26 sierpnia 1897 roku urodził się Bohdan Pniewski, jeden z najwybitniejszych twórców polskiej architektury XX wieku. Mawiał, że "każdy kamień w rękach ludzkich może stać się brylantem, gdy go praca i umiłowanie otoczą".

Jaki był Bohdan Pniewski? Posłuchaj audycji, w której wspomina go rodzina oraz architekci.

Posłuchaj

Patriotyczne korzenie

Urodził się 26 sierpnia 1897 w Warszawie i ze stolicą związał całe swoje życie. Choć wcześniej pobierał nauki w tym kierunku nie dostał się od razu na Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej. Szybko podjął pracę jako grafik, zdobywając nawet nagrody w konkursach. Gdy dostał się na studia, naukę przerwała mu wojna polsko-bolszewicka. Podczas walk został ranny. W szpitalu polowym pielęgnowała go Jadwiga Dąbrowska, która wkrótce potem została jego żoną.

– To była wspaniała żona, piękna kobieta – wspominała Jaga Pniewska, bratanica Bohdana Pniewskiego. – Była jego towarzyszką życia. Ciągle pracował, więc życie rodzinne było raczej na drugim planie.

Na zdjęciu: Willa prywatna Pniewskiego (dziś Muzeum Ziemi PAN), Warszawa (2007), Wikimedia Commons/ CC BY-SA 2.5

Od osiedli do monumentalnych gmachów

Działalność zawodową rozpoczął od realizacji drobnych projektów, osiedli na Mokotowie i Żoliborzu. Była to architektura bardzo prosta, z wyraźnymi wpływami zachodnich nurtów. W głównym nurcie funkcjonują bardziej doświadczeni i uznani projektanci. Dlatego wraz z innymi, młodymi architektami zakłada Stowarzyszenie Architektów Polskich.

Jego pierwszym, poważnym projektem był budynek Ambasady Polskiej w Sofii. Wkrótce wygrywał kolejne konkursy na gmachy użyteczności publicznej. Największy projekt Pniewskiego zrealizowany przed II wojną światową to monumentalny budynek Sądów Grodzkich przy ul. Leszno 53/55 (obecnie al. Solidarności 127). Wybuch wojny uniemożliwił jednak realizację wielu projektów, m.in.: Świątyni Opatrzności na Polu Mokotowskim czy kompleksu gmachów Polskiego Radia na Mokotowie.

Na zdjęciu: Budynek Polskiego Radia przy al. Niepodległości w Warszawie projektu Bohdana Pniewskiego (1960), NAC

Odbudowa stolicy

W jego projekty z lat 50. już silnie ingerowała władza, tak by lepiej wpisywały się nurt socrealistyczny. Jednym z nich jest budynek Polskiego Radia przy al. Niepodległości, dość mocno ogołocony ze znaczących detali. Ostatecznie jednak Pniewski przemycał swoje założenia głównie w wnętrzach. W latach 1957−1962 powstał sąsiadujący z NBP Dom Chłopa - jedno z wybitnych dzieł Pniewskiego. Studenci nazywali go "księciem architektury", a podczas konsultacji na uczelni ustawiały się do niego istne tłumy.

Chętnie projektował również prywatne domy zamożnych warstw. Jego wizytówką była zresztą prywatna willa Pniewskich przy al. Na Skarpie (dziś Muzeum Ziemi PAN). Ostatnim dziełem architekta był budynek Teatru Wielkiego, a właściwie jego odbudowa. Nadzorował prace jeszcze ze szpitalnego łóżka. Budynek otwarto jednak tuż po jego śmierci.

O budowie Teatru Wielkiego w audycji Elżbiety Ratyńskiej mówi sam Bohdan Pniewski. Posłuchaj!

mb

The Collective Stratford, którego wzniesienie planowane jest we wschodniej części Londynu to nie będzie ani prestiżowy biurowiec, ani apartamentowiec dla bogatych. Przeciwnie, to przykład nowoczesnego budownictwa socjalnego z mikro-mieszkaniami, biurami do co-workingu oraz przestrzeniami publicznymi dla okolicznych mieszkańców. - Projekt ten zaliczyłbym do ciekawych, eksperymentalnych rozwiązań. Nie wiem, czy ma szanse na upowszechnienie, na przykład w Polsce. Nasze zapotrzebowanie na izolację i bliskość wiąże się z kulturą, a to zmienia się bardzo powoli - mówił architekt Jan Strumiłło.

Sprawdź też:

Zamek Królewski w Warszawie od kuchni

W Warszawie takie mikro-mieszkanie powstało już w 2012 roku, a zaprojektował je Jakub Szczęsny. - Dom Kereta znajduje się przy ulicy Chłodnej, gdzie znajdziemy chyba wszystkie możliwe style architektoniczne. Ta minimalna przestrzeń do życia nawiązuje do tradycji Le Corbusiera. Dom Kereta ma jedynie 152 cm szerokości, a cała komunikacja w nim odbywa się schodami - wyjaśniał Tomasz Fudala z Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie.

Dlaczego mieszkaniu w szczelinie między przedwojenną kamienicą na Żelaznej 74 i peerelowskim blokiem na Chłodnej 22 patronuje węgierski pisarz Etgar Keret? Co w nim będzie robił pianista i kompozytor Marcin Masecki? Oraz jak w nowym budownictwie powstają "getta"? Tego dowiecie się słuchając materiałów reporterskich przygotowanych przez Dominikę Klimek.

***

Tytuł audycji: Pierwsze słyszę

Prowadzi: Kamil Jasieński

Data emisji: 28.03.2017

Godzina emisji: 8.14

jsz/mz

Bohdan Pniewski – architekt warszawskich gmachów

Grzegorz Piątek jest nie tylko pisarzem, ale przede wszystkim architektem, krytykiem i historykiem architektury. W latach 2005-2011 pełnił funkcję redaktora miesięcznika "Architektura-Murator", a od 2011 jest członkiem zarządu Fundacji Centrum Architektury. Za swoją poprzednią książkę o Warszawie pt. "Sanator. Kariera Stefana Starzyńskiego" został uhonorowany m.in. Nagrodą Literacką m.st. Warszawy.

- Stefan Starzyński bazował jako polityk wręcz na poczuciu... wstydu za Warszawę, jak ona wygląda. Kiedy został komisarycznym prezydentem miasta w 1934 roku, dużo mówił, że w Warszawie panuje chaos i trzeba ją wyestetyzować i poprawić jakość życia. Miał tylko pięć lat, więc trudno oczekiwać cudów. Udało się na przykład wyremontować Ratusz na Placu Teatralnym, Teatr Wielki czy lepiej zaplanować przedmieścia oraz uporządkować arterie wylotowe - zauważył Grzegorz Piątek.

Na większe zmiany Stefanowi Starzyńskiemu zabrakło czasu i pieniędzy. - Ogromnym problemem było również to, że do samorządu należało jedynie kilka procent terenów w mieście. Dlatego było trudno przeprowadzać śmielsze zamierzenia (...). Każda najdrobniejsza korekta urbanistyczna wymagała przekonania prywatnych właścicieli. Starzyński dążył do zwiększenia zasobu terenów miasta i udało mu się to do wybuchu wojny nieco poprawić, ale przede wszystkim bardzo wzmocnił urbanistykę i planowanie - wyjaśniał.

Prezydent Stefan Starzyński widział Warszawę wielką. Poświęcił swoje życie i pozostał w stolicy przez całą kampanię wrześniową, wspierając obronę miasta. Jest pięknym wzorem cnót dla wszystkich polityków. Za swoje poświęcenie zapłacił blisko 80 lat temu najwyższą cenę. pic.twitter.com/a6AeSFbGmx

— Mateusz Morawiecki (@MorawieckiM) December 22, 2018

Aleja Na Skarpie 27

Najnowsza książka Grzegorza Piątka zatytułowana jest "Niezniszczalny. Bohdan Pniewski. Architekt salonu i władzy". Jako miejsce spotkania z Magdą Mikołajczuk, pisarz nieprzypadkowo zaproponował aleję Na Skarpie 27 w Warszawie. Dlaczego akurat to miejsce?

- Nie tylko dlatego, że jest to jedno z najzieleńszych i najcichszych miejsc w centrum miasta, ale znajduje się tutaj willa bohatera mojej ostatniej książki. Z pozoru jest to zwykły prostopadłościan z jednakowymi, kwadratowymi oknami, płaskim dachem, ale jednocześnie bardzo wyjątkowa kostka, bo obłożona grubo ciosanym kamieniem, trochę przypominająca ruinę bądź stare zamczysko z wąskimi drzwiczkami i schodkami. Ten dom jawi się tajemniczo - mówił Grzegorz Piątek.

Pisarz zauważył, że podczas Powstania Warszawskiego wspomniany dom stał się budowlą obronną. - To była reduta powstańcza, która przechodziła z rąk do rąk. Była strategicznie położona nad wąwozem ulicy Książęcej. Tędy szła łączność ze Śródmieścia na Powiśle. Powstańcy zaciekle bronili tej budowli i ostrzeliwali się z tych wąskich okienek, państwo Pniewscy zaś razem z nimi przeżyli w tej wilii kawał powstania - dodał.

Zaprojektował znane budynki

Spacerując po Warszawie, łatwo natknąć się na budynki, które zaprojektował Bohdan Pniewski, m.in. Sejm, gmach sądów na Lesznie (obecnie al. Solidarności) czy budynek Polskiego Radia.

- Jego dziełem są także: Narodowy Bank Polski przy placu Powstańców Warszawy, Ministerstwo Komunikacji na Chałubińskiego, Archiwa Państwowe na Rakowcu, a więc kawał stolicy. Tak samo odbudowany Teatr Wielki, co było zwieńczeniem jego kariery. Pniewskiego można nie znać z nazwiska, ale na pewno zna się jego budowle - wymieniał Grzegorz Piątek.

Pisarz przypomniał, że "w latach 30. i 50. Bohdan Pniewski uchodził za największego i najbardziej wpływowego polskiego architekta". - Z każdą władzą umiał żyć dobrze i obronić swoją wizję architektury. To nie jest tak, że jego architektura z lat 30. różni się diametralnie od tej tworzonej za stalinizmu. To raczej władza chciała Pniewskiego, jego stylu i monumentalnego gestu, ponieważ po prostu podobał się obu władzom i one były zaszczycone, że pracują z takim talentem - przyznał Grzegorz Piątek.

Warszawa przedwojenna czy powojenna?

Za co Grzegorz Piątek lubi Warszawę? - Warszawę zawsze reklamuję tym, że ma mnóstwo wspaniałych miejsc do życia: pięknych dzielnic mieszkalnych, domów i zielonych osiedli, które wykreowano właśnie po wojnie. To jest ta nowa, powojenna twarz Warszawy, która jest zaprzeczeniem tej przedwojennej. W "Najlepszym mieście świata" piszę o tym, że przedwojenna Warszawa miała opinię miasta, gdzie jest kilka pięknych miejsc, placów, alei i parków, natomiast mieszkało się w niej koszmarnie - mówił Grzegorz Piątek.

- Po wojnie cały wysiłek poszedł w to, żeby m.in. uczynić Warszawę znacznie lepszym miejscem do życia i chyba to się udało. Myślę, że prawie każdy, kto nas teraz słucha, ma... drzewo za oknem, a przed wojną nie było to takie oczywiste, ponieważ były podwórka, studnie i ciasne ulice bez drzew, a zwykłym ludziom żyło się dość brzydko i niewygodnie - dodał.

Przedwojenna Warszawa nazywana była Paryżem Północy. Dlaczego? - Właściwie nikt nie wie, skąd wziął się ten Paryż Północy, ale to świadczy, do czego Warszawa aspirowała. Warszawa zawsze podziwiała Paryż, natomiast warszawskie elity intelektualne czy artystyczne aspirowały do Paryża, więc pewnie dlatego lubiły się porównywać do niego (...). Nostalgia za przedwojenną Warszawą i legenda Paryża Północy urosły dopiero w pokoleniu, które już nie pamiętało tej przedwojennej Warszawy, czyli w latach 70. czy 80. Z kolei ludzie, którzy pamiętali przedwojenną Warszawę nie zawsze podpisywali się pod tą opinią - usłyszeliśmy.

Czytaj także:

• Tak zwany denar Mieszka I nie jest najstarszą polską monetą
• Wilno - miejsce ważne dla polskiej pamięci

***

Tytuł audycji: Po drugiej stronie lustra

Prowadziła: Magda Mikołajczuk

Gość: Grzegorz Piątek (pisarz)

Data emisji: 6.07.2021

Godzina emisji: 0.12

DS

Odbudowa Pałacu Saskiego. Uroczyste przekazanie projektu ustawy.

Wart pałac Sasa

W miejscu, gdzie stoi dziś jedyny ocalały fragment Pałacu Saskiego, czyli Grób Nieznanego Żołnierza, w drugiej połowie XVII wieku znajdował się dwór Tobiasza Morsztyna. Jego brat i spadkobierca Jan Andrzej Morsztyn, polityk znany dziś przede wszystkim jako poeta, uzyskał od króla pozwolenie na budowę barokowego pałacu. Gmach zaprojektował - według różnych źródeł - albo Tylman z Gameren, albo architekt Wazów Giovanni Battista Gisleni.

Morsztynowie nie zagrzali miejsca w pałacu. W 1713 roku córka Morsztyna sprzedała posiadłość Augustowi II Mocnemu. Ten natychmiast zabrał się do wielkiej przebudowy, pragnąc stworzyć królewską rezydencję na wzór Wersalu, z reprezentacyjnym placem i wspaniałym ogrodem. Pałac, nazwany wówczas Saskim, stał się tym samym centrum założenia urbanistycznego zwanego Osią Saską. Augustowi II nie starczyło życia na dokończenie imponującego projektu, ale rozbudowę kompleksu kontynuował jego syn i następca tronu August III Sas.

– To miejsce, zagospodarowane przez Sasów, z wielkim dziedzińcem przed pałacem, dało Warszawie wreszcie reprezentacyjną przestrzeń, której to miasto wcześniej nie miało – mówił Justynie Piernik w 2007 roku Andrzej Sołtan, wicedyrektor Muzeum Historycznego Miasta Stołecznego Warszawy.

Okres jego panowania to lata świetności Pałacu Saskiego, do którego przyłączono sąsiadujący z nim Pałac Brühla i rezydencję biskupa Potockiego. Złota epoka skończyła się jednak w roku śmierci króla w 1763 roku. Wprawdzie Pałac Saski znajdował się w rękach elektorów Saksonii aż do 1816 roku, jednak przestał być rezydencją królewską i zaczął podupadać. Nie znaczy to wcale, że o nim zapomniano.

Praca, dom, szkoła, wojsko...

Po 1763 roku Sasi wynajmowali pomieszczenia pałacowe na mieszkania i biura. W 1810 roku w prawym skrzydle Pałacu Saskiego zamieszkał Mikołaj Chopin z żoną i dwojgiem dzieci: trzyletnią Ludwiką i kilkumiesięcznym Fryderykiem. Ojciec przyszłego kompozytora podjął pracę jako nauczyciel francuskiego w Liceum Warszawskim, które do 1817 roku wynajmowało inną część tego samego gmachu. Chopinowie wyprowadzili się z pałacu w tym samym roku, w którym opuściło je liceum.

Budynek został częściowo zniszczony w czasie powstania listopadowego. W 1837 roku Pałac Saski został kupiony przez rosyjskiego kupca Jana Skwarcowa, który zlecił gruntowną przebudowę gmachu w stylu klasycystycznym według projektu Adama Idźkowskiego. To on stworzył Pałac Saski w najbardziej znanym kształcie - w miejscu rozebranej środkowej części kompleksu wstawiono charakterystyczną kolumnadę w stylu korynckim.

Pałac Saski na początku XX wieku. W tle widoczny sobór św. Aleksandra Newskiego. Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe

W 1841 roku na środku placu przed budynkiem postawiono pomnik przeciwników powstania listopadowego: "Polakom poległym w 1830 r. za wierność swemu monarsze". Monument przeniesiono, gdy pod koniec XIX wieku w jego miejscu zaczął powstawać ogromny sobór św. Aleksandra Newskiego. W 1864 roku spadkobiercy Skwarcowa sprzedali pałac carskiej armii, która do 1915 roku zajmowała budynek jako siedzibę rosyjskiego Dowództwa III Warszawskiego Okręgu Wojskowego.

Pomnik ku czci poległych w powstaniu listopadowym lojalistów przed Pałacem Saskim. Fot. Polona/domena publiczna

Pałac Saski – przedwojenny Pałac Kultury

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości Pałac Saski przeszedł w ręce Polaków, ale nie zmienił swojego charakteru – teraz znajdował się w nim Sztab Generalny Wojska Polskiego, a przed budynkiem postawiono pomnik księcia Józefa Poniatowskiego. W 1925 roku pod kolumnadą w centralnym punkcie pałacu umieszczono Grób Nieznanego Żołnierza. W 1928 roku plac Saski przemianowano na plac Marszałka Józefa Piłsudskiego.

W latach 30. XX wieku w Pałacu Saskim miało siedzibę Biuro Szyfrów, które w 1932 roku, dzięki pracy matematyków Mariana Rejewskiego, Jerzego Różyckiego i Henryka Zygalskiego, złamało kod Enigmy. W okresie międzywojennym na placu przed pałacem odbywały się najważniejsze uroczystości państwowe i kościelne. Podczas II wojny światowej budynek przejął sztab hitlerowski. Pałac Saski zajmował Wehrmacht, a Pałac Brühla był siedzibą gubernatora dystryktu warszawskiego Ludwika Fischera. W 1940 r. nazwę placu zmieniono na Adolf Hitler Platz.

Niemieckie uroczystości z okazji pierwszej rocznicy wybuchu II wojny światowej przed Pałacem Saskim połączone z przemianowaniem placu Piłsudskiego w Warszawie na Adolf Hitler Platz. Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe

Powstanie Warszawskie - zobacz serwis specjalny

Po stłumieniu Powstania Warszawskiego Niemcy wysadzili w powietrze Pałac Saski, Pałac Brühla oraz pomnik Józefa Poniatowskiego. Ładunków wybuchowych nie podłożono jedynie pod fragmentem kolumnady, tam, gdzie istniał Pomnik Nieznanego Żołnierza. Dlatego ta część pałacu jako jedyna ocalała.

Życie po życiu

Prezydent: odbudowując pałace Saski i Brühla, stworzymy znak naszych tradycji, tożsamości i dokonań

Odbudowę Pałacu Saskiego planowano już w 1946 roku, ale żaden z ówczesnych projektów nie wyszedł poza fazę rozpisania konkursów architektonicznych. Do sprawy powrócono w latach 70., jednak z równie mizernym efektem. Temat poruszano co pewien czas także w latach 90., ale idea odbudowy odżyła dopiero w latach warszawskiej prezydentury Lecha Kaczyńskiego, który uczynił ją jednym z głównych punktów swojego urzędowania. Rozpoczęto prace archeologiczne, które odsłoniły fundamenty zniszczonych pałaców.

- Debata o odbudowie Pałacu Saskiego trwa tak naprawdę ponad 75 lat. W latach 2004-2008 miasto stołeczne realizowało obudowę pałacu. W 2006 roku została nawet zawarta umowa z generalnym wykonawcą. Pałac miał być ukończony na rok 2010. Niestety, z uwagi na światowy kryzys finansowy, miasto wstrzymało inwestycję. Zapowiadano wówczas, że Warszawa wróci do realizacji po organizacji mistrzostw Euro 2012 – mówił w rozmowie z portalem PolskieRadio24.pl Jerzy Bombczyński, prezes stowarzyszenia Saski 2018.

Posłuchaj rozmowy:

11 listopada 2018 roku, w czasie obchodów 100-lecia odzyskania przez Polskę niepodległości, prezydent Polski Andrzej Duda podpisał deklarację o restytucji Pałacu Saskiego w Warszawie jako swoistego pomnika obchodów 100. rocznicy odzyskania niepodległości. Ustawa o przygotowaniu i realizacji inwestycji w zakresie odbudowy Pałacu Saskiego, Pałacu Brühla oraz kamienic przy ulicy Królewskiej w Warszawie to kolejny krok na drodze do faktycznej rekonstrukcji dawnego wyglądu tej części stolicy.

W pewnym sensie Pałac Saski został odtworzony na placu Piłsudskiego już w 1999 roku, gdy zorganizowano trzydniową akcję odbudowy gmachu z… miliona klocków Lego - oczywiście w pomniejszonej skali. W wydarzeniu wzięli udział mali i duzi Polacy żywo zainteresowani kwestią przywrócenia życia słynnemu budynkowi. Ich marzenie wkrótce stanie się rzeczywistością.

***

Czytaj więcej:

• Odbudowa Pałacu Saskiego. Jan Edmund Kowalski: ta przestrzeń będzie służyła wszystkim
• Uczelnie artystyczne będą dekorować Pałac Saski. Podpisano list intencyjny

***

Nocne zdjęcie Pałacu Saskiego z pomnikiem księcia Józefa Poniatowskiego. Fot. Polona/domena publiczna

***

Polskie Radio we współpracy ze Spółką Celową Pałac Saski przygotowało multimedialną i interaktywną platformę wiedzy na temat utraconych skarbów Warszawy – Pałacu Saskiego, Pałacu Brühla i kamienic przy ul. Królewskiej. Zobacz stronę odkryjpalacsaski.pl

 

mc/PAP/mb

Dworzec Główny był położony przy Alejach Jerozolimskich, w miejscu, w którym znajduje się obecnie stacja kolejowa Warszawa Śródmieście. Jego budowa ruszyła w 1932 roku, a w 1938 dworzec został częściowo oddany do użytku.

Nowy dworzec dla stolicy

Pomysł na zbudowanie Dworca Głównego pojawił się już na przełomie XIX i XX wieku. Prace nabrały przyspieszenia dopiero po odzyskaniu niepodległości. Polskie władze uznały, że obecna infrastruktura nie wystarcza na  potrzeby zwiększającego się ruch kolejowego w stolicy. Rozwiązaniem problemu miało być stworzenie nowego centralnego dworca kolejowego.

Już w początku lat 20. rozpisany został konkurs na gmach reprezentacyjnego dworca. Nie wyłonił zwycięzcy, na którego trzeba było poczekać do 1928 roku, kiedy to w następnym konkursie wygrał projekt autorstwa Czesława Przybylskiego i Andrzeja Pszenickiego.

Zwycięski projekt był imponujący. Gmach miał zajmować 11 tysięcy metrów kwadratowych powierzchni, a przewidywana waga samego stalowego szkieletu dworca wynosiła aż 10 tysięcy ton. Największą część dworca miała zajmować obszerna hala dla podróżnych, wznosząca się wzwyż aż na 26 metrów.

Montaż konstrukcji stalowej hali dla odjeżdżających. Foto: NAC

Dworzec marzeń

Do wybuchu wojny ukończono halę odjazdową i część podziemną. Dworzec Główny przyjął pierwszych podróżnych już w 1938 roku.

– Plany były bardzo piękne, dworzec rósł w oczach. Warszawiacy w wolnych chwilach przychodzili, żeby zobaczyć tę przyszłą chlubę stolicy, a nawet przyjezdni pierwsze kroki kierowali w Aleje Jerozolimskie, żeby zobaczyć tę wielką inwestycję, najdumniejszą z budowli warszawskich, obok słynnego gmachu Prudentialu – wspominał Józef Małgorzewski, wieloletni dziennikarz Polskiego Radia, w audycji z 1971 roku.

Zarówno podziemna, jak i naziemna część dworca została wykonana z żelbetonu. Górująca nad przestrzenią hala była wyłożona płytami z piaskowca, a wewnątrz płytami klinkierowymi oraz kamiennymi. Wyjątkiem były kasy, które wyłożono marmurem oraz restauracje i poczekalnie, w których wykorzystano drewno. Oprócz tego we wnętrzu dworca planowano wykonać dekoracje w stylu art déco, autorstwa Józefa Klukowskiego i Felicjana Szczęsnego-Kowarskiego.

Fragment hali przyjazdów. Na ścianach z piaskowca widać płaskorzeźby wraz z ich rysunkowymi projektami. Foto: NAC

Na część naziemną miał składać się również obszerny plac, przeznaczony na hotel i lokale biurowe. Był to ostatni etap inwestycji, który nigdy nie wyszedł poza sferę marzeń. Zabudowa miała zasłonić przed podróżnymi wychodzącymi z dworca kamienice czynszowe od strony ulicy Chmielnej. Plac byłby największą wolną przestrzenią w Warszawie, przewyższającą rozmiarami nawet Plac Piłsudskiego, a dominować miał nad nim kilkunastopiętrowy hotel.

Zniszczony przed ukończeniem

Jeszcze przed wybuchem II wojny światowej nieukończony dworzec odniósł poważne szkody. 6 czerwca 1939 roku na terenie budowy wybuchł pożar, którego przyczyną najprawdopodobniej było zaprószenie ognia podczas spawania konstrukcji stalowych. W jego wyniku zniszczeniom uległa hala odjazdowa. Wysoka temperatura płomieni uszkodziła także stalową konstrukcję, która uległa odkształceniu.

– Brało w tym udział chyba piętnaście sekcji straży, znaczy około pięćdziesięciu wozów strażackich i paruset strażaków – mówił Józef Małgorzewski.

Akcja ratunkowa nie obyła się bez ofiar. W trakcie gaszenia pożaru na strażaków zawalił się strop hali, jeden z nich zginął pod gruzami.

– Wydawało mi się, że taki pożar to coś ostatecznego, że nic straszniejszego w życiu nie zobaczę. Niestety niedługo, bo już we wrześniu, musiałem zobaczyć pożary, które przerastały grozą wszystko co dotychczas widzieliśmy – wspominał Małgorzewski.

Widok ruin Dworca Głównego oraz Alei Jerozolimskiej w 1945 roku. Fot. NAC

Dalsze szkody dworzec odniósł w trakcie bombardowania we wrześniu 1939 roku. Infrastruktura kolejowa była jednak potrzebna Niemcom, którzy naprawili dworzec i wykorzystywali go aż do wybuchu Powstania Warszawskiego.

Budynek został zdewastowany w trakcie systematycznego wyburzania miasta w końcu 1944 roku. Dworzec został wtedy wysadzony w powietrze i podpalony

sa

Rotunda na Dynasach została zbudowana w 1896 roku jako ekspozycja dla obrazu "Panorama Tatr", autorstwa kilkunastu polskich malarzy. Inwestycja nie przyniosła spodziewanych zysków, ale budynek przetrwał do II wojny światowej. Gmach był zaprojektowany na planie dwunastoboku i miał aż 40 metrów średnicy.

Największa polska panorama

– Wszystko zaczęło się w roku 1894, kiedy doktor praw Henryk Lgocki z Krakowa, pomyślał, że dobrze byłoby zainwestować w panoramę. Koniec XIX wieku to epoka rozkwitu panoram, wielkich malowideł, którymi szalenie epatowała się ówczesna publiczność – mówił varsavianista Ryszard Mączyński w audycji Polskiego Radia z 1995 roku. – Malarze Stanisław Janowski i Ludwig Boller, a w całym dziele brało udział dwunastu artystów, namalowali "Panoramę Tatr".

Obraz był największą polską panoramą i rozmiarami przewyższał nawet słynną "Panoramę Racławicką" autorstwa Wojciecha Kossaka i Jana Styki. Prace nad nim trwały dwa lata i składały się z dwóch etapów. Podczas pierwszego malarze przygotowywali szkice krajobrazu ze szczytu Miedzianego. Sam obraz powstał w Monachium, gdzie znajdowała się najbliższa pracownia, w której mogło powstać dzieło tak dużych rozmiarów.

Obraz został ukończony w 1896 roku. Początkowo prezentowano go w stolicy Bawarii, ale niedługo później został przeniesiony do Warszawy, swojego docelowego miejsca wystawowego. Na potrzeby panoramy została zbudowana rotunda, w której obraz mógł się pomieścić.

– Początkowo panorama cieszyła się wielką popularnością, ale wkrótce spowszedniała i już w 1899 roku musiano ją zamknąć, bo po prostu nie było chętnych do jej oglądania – opowiadał Ryszard Mączyński.

Zamknięcie wystawy okazało się równocześnie końcem dla obrazu. "Panorama Tatr" została wystawiona pocięta na części, których odwrócone strony służyły jako płótno dla malarzy. Budynek rotundy czekał jednak o wiele lepszy los.

Gmach teatru

Rotunda przejściowo weszła w posiadanie Warszawskiego Towarzystwa Cyklistów, które planowało ją wykorzystać jako salę sportową. Koszty utrzymania okazały się jednak zbyt duże i budynek ponownie zmienił właściciela. Wtedy po raz pierwszy została siedzibą teatru.

– To co dawało się zaadoptować do potrzeb teatru to jedynie konstrukcja, wnętrze trzeba było urządzić na nowo. Zajęli się tym w 1909 roku Julian Kratochwil i Jan Hutten-Czapski. Oni założyli Teatr Współczesny, z tym że całe to przedsięwzięcie upadło bardzo szybko. Pozostał gmach teatru. Wiadomo, że został on podzielony na dwie kondygnacje, że znajdował się tam bufet, szatnie. Był to budynek ogrzewany i oświetlony elektrycznością, co znacznie podnosiło jego atrakcyjność. Scena była tradycyjna, pudełkowa. Był to jeden z potężniejszych teatrów, liczbę miejsc obliczano na 1200 – Ryszard Mączyński.

Budynek został przejęty przez Abrahama Kamińskiego. – Poszukiwał siedziby dla realizacji swoich pomysłów reżyserskich i stworzonej przez siebie trupy. On w 1913 roku wykupił ten gmach i dokonał wielkiego remontu – wyjaśniał Ryszard Mączyński.

Teatr Kamińskiego był jednym z kilku stałych teatrów żydowskich w Warszawie i prawdziwym centrum kultury żydowskiej w mieście. Na jego deskach w 1916 roku zadebiutowała Ida Kamińska, córka Abrahama i Estery Kamińskich.

Garaż i ruina

W 1937 roku rotunda ponownie zmieniła swoje przeznaczenie. Zakupił ją Chevrolet, a przedsiębiorstwo umiejscowiło w niej garaż.

"Największy, najnowocześniejszy garaż w Polsce. Całkowita obsługa samochodu. Warsztaty: mechaniczny, elektrotechniczny, wulkanizacyjny, lakierniczy. 4 dźwigi na stacji obsługi. Obszerne, ogrzewane hale i boksy. Nowoczesne umywalnie. Pokoje dla szoferów" – można było przeczytać w ulotce reklamowej garażu.

Ulotka reklamowa garażu na Dynasach. Foto: Polona

Rotunda przetrwała okupację, ale odniosła poważne zniszczenia w 1944 roku. Z wojny wyszła w formie ruiny, w całości pozostały jedynie dolne fragmenty murów. W powojennej prasie pojawiały się dyskusje odnośnie tego co zrobić z pozostałościami po budynku. Przewidywano rozebranie ruin lub ich odbudowanie z dalszym przeznaczeniem jako garaż. Czas pokazał, że nie zrobiono nic i ruina coraz bardziej niszczała. Obecnie w tym miejscu ma powstać nowoczesny apartamentowiec.

sa