20 lipca 1926 zmarł Feliks Dzierżyński, współpracownik Lenina, jeden z przywódców bolszewickich, współtwórca reżimu totalitarnego sowieckiej Rosji. Był inicjatorem prześladowań "wrogów ludu", które przeszły do historii pod nazwą "czerwonego terroru". Dzierżyński odpowiadał za śmierć dziesiątków tysięcy ludzi.

Fanatyczny kat

- Był zdolny do popełniania najstraszliwszych okrucieństw bez przyjemności, z poczucia idealistycznego obowiązku. Chudy i ascetyczny, z religijnym oddaniem wykonywał instrukcje Lenina; „burżujów” i „kontrrewolucjonistów” posyłał przed plutony egzekucyjne z równie posępnym wewnętrznym przymusem, z jakim kilka wieków wcześniej mógłby posyłać heretyków na stos - pisał o Dzierżyńskim amerykański sowietolog Richard Pipes

Feliks Dzierżyński urodził się 11 września 1877 w Oziembłowie na Wileńszczyźnie (obecnie Dzierżynowo na Białorusi) w polskiej rodzinie szlacheckiej. W 1889 rozpoczął edukację w gimnazjum w Wilnie, gdzie zetknął się z ruchem socjaldemokratycznym. W 1895 wstąpił do Socjaldemokracji Litewskiej. Pod pseudonimem "Jacek" rozpoczął agitację w środowisku wileńskich robotników.

Konspirator

Dwa lata później przeniósł się do Kowna, gdzie m. in. redagował nielegalne pismo "Robotnik Kowieński". Tu został po raz pierwszy aresztowany, a następnie zesłany do guberni wiackiej. W 1899 Dzierżyński uciekł z zesłania i przedostał się do Warszawy, gdzie uczestniczył w pracach Socjaldemokracji Królestwa Polskiego (SDKP). W 1900 w Wilnie brał udział w założeniu Socjaldemokracji Królestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL) z połączenia SDKP, Związku Robotniczego Litwy oraz części Socjaldemokracji Litewskiej. W następnym roku skazano go na karę zesłania na Syberię. Podczas transportu na miejsce zsyłki udało mu się uciec i przedostać do Berlina, gdzie wszedł w skład Komitetu Zagranicznego SDKPiL.

W latach 1905-1907 kierował rewolucją w Królestwie Polskim. W 1906 r. na Zjeździe Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji (SDPRR) spotkał się z Włodzimierzem Leninem i Józefem Stalinem. Wszedł do komitetu centralnego partii. W czasie działalności rewolucyjnej z lat 1908-1917 był wielokrotnie zatrzymywany. Osadzono go m. in. w Cytadeli Warszawskiej, więzieniu centralnym w Orle i więzieniu butyrskim w Moskwie.

Towarzysz Lenina

Na wolność wyszedł w wyniku rewolucji lutowej. Wyjechał do Piotrogrodu, gdzie został jednym z bliskich współpracowników Lenina. Wszedł do władz partii bolszewickiej, pełnił m. in. funkcję komisarza spraw wewnętrznych.

Przełomowym momentem w karierze politycznej Dzierżyńskiego był wybór na szefa Wszechrosyjskiej Nadzwyczajnej Komisji do Walki z Kontrrewolucją, Sabotażem i Spekulacją (WCzK, Czeka), którą powołano na mocy dekretu z 6 grudnia 1917 r. WCzK, przekształconą następnie w Państwowy Zarząd Polityczny (GPU) i Zjednoczony Zarząd Polityczny (OGPU), kierował aż do śmierci. Spadkobiercą Czeki był Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych (NKWD).

Czerwony terror

Według rosyjskiego historyka, Siergieja Mielgunowa, tylko w lipcu 1918 bolszewicy przeprowadzili 1115 egzekucji na "wrogach ludu" (w całym 1918 r. w 20 guberniach centralnej Rosji odbyło się 6300 egzekucji). We wrześniu 1918 po zamachu na Lenina, Rada Komisarzy Ludowych przyjęła "dekret o czerwonym terrorze", na mocy którego wprowadzono politykę terroru na szerszą niż dotychczas skalę.

Podczas wojny domowej uruchomiono sieć obozów przymusowej pracy, za których powstanie odpowiadał Dzierżyński. Osadzano w nich wrogów politycznych, których wykorzystywano, jako bezpłatną siłę roboczą. Nadzór nad obozami sprawował Główny Zarząd Obozów i Osiedli Pracy (GUŁAG). W 1923 r. funkcjonowało 315 obozów sowieckich, w których przetrzymywano ok. 70 tys. więźniów.

Nie sposób dokładnie określić liczbę śmiertelnych ofiar "czerwonego terroru". Według Pipesa, w zależności od szacunków, wynosi ona od 50 do 140 tys. ludzi. - Nie tylko liczby mówią o skali zjawiska. Wprowadzenie nowych kategorii, takich jak „podejrzany”, „wróg ludu”, „zakładnik”, „obóz koncentracyjny”, „trybunał rewolucyjny”, nieznane dotąd praktyki, takie jak „areszt prewencyjny” lub doraźna, bez sądu egzekucja setek i tysięcy ludzi aresztowanych przez stojącą ponad prawem policję polityczną nowego typu, stanowiły w tej dziedzinie prawdziwy przewrót kopernikański - czytamy w "Czarnej księdze komunizmu".

Za udział w dławieniu kontrrewolucji Dzierżyński został uhonorowany Orderem Czerwonego Sztandaru. W czasie wojny polsko-bolszewickiej był członkiem Rady Wojennej przy Michaile Tuchaczewskim. Obok Juliana Marchlewskiego i Feliksa Kona wszedł w skład Tymczasowego Komitetu Rewolucyjnego Polski utworzonego 30 lipca 1920  w Białymstoku. Jego zadaniem było przekształcenie Polski w republikę socjalistyczną. Od 1921 Dzierżyński pełnił funkcję ludowego komisarza komunikacji. Trzy lata później został mianowany przewodniczącym Najwyższej Rady Gospodarczej. Po śmierci Lenina w 1924 opowiedział się po stronie Stalina, któremu pomógł w rozprawie z Lwem Trockim.

Feliks Dzierżyński zmarł na atak serca 20 lipca 1926 w Moskwie. Kilka godzin wcześniej wziął udział w obradach Komitetu Centralnego Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii, podczas których wygłosił swoje ostatnie w życiu przemówienie.