrię i Niemcy, przekazała naczelne dowództwo wojsk polskich Józefowi Piłsudskiemu. 10 listopada 1918 roku powrócił on z więzienia w Magdeburgu i stał się przywódcą tworzącego się państwa polskiego.
Janusz Osica zwrócił uwagę, że działało wtedy kilka polskich ośrodków rządzących: Komitet Narodowy Polski w Paryżu, Rząd Ludowy w Lublinie, Polska Komisja Likwidacyjna w Krakowie, Rada Regencyjna w Warszawie i Naczelna Rada Ludowa w Poznańskiem.
Mimo tak wielu ośrodków wszyscy wiązali nadzieje głównie z Józefem Piłsudskim. – Piłsudskiemu wszyscy oddawali władzę w ręce. Bo władza była wtedy jak gorący kartofel i nikt jej nie chciał – mówi Janusz Osica. Przypomina, że w Warszawie stacjonował potężny garnizon niemiecki, który dysponował dużymi zapasami broni. To Piłsudski zneutralizował groźbę walk polsko-niemieckich. Porozumiał się z Niemcami, którzy zostawili w Polsce broń, środki transportu i łączności.
Po 123 latach niewoli, Polska ponownie pojawiła się na mapie Europy. Andrzej Sowa wskazuje, że państwo nie było w pełni zjednoczone, nie miało ustalonych granic. Obejmowało obszar około 140 tysięcy kilometrów kwadratowych, na których mieszkało czternaście i pół miliona ludzi. Przypomniał też ówczesny dowcip. – Jakie jest największe państwo na świecie? Polska, bo nie ma granic – mówi Sowa.
16 listopada Józef Piłsudski wystosował depeszę do państw Ententy, w której informował o powstaniu niepodległego państwa polskiego, obejmującego wszystkie wyzwolone ziemie polskie.
ag/mk

2 stycznia 1939 roku zmarł Roman Dmowski, polityk, publicysta, Minister Spraw Zagranicznych, poseł na Sejm Ustawodawczy RP oraz II i III Dumy rosyjskiej. Był twórcą Narodowej Demokracji oraz politycznym przeciwnikiem Józefa Piłsudskiego. Jeden z najwybitniejszych, a zarazem najbardziej kontrowersyjnych polityków w naszej historii najnowszej.

W opozycji do Piłsudskiego

Na początku XX wieku, gdy Polska jeszcze marzyła o "wybiciu się na niepodległość", starły się ze sobą dwie koncepcje wizji przyszłego wolnego państwa, stworzone przez dwóch wielkich Polaków – Józefa Piłsudskiego i Romana Dmowskiego. Myśl pierwszego z nich oparta była na romantycznych wspomnieniach o I Rzeczpospolitej – kraju wielu narodów, oraz na wierze w możliwość wywalczenia niepodległej Polski orężem. Jej podstawę stanowiła historia i tradycja. Druga koncepcja państwa była chłodną kalkulacją, trzeźwą oceną sytuacji, odwołaniem do więzów etnicznych i nowej formuły narodu.

Choć ostatecznie dzisiejsza Polska bliższa jest marzeniom Romana Dmowskiego, jego postać nie jest tak znana jak jego politycznego rywala. Natomiast stworzone przez niego podstawy ideologii endecji budzą nieustannie wielkie kontrowersje.

Posłuchaj archiwalnych audycji o Romanie Dmowskim w serwisie - Radia Wolności >>>

Działalność polityczna

Roman Dmowski urodził się we wsi Kamionek niedaleko Warszawy (współcześnie jest to część warszawskiej Pragi) w niezamożnej rodzinie drobnoszlacheckiej. Ukończył III Gimnazjum Warszawskie, a następnie wstąpił na Wydział Matematyczno-Fizyczny Uniwersytetu Warszawskiego, gdzie w 1891 roku po złożeniu rozprawy "Przyczynek do morfologii wymoczków włoskowatych" otrzymał stopień kandydata nauk przyrodniczych.

Aktywność polityczna

Jeszcze w czasie studiów zaangażował się w działalność polityczną. Od 1888 roku należał do ZET-u, koła organizacji młodzieży patriotycznej, a od roku następnego działał w Lidze Polskiej, skupiającej niepodległościowe środowisko krajowe i emigracyjne. Już wtedy zarysowały się jego silne tendencje antysocjalistyczne. W roku 1893 dokonał przewrotu w Lidze Polskiej zakładając własną organizację – Ligę Narodową, mającą ściślej zarysowany program polityczny.

Swoje poglądy Dmowski przedstawiał w licznych artykułach publikowanych na łamach "Głosu", "Czasu", a od 1895 "Przeglądu Wszechpolskiego" oraz broszurach ("Nasz patriotyzm") i większych publikacjach ("Myśli nowoczesnego Polaka", "Polityka polska a odbudowa państwa", "Niemcy, Rosja i kwestia Polska", "Kościół, naród, państwo"). W latach 1906-1909 sprawował mandat posła w rosyjskiej Dumie.

Sukces dyplomatyczny

Gdy wybuchła wojna, Dmowski wyjechał na zachód, gdzie jako prezes Komitetu Narodowego intensywnie angażował się w działalność na rzecz odzyskania przez Polskę niepodległości, doprowadzając m.in. do utworzenia we Francji Armii Polskiej, będącej zalążkiem przyszłych sił zbrojnych II RP. Razem z Ignacym Paderewskim położył również nieocenione zasługi w negocjacjach z wielkimi mocarstwami, doprowadzając 28 czerwca 1919 do podpisania traktatu wersalskiego, uznającego prawo Polaków do niepodległego państwa.

W II RP, w 1923 roku sprawował funkcję ministra spraw zagranicznych w rządzie Chjeno-Piasta, w 1926 powołał do życia Obóz Wielkiej Polski, organizację endecką pozostającą w stałym konflikcie ze stronnictwem sanacyjnym. W 1928 roku z kolei utworzył Stronnictwo Narodowe.

Wybór sprzymierzeńca

O jakiej Polsce Roman Dmowski marzył i gdzie upatrywał szans na odzyskanie niepodległości? Jakie były główne założenia polskiej endecji i dlaczego do dziś pozostają poglądami budzącymi tyle sporów?

Przede wszystkim Dmowski przed I wojną światową przyszłość naszego kraju i nadzieję na autonomię widział w sojuszu z Rosją, angażując się po stronie ruchu neoslawistycznego. Skrzętnie ukrywał hasła wolnościowe, aby tym samym nie zrazić wschodniego mocarstwa do pomysłu odbudowy państwa polskiego – po latach sam pisał, że aby osiągnąć swój cel musiał "fraternizować z bydłem".

Mimo to swą postawą przysporzył sobie wielu wrogów – często uważany za lojalnego sługę zaborcy, oskarżany był o zdradę. W przeciwieństwie do Józefa Piłsudskiego niezwykle obawiał się zagrożenia ze strony Niemiec, które postrzegał jako państwo silniejsze pod względem cywilizacyjnym, mogące zniszczyć polską kulturę.

Idee narodowościowe

Jego wizja odbudowanej już Polski opierała się na asymilacji narodowej. Będąc pragmatykiem, twierdził że koncepcja Rzeczpospolitej jako federacji złożonej z wielu egzystujących obok siebie narodów, jest po 123 latach niewoli nierealna. Dostrzegał świadomość własnej tożsamości Litwinów, Ukraińców, Białorusinów i Żydów oraz ich tendencje separatystyczne, mogące w przyszłości zagrozić jedności młodego i słabego jeszcze państwa polskiego. Dlatego też nie chciał dla Polski granic szeroko rozciągających się na wschód, ani nie widział miejsca dla mniejszości narodowych w odbudowanym kraju. Zakładał polonizację ludności znajdującej się w granicach RP. Szczególnie znana była jego antysemicka postawa.

Na początku swojej politycznej działalności oraz w pierwszych latach wieku XX, Dmowski był orędownikiem koncepcji tzw. egoizmu narodowego. Koncepcja ta zakładała kierowanie się w pierwszej kolejności dobrem własnego narodu, odrzucając uniwersalizm i działanie na rzecz dobra wszystkich ludzi, niezależnie od ich narodowości. Była próbą przeszczepienia na grunt polski podobnych haseł głoszonych w dziewiętnastowiecznej Europie w dobie formowania się nowoczesnych nacjonalizmów.

W 1927 roku w publikacji "Kościół, naród i państwo", Dmowski odrzucił te hasła. Podtrzymał wprawdzie, że wspólnota narodowa jest nadrzędna wobec jednostki, która w swych wyborach powinna kierować się dobrem własnego narodu, jednak w swych działaniach musi opierać się ona na zasadach moralnych chrześcijaństwa.

Poglądy nacjonalistyczne stały się wyjściem dla licznych oskarżeń ideologa endecji o kreowanie polskiego faszyzmu. Promowanie założeń Romana Dmowskiego miało duży wpływ na niekorzystne stosunki władz II RP z mniejszościami narodowymi (stanowiącymi ok. 35 proc. społeczeństwa), a także przyczyniło się do pogłębienia wzajemnej niechęci Polaków i Żydów.

kk/mk

92 lata temu rozpoczął się tzw. proces brzeski. Na ławie oskarżonych zasiedli przywódcy opozycji parlamentarnej - Centrolewu - których oskarżono o przygotowywanie zamachu stanu.

Wśród skazanych znaleźli się między innymi: trzykrotny premier Wincenty Witos, Władysław Kiernik, Norbert Barlicki i Herman Lieberman. Proces sądowy przywódców Centrolewu – sojuszu partii centrowych i lewicowych, zawiązanego w celu zwalczania rządów obozu Józefa Piłsudskiego. 

Wszyscy zostali skazani

Większość aresztowanych skazano na kary od 1,5 roku do 3 lat więzienia. Kilku z nich skazano dodatkowo na kary grzywny. Byli wśród nich politycy: Polskiej Partii Socjalistycznej – Stanisław Dubois i Adam Ciołkosz; Stronnictwa Ludowego Piast – Wincenty Witos i Władysław Kiernik; Stronnictwa Ludowego "Wyzwolenie" i Stronnictwa Chłopskiego. Po krótkim czasie większość skazanych została przedterminowo zwolniona, a po wybuchu II wojny światowej wszystkich objęła amnestia.

Kwestia rehabilitacji skazanych w procesie brzeskim była przedmiotem wielu interpelacji poselskich podczas V i VI kadencji Sejmu RP. Po raz pierwszy taki wniosek złożyli posłowie PSL w 2005 roku. Prokuratura uznała za możliwą kasację wyroku na korzyść skazanych, jednak uzależniła to od odnalezienia akt tej sprawy. W późniejszych latach posłowie PSL jeszcze kilkakrotnie składali interpelacje w tej sprawie.

W maju 2023 roku Sąd Najwyższy uwzględnił w całości kasację Rzecznika Praw Obywatelskich i uchylił obydwa wyroki sądów warszawskich. 

Źle się dzieje w polskiej demokracji

Kilkunastu posłów antysanacyjnej opozycji aresztowano we wrześniu 1930 roku, po rozwiązaniu Sejmu i wygaśnięciu ich immunitetu. Jako powód zatrzymania podano przestępstwa kryminalne, takie jak: kradzieże, oszustwa i przywłaszczenia. Wśród zarzutów politycznych wymieniono m.in.: strzały do policji, nawoływanie do gwałtu i nieposłuszeństwa władzom, wystąpienia antypaństwowe.

- Do opinii publicznej przedostawały się informacje nie tylko o trybie i bezprawnym charakterze aresztowań, ale także o brutalnym traktowaniu oskarżonych, którzy zostali przewiezieni do twierdzy wojskowej w Brześciu nad Bugiem. Ten fakt nie był przypadkowy: to miejsce budzi grozę - mówi prof. Rafał Habielski.

Sprawę od samego początku żywo komentowała prasa opozycyjna. Dochodziło do licznych protestów przeciwko trybowi aresztowania, bezzasadności zarzutów oraz traktowaniu więźniów. Przyłączyli się do nich m.in. pisarze: Antoni Słonimski i Maria Dąbrowska. Z takim rozwiązywaniem problemów nie zgadzały się także osoby, które identyfikowały się z polityką Józefa Piłsudskiego. Uznawały one, że to, co się w Polsce dzieje, jest groźne z punktu widzenia stabilności wewnętrznej państwa, ale absolutnie nie usprawiedliwia skali represji i stosunku do ludzi postawionych w stan oskarżenia, którzy na takie postępowanie nie zasługiwali.

"Powyższe fakty niespotykane w świecie cywilizowanym musimy uznać za hańbę XX wieku, musimy je potępić ze stanowiska ludzkości. Musimy je ocenić jako ciężką krzywdę wyrządzoną Polsce. Brześć hańbi imię Polski w Europie" – pisali profesorowie Uniwersytetu Jagiellońskiego w liście otwartym do swego kolegi posła prof. Adama Krzyżanowskiego.

mk

Słowa wypowiedział marszałek Piłsudski, którego śmiech ogarniał na myśl, że gdy umrze, jego nagrany głos będzie sprzedawany za grosze jak pierniki...

Za początkową datę w historii polskiej radiofonii uznaje się dzień, w którym nadano z Warszawy pierwszą, próbną audycję. 1 lutego 1925 roku o godzinie 18 inżynier Roman Rudniewski, dyrektor Polskiego Towarzystwa Radiotechnicznego, powiedział po raz pierwszy do mikrofonu: 

- Tu próbna stacja radionadawcza PTR, fala 385 metrów.

Jednym z najstarszych zarejestrowanych dźwięków w Polskim Radiu jest głos marszałka Józefa Piłsudskiego z 1925 roku. Nagrania dokonano na gramofonie akustycznym z tubą, wówczas jednym z najnowocześniejszych urządzeń do utrwalania i odtwarzania ludzkiego głosu:

- Wyobrażam sobie tę zabawną chwilę, gdy jakiś ananas korbą nakręci, śrubkę naciśnie i jakaś trąba - zamiast mnie - gadać zacznie. Najzabawniejsza jest jednak myśl, że kiedy mnie już nie będzie, głos pana Piłsudskiego sprzedawanym będzie za trzy grosze gdzieś na jarmarkach, prawie na funty, jak pierniki, prawie na łuty, jak jakie cukierki - komentował Marszałek. 

13 lutego obchodzimy Światowy Dzień Radia, proklamowany przez UNESCO w listopadzie 2011 roku, z inicjatywy Hiszpanii. Na datę obchodów wybrano dzień, w którym w 1946 roku została zainaugurowana rozgłośnia Narodów Zjednoczonych.