217 lat temu, 20 kwietnia 1807 roku, urodził się Wincenty Pol, poeta i geograf, badacz ziem polskich i uczestnik powstania listopadowego.

Polak z wyboru

– Wincenty Pol był Polakiem z wyboru. W jego domu rodzinnym mówiło się po niemiecku. Nauczył się języka polskiego dopiero jako nastolatek – opowiadał literaturoznawca, prof. Andrzej Fabianowski, w audycji Hanny Bielawskiej z cyklu "Biografie niezwykłe".

We wczesnej młodości ukształtował się literacko i zaczytywał się lekturami romantycznych literatów. Poznał m.in. Goethego, Mickiewicza i Byrona.

Na studiach we Lwowie odkrył polską tożsamość. Związał się z organizacjami konspiracyjnymi i rozwijał znajomość języka polskiego.

– Czytał poezję Kochanowskiego, barokowego poety Stanisława Grochowskiego i uczył się na pamięć słownika Samuela Bogumiła Lindego. Spisywał pieśni ludowe podczas wędrówek po Podolu i Pokuciu. Pol był ukształtowany przez romantyzm o zabarwieniu patriotycznym, konspiracyjnym i słowianofilskim – mówił prof. Andrzej Fabianowski.

Pracował w kancelarii, ale borykał się kłopotami finansowymi, dopóki w 1830 roku nie objął posady zastępcy lektora języka niemieckiego na Uniwersytecie Wileńskim.

Walka z Moskalami

Wiosną 1831 roku zasięg Powstania Listopadowego objął Litwę. Wincenty Pol dołączył do powstańców i walczył w stopniu podchorążego. Wziął udział w kilku potyczkach, za które dostał awans na stopień oficerski i został odznaczony orderem Virtuti Militari.

Po upadku powstania przekroczył wraz ze swoim korpusem granicę z Prusami. Podobnie jak wielu innych weteranów udał się na emigrację do Saksonii. Poznał tam samego Adama Mickiewicza, który wówczas pisał "Pana Tadeusza".

– Pokazał mu, bardzo nieśmiało, swoje pierwsze próby poetyckie. Przedstawił je jako piosenki wojskowe pewnego podchorążego, Janusza Nowiny. Mickiewicz się nimi zachwycił – powiedział prof. Andrzej Fabianowski w audycji Polskiego Radia z 2002 roku. – Dopiero wtedy Pol przyznał się, że to jego utwory.

Wydał je jako "Pieśni Janusza". Mickiewicz bardzo doceniał twórczość młodego poety i miał mu nawet przekazać "patent" na pisanie piosenek. Utwory Wincentego Pola zyskały dużą popularność i weszły do kanonu patriotycznych utworów.

Powrót do kraju

W 1832 roku wrócił do Galicji i ponownie zaangażował się w działalność konspiracyjną. Wraz ze swoim przyjacielem Sewerynem Goszczyńskim schronił się w Zakopanem przed ścigającą ich policją austriacką. Zapoznał się tam z folklorem góralskim i zainteresował się badaniami etnograficznymi i geograficznymi, na których skupił swoją uwagę.

Zainteresowanie geografią i wędrówkami zaowocowało wydaniem "Pieśni o ziemi naszej", która w poetycki sposób opiewa polskie ziemie.

– Poezja i zainteresowanie ludowością poprowadziły go w kierunku geografii. W latach 40. zaczął starania o posadę uniwersytecką – mówił prof. Andrzej Fabianowski

Po wybuchu antyszlacheckiej rabacji galicyjskiej w 1846 roku zdołał wyprawić rodzinę do bezpiecznego Wiednia. Sam został napadnięty przez zbrojną bandę, ale zdołał ujść z życiem.

W 1849 roku został profesorem geografii na Uniwersytecie Jagiellońskim. Po czterech latach stracił posadę wskutek fałszywego donosu i przeniósł się na Pokucie, na południowym wschodzie Galicji. Utrzymywał się m.in. z honorariów autorskich i dzierżawy majątku.

Ostatnie wiersze napisał po wybuchu Powstania Styczniowego, kiedy chciał odeprzeć pojawiające się oskarżenia o zbytnią ugodowość względem zaborców.

W ostatnich latach życia pogłębiły się jego problemy ze wzrokiem. Poeta od dzieciństwa nie widział na jedno oko, a cztery lata przed śmiercią stał się niewidomy. Zmarł 2 grudnia 1872 roku.

– To był człowiek, który raz był radykalny, a raz ultrakonserwatywny. Był raczej na bakier z dominującymi nurtami epoki. Miał świadomość, że opiewa układ społeczny, który przechodzi do przeszłości – opowiadał o Wincentym Polu prof. Andrzej Fabianowski.

sa

Niemal przez cały XIX wiek był artystą prawie zapomnianym, dziś uważany jest za jednego z najwybitniejszych polskich malarzy.

Samorodny talent

Urodził się w 1800 w Krakowie i już od wczesnych lat przejawiał wyjątkowe zdolności do rysunku i malowania. Jako 13-letni chłopiec pobierał lekcje rysunku u Michała Stachowicza a w 1817 roku kontynuował edukację pod kierunkiem Józefa Brodowskiego a następnie Franciszka Lampiego. Ponieważ jednak pochodził z rodziny spokrewnionej z najlepszymi kręgami arystokracji, jego zainteresowania nie były przez rodziców traktowane poważnie. Młody Michałowski przez długie lata nie sprzeciwiał się woli rodziców, w związku z tym studiował na Uniwersytecie Jagiellońskim bardziej ich zdaniem niż sztuka, odpowiednie dla niego nauki ścisłe, przyrodnicze i inne.

Na łasce ojca

W 1921 wyjechał do Getyngi, gdzie studiował prawo i rozszerzał swoją wiedzę historyczną. Po zakończeniu dwuletnich studiów chciał udać się w podróż do Francji i Włoch, głównie z zamiarem zwiedzenia galerii z malarstwem. Jednak znowu na drodze jego planów stanął ojciec, który wezwał syna do kraju.

Michałowski powrócił więc i w 1823 zaczął pracować w Warszawie w Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu, gdzie w 1827 roku uzyskał stanowisko naczelnika Oddziału Hutniczego.

Powstanie listopadowe

W 1831 roku, kiedy wybuchło powstanie listopadowe, Piotr Michałowski bardzo chciał wziąć w nim czynny udział i walczyć z bronią w ręku, jednak został z urzędu podporządkowany Rządowej Komisji Wojny, by kierować w podległych mu zakładach produkcją broni dla powstańców. Zarządzane przez niego fabryki produkowały po 500 karabinów dziennie.

Na emigracji

Po upadku powstania wraz ze świeżo poślubioną małżonką Julią z Ostowskich i jej ojciem Antonim, udał się na emigrację do Francji. Okres ów trwający do 1835 należy zaliczyć do najszczęśliwszych w życiu malarza. Michałowski mógł się bowiem zająć tym, co kochał najbardziej, czyli malarstwem. Tworzone przez niego dzieła spotkały się z dużym zainteresowaniem, a sam malarz uzupełniał artystyczne wykształcenie w pracowni paryskiego akwarelisty Nicolasa-Toussainta Charleta, który zaraził go uwielbieniem dla talentu wielkiego romantycznego malarza Theodore'a Gerricaulta.

Malarstwo Michałowskiego

W tym okresie Michałowski pozbył się konwencjonalnej maniery rysunkowej z amatorskiego okresu swej twórczości, opierając studia na bezpośredniej obserwacji natury. Malarstwo Michałowskiego, głównie batalistyczne, wyróżnia się, poza wyjątkową sprawnością warsztatową, niezwykłą dynamiką ruchu ludzi i zwierząt uwiecznionych na płótnach. Z latami dzieła malarza nie rezygnując z dbałości o szczegół ewoluowały w stronę ujęć coraz bardziej metaforycznych.

Artysta lubił na przykład uwznioślać malowanych wojowników i wodzów przedstawiając ich nie tylko w sposób dynamiczny, ale także wydobywając ich z tła, które stawało się coraz bardziej rozmyte i monochromatyczne. Przykładem takiego obrazu może być "Napoleon na koniu" (1835-37).

Michałowski lubił poświęcać obrazy czynom bitewnym jemu współczesnych - stworzył na przykład cały cykl poświęcony odwadze Krakusów walczących w powstaniu listopadowym. Najchętniej wracał jednak do epoki napoleońskiej, którą pamiętał z wczesnego dzieciństwa.

Epoka napoleońska

Jako kilkuletni chłopiec Michałowski był świadkiem parady wojsk księcia Józefa Poniatowskiego w Krakowie. Najsłynniejszym obrazem artysty jest "Samosierra" (ok. 1844-55), przedstawiająca brawurową szarżę polskich oddziałów Napoleona podczas kampanii hiszpańskiej. Jest to szczytowe osiągnięcie polskiego malarstwa romantycznego.

Ziemianin

Po powrocie do kraju Michałowski kontynuował karierę malarską, poświęcając się także licznym zajęciom organizacyjnym, m.in. zarządzał odziedziczonymi majątkami pod Krakowem. W czasie Wiosny Ludów Michałowski pilnie śledził rewolucyjne wydarzenia w Europie i sam w 1848 roku był jednym z założycieli komitetu ziemiańskiego, który proklamował zniesienie pańszczyzny za wykupem. W tamtym okresie opcja ta uważana była za postępową.

W 1853 roku Michałowski został wybrany prezesem Towarzystwa Rolniczego Krakowskiego.

Spuścizna

W chwili śmierci w 1855 roku Michałowski pozostawił po sobie siedmioro dzieci i ponad tysiąc obrazów, rysunków i szkiców. Renesans zainteresowania malarstwem Michałowskiego nastąpił dopiero w 1894 roku, kiedy to we Lwowie zorganizowano pierwszy wielki pokaz jego dzieł w czasie polskiej Wystawy Krajowej.

O barwnym życiu romantyka Piotra Michałowskiego posłuchaj w archiwalnej audycji Polskiego Radia Tadeusza Bonika z cyklu "Słynni ludzie w anegdocie" z 1980 roku.

az

Książę Filip był zachwycony Polską. Niezwykłe nagranie z 1975 roku

Królowie z mieszczan

Protoplastą rodu, z którego wywodził się między innymi książę Filip, był Johann Friedrich Michael Hauck, potomek niemieckich (według rodzinnej legendy - holenderskich) i dobrze wykształconych mieszczan, którzy od kilku pokoleń sprawowali urzędy publiczne lub służyli na dworach arystokratycznych. Urodzony w 1737 roku w Moguncji Fryderyk kontynuował tę tradycję i został sekretarzem starosty warszawskiego Alojzego Brühla, przedstawiciela wpływowej dynastii hrabiów.

Hauckowi tak spodobało się w Warszawie, że gdy w 1785 jego pracodawca zrezygnował z urzędu i wyjechał do Saksonii, postanowił pozostać w polskiej stolicy. Zmienił nazwisko na "Hauke" i został nauczycielem, najpierw w Szkole Artylerii Koronnej, potem prywatnej placówce dla synów bogatych rodzin, wreszcie w Liceum Warszawskim, gdzie do śmierci w 1810 roku uczył niemieckiego i matematyki.

Konie, trufle, pędzle, skrzydła. Życie księcia Filipa było pełne pasji

Za wyborem Warszawy jako miejsca zamieszkania stały także uczucia dzieci Fryderyka, które przywiązały się do tego miasta. Jednym z nich był Maurycy Hauke (1775-1830), późniejszy generał i hrabia, któremu z kolei w 1825 roku urodziła się córka Julia. To właśnie poprzez nią ród Hauków wszedł do historii wielu europejskich monarchii. Potomkowie Julii zasiadali lub wciąż zasiadają na tronach szwedzkich, bułgarskich, angielskich i hiszpańskich. Książę Filip był jej prawnukiem.

Pamiętna noc listopadowa

Maurycy Hauke był wielkim patriotą, przy czym okazało się, że nie zawsze pojmuje patriotyzm tak, jak inni Polacy. Brał udział w wojnie z Rosją w obronie Konstytucji 3 Maja, w powstaniu kościuszkowskim, potem w mundurze Legionów Polskich walczył u boku Napoleona, wreszcie - bił się w szeregach armii Księstwa Warszawskiego, wsławiając się m.in. obroną twierdzy Zamość. Po upadku Napoleona na mocy kongresu wiedeńskiego utworzono Królestwo Polskie pod carskim berłem. Maurycy, wówczas już generał dywizji, został ministrem wojny.

W 1826 roku Hauke awansował na generała artylerii, a ponadto wraz z braćmi uzyskał polskie przywileje szlacheckiego. Nadano im herb Bosak. Niedługo Haukowie otrzymali także tytuły hrabiowskie. Wszystko to miało być nagrodą za gorliwą służbę wielkiemu księciu Konstantemu, synowi cara Pawła i naczelnemu wodzowi Wojska Polskiego.

Józef Hauke-Bosak. Powinowaty cara, powstaniec styczniowy

Gdy okazało się, że car Mikołaj nie przestrzega postanowień konstytucji Królestwa Polskiego, napięcie społeczne doprowadziło do wybuchu powstania listopadowego. Wbrew oczekiwaniom Maurycy Hauke był zajadłym przeciwnikiem tego zrywu. Już 29 listopada 1830 roku żołnierze chcieli go namówić, aby stanął na czele wojsk polskich. Ten jednak zaczął ich strofować, określił powstanie "głupotą" i kazał żołnierzom wracać do koszar. Entuzjazm powstańców był jednak na tyle duży, że nie tylko nie posłuchali generała, lecz także od razu go zastrzelili.

Trzej synowie Maurycego Haukego nie mieli takich wątpliwości i walczyli w powstaniu listopadowym. Nie wpłynęło to na reputację rodziny i ich siostry Julii. Po śmierci jej matki Zofii Lafontaine dziewczynę przyjęto z otwartymi ramionami na carskim dworze. "Biedna polska sierota", jak nazywano ją w Sankt Petersburgu, została dwórką heskiej księżnej Marii, żony następcy tronu Aleksandra i przyszłej carycy. Niebawem o Julii miało stać się głośno.

Jego Wysokość w kryzysie. Książę Filip w serialu "The Crown"

"Tu serce, tam powinność - tu zemsta, tam miłość"

W Petersburgu Julia Hauke zakochała się ze wzajemnością w bracie Marii, księciu Aleksandrze von Hessen-Darmstadt. Ponieważ jednak dziewczyna nie pochodziła z panującego rodu, sformalizowanie tego związku byłoby mezaliansem. Car nie chciał o tym słyszeć, lecz miłość okazała się silniejsza od zakazu władcy. Zakochani w tajemnicy opuścili Rosję i pobrali się we Wrocławiu. Ponieważ było to tzw. małżeństwo morganatyczne, ich dzieci nie mogły dziedziczyć tytułów po ojcu. Z pomocą przyszedł brat Aleksandra, Wielki Książę Heski Ludwik, który nadał swojej szwagierce i jej dzieciom tytuł hrabiny Battenberg.

Julia i Aleksander doczekali się piątki dzieci. Powrót na europejskie salony Battenbergowie zawdzięczali sympatii królowej Wiktorii. Brytyjska monarchini poparła związek swojej wnuczki Wiktorii z synem Julii, Ludwikiem, a parę lat później córki Beatrycze z innym Battenbergiem - Henrykiem.

Julia zmarła w 1895 roku. Choć większość życia spędziła poza polskimi ziemiami, nigdy nie zapomniała języka rodziców. Do dziś przetrwała jej korespondencja z przyjaciółką pisana po polsku.

Julia Hauke na fotografii z drugiej połowy XIX wieku. Fot. domena publiczna

Praprababcia następnego króla Anglii

Elżbieta II. Kobieta, która wzięła ślub z monarchią

Alicja Battenberg, wnuczka Julii i córka Ludwika i Wiktorii, wyszła za następcę greckiego tronu Andrzeja. W 1921 roku przyszedł na świat ich syn Filip. Gdy republikańskie władze wygnały rodzinę z Grecji, Filip dostał się pod opiekę babki Wiktorii, która mieszkała w Wielkiej Brytanii. W 1939 roku poznał swoją daleką kuzynkę Elizabeth Alexandra Mary Windsor. Osiem lat później młodzi zostali małżeństwem. W 1952 roku żona Filipa została królową Elżbietą II. Ich syn, Karol, następca brytyjskiego tronu, jest praprawnukiem urodzonej w Warszawie Julii Hauke. Następny król Anglii będzie więc mógł z dumą opowiadać o swoich polskich korzeniach.

Gdyby książę Filip nie przyjął nazwiska swojej matki (Battenberg), a następnie, w 1947 roku wraz z przyjęciem brytyjskiego obywatelstwa, nie zmienił go na Mountbatten, to dziś być może jego prawnuczęta - George, Charlotte i Louis - posługiwałyby się nazwiskiem o mało brytyjskim brzmieniu Schleswig-Holstein-Sonderburg-Glücksburg.

***

Elżbieta II zmarła 8 września 2022 roku w wieku 96 lat. Była najdłużej panującym monarchą w historii Zjednoczonego Królestwa. Tron objęła w 1952 roku. Po śmierci Elżbiety II nowym królem został jej syn Karol III.

bm/mc