Nie zdążyły jeszcze na dobre opaść kurz i pył po II wojnie światowej a już pierwsi mieszkańcy powoli wracają do swojej mocno podniszczonej wybuchami kamienicy. Taki jest sam początek serialu "Dom" - kultowej produkcji, którą z wypiekami na twarzy oglądała cała Polska. Przez zagruzowaną ulicę idzie matka z dzieckiem, mężczyźni zamurowują dziury w ścianach, gospodarz montuje bramę - wszyscy próbują się jakoś odnaleźć i urządzić w tych trudnych warunkach. Dopiero po kilku scenach jesteśmy świadkami faktycznego zakończenia wojny. W kolejnych 25 odcinkach śledzimy losy mieszkańców tego samego domu na tle wydarzeń najnowszej historii Polski aż do końca lat 70.

Witamy w PRL

W powojennej, zrujnowanej Warszawie - która jest figurą całego kraju - rodzi się nowe życie (dosłownie i w przenośni). Serial "Dom" należy zaliczyć do kina społecznego, obyczajowego, ponieważ przedstawione zostały tam losy kilku rodzin, reprezentujących najczęstsze postawy życiowe Polaków. Każdy z bohaterów ma swoje oczekiwania, plany i nadzieje i każdy z bohaterów zderza się - mniej lub bardziej boleśnie - z wielką historią oraz - co oczywiste - z polityką. Są tu przedstawiciele inteligencji, burżuazji, chłopów i robotników, wojska i aparatu władzy oraz represji.

Wielką zaletą serialu jest to, że nastrój epoki bardzo się udziela. Dzieje się tak, dlatego że realia czasów zostały wiernie oddane, ale nade wszystko charaktery i rozterki postaci pokazane w bardzo przejmujący sposób sprawiają, że widz się z nimi utożsamia. To niewątpliwa zasługa scenarzystów: Andrzeja Mularczyka i Jerzego Janickiego oraz ich solidnej kwerendy.

- W moim temperamencie autorskim leżało zawsze wyszukiwanie dramatów jednostkowych, dramatów ludzkich, losów ludzkich - przyznawał Andrzej Mularczyk w audycji Haliny Szopskiej w Polskim Radiu w 1985 roku. - Serial "Dom" to była propozycja Janusza Gazdy z Redakcji Filmowej Telewizji Polskiej, który zainspirował nas do napisania serialu o Warszawie w pewnym kameralnym ujęciu. I sprawa zaczęła się - jak zwykle w moim przypadku - od dokumentacji. Z powrotem grzebanie się w tym, co było wtedy - w 1945, 46, 47, 49 roku - ważne. A więc całe tygodnie spędzane nad zszywkami "Życia Warszawy", "Rzeczpospolitej" i gazet z tamtego okresu, aby nagromadzić jakiś materiał, który mógłby być fundamentem losów życia przyszłych bohaterów.

Scenarzyści "Domu" to prekursorzy sagi rodzinnej, bliskiej krewnej dzisiejszych seriali i telenoweli. Jerzy Janicki pisał przez wiele lat słuchowisko radiowe "Matysiakowie", które zaczęto emitować w roku 1956, zaś Andrzej Mularczyk - słuchowisko "W Jezioranach". Obaj natomiast dzięki dużemu doświadczeniu w tworzeniu reportaży radiowych mieli wrażliwość na ludzi i wyczucie ciekawych historii.

Dom przy Złotej

Serial kręcono w sumie na przestrzeni 20 lat: w latach 1979-1982, następnie przerwę w zdjęciach do 1987 roku wymusiło wprowadzenie stanu wojennego. Zaś zmiany polityczne i ustrojowe spowodowały, że 3 i 4 serię realizowano w latach 1996-2000. Miało to bezpośredni wpływ na śmiałość reżysera, którego początkowo krępowała kontrola cenzury, a później - w latach 90. - mógł sobie pozwolić na dużo większą bezpośredniość.

Jan Łomnicki - doskonały i doświadczony dokumentalista, który wyreżyserował wszystkie odcinki - większość zdjęć wykonał w warszawskiej kamienicy, która odegrała rolę tytułowego domu w Śródmieściu, przy ul. Złotej 25.

- Naprawdę to Jan Łomnicki po ciężkiej walce dostał od Urzędu Miasta Warszawy kamienicę na Pańskiej, która miała iść do rozbiórki - wspominał scenarzysta Andrzej Mularczyk w audycji Ewy Sytej w Polskim Radiu. - Przeżyła z nami procedurę niszczenia tej resztki, która była po to, żeby pokazać ją jako ruinę, potem procedurę odbudowy, a teraz zobaczyć tam można elegancką restaurację biznesową, złote klamki i eleganckie podwórze - dodawał.

Dzieło skończone

Z tego też powodu późniejsze zdjęcia przeniesiono do innych budynków przy Marszałkowskiej i Kowelskiej. Dokonano też licznych zmian obsadowych, ponieważ w międzyczasie niektórzy aktorzy zmarli, wyemigrowali lub zaangażowali się politycznie.

- Może nawet dobrze dla samej opowieści, że polityka, historia przerwała nam w stanie wojennym - oceniał Andrzej Mularczyk w Polskim Radiu. - Chyba 7-8 lat musieliśmy czekać, żeby to znowu się uruchomiło, ale może przez ten czas scedziły się w nas pewne doświadczenia, jakieś przemyślenia - dodawał.

Na fali sukcesu twórcy dostawali kilkakrotnie propozycje kontynuacji serii, jednak rezygnowali z tej możliwości w obawie przed obniżeniem poziomu i przekształceniem zamkniętego dzieła we współczesny serial - telenowelę.

az

Zamek Królewski w Warszawie. Odbudowała go determinacja Polaków

Wspominając odbudowę Zamku Królewskiego trzeba zacząć od przywołania tego wyjątkowego czasu, kiedy realna stała się długo oczekiwana i przygotowywana decyzja. Archiwalne nagrania, wspomnienia najważniejszych dla odbudowy Zamku postaci i wypowiedzi zwykłych rzemieślników pozwalają lepiej zrozumieć wagę tej decyzji.

Najważniejszą postacią, która stała się pewnego rodzaju ambasadorem odbudowy Zamku był profesor Stanisław Lorentz. W Archiwum Muzeum Zamkowego znajdują się dokumenty, które świadczą o jego roli i wkładzie w to wyjątkowe przedsięwzięcie. 

- Wśród materiałów znajduje się bardzo ciekawa grupa 10 albumów, które pan profesor osobiście wykonywał. Znajdują się w nich materiały związane z odbudową Zamku Królewskiego w Warszawie - są to wycinki prasowe, telegramy gratulacyjne, korespondencja, która napływała do profesora, który był "twarzą" tej odbudowy. Również programy z imprez, których dochód był przekazywany na odbudowę Zamku - opowiadała Bożena Radzio, kuratorka badająca historię zniszczenia i odbudowy Zamku Królewskiego w Warszawie.

Przed decyzją

Chociaż o odbudowie Zamku mieszkańcy i władze Warszawy myśleli jak o kwestii czasu to decyzje o rzeczywistych pracach były wielokrotnie zmieniane albo przekładane. Jednym z największych przeciwników odbudowy był Władysław Gomułka.

W roku 1949 do użytku została oddana trasa W-Z, którą wytyczono tuż przy zamkowych murach odbierając część ich ogrodów. Obawiając się, że kolejne inwestycje w Warszawie będą mogły zagarnąć kolejne fragmenty Zamku odbudowano Bramę Grodzką, jako symbol terenu, którego architekci nie powinni przekraczać.

Ten element stał się również symbolem odbudowy, na którą czekali nie tylko konserwatorzy, budowniczy i architekci, ale wszyscy mieszkańcy Warszawy.

19 stycznia 1971

- 19 stycznia 1971 roku podjęto decyzję o odbudowie Zamku Królewskiego. Była to decyzja polityczna, związana z nowymi władzami partyjnymi, ale słusznie podsunięta przez profesora Lorentza - mówiła Bożena Radzio.

Zaraz po ogłoszeniu decyzji rozpoczęły się dyskusje na temat kształtu Zamku i jego nowej funkcji. Rozpatrywano projekty, które zakładały wierną odbudowę, ale i modernizację wyglądu Zamku. Według projektu profesora Jana Bogusławskiego zostały zachowana historyczna bryła budynku ze wszystkimi elementami, które na przestrzeni lat ulegały zmianie.

- To wszystko zostało powtórzone, ale nie w sposób mechaniczny tylko tak, żeby funkcjonalnie dało się tutaj zorganizować nowoczesny gmach recepcji politycznych, dyplomatycznych, a z drugiej strony, żeby można było go używać jako muzeum - mówił dyrektor Muzeum Zamku Królewskiego profesor Wojciech Fałkowski.

"Czasy katedr" nadal inspirują badaczy

Pomysł na Zamek

Debata nad wyglądem i przeznaczeniem Zamku Królewskiego w Warszawie niekiedy przyjmowała bardzo ciekawe formy.

- Był taki bardzo zaskakujący projekt wykonany przez Romana Dziewulskiego w 1951 roku, który zakładał odbudowę tylko trzech skrzydeł Zamku. Jedno ze skrzydeł od strony Wisły miało być wysokie i monumentalne po to, aby przykryć wszystkie budowle sakralne na Starym Mieście - opowiadała kuratorka.

Innym pomysłem było przerobienie wnętrz zamkowych na apartamentów członków Rady Państwa albo  stworzenie gmachu reprezentacyjnego instytucji partyjno-państwowych.

- Wymagało to wielu zabiegów i dłuższego czasu, żeby władze Partii Komunistycznej zgodziły się na urządzenie tutaj muzeum i zrezygnowały z funkcji czysto politycznej - mówił dyrektor Muzeum.

Dyrektor Wojciech Fałkowski wspomniał o tym, jaką obecnie funkcję przyjmuje Zamek Królewski w Warszawie - Głównym zadaniem pracowników Zamku i całej instytucji jest trwanie. Zamek ma trwać jako niezmienny znak Państwa Polskiego i jego historii, ale żeby do wypełnienia tej misji należy wzmocnić jego rolę muzealną. Przestrzeń historyczna musi być wypełniona wybitnymi dziełami sztuki.

***

Tytuł audycji: Rozmowy po zmroku

Prowadziła: Aleksandra Łapkiewicz

Goście: Bożena Radzio ( kuratorka badająca historię zniszczenia i odbudowy Zamku Królewskiego w Warszawie) i prof. Wojciech Fałkowski (dyrektor Muzeum Zamku Królewskiego w Warszawie)

Data emisji: 26.01.2021

Godzina emisji: 21.30