Trzysta nowych tekstyliów 

W przeciwieństwie do chociażby ceramiki wytwory wykonane z surowców organicznych bardzo rzadko zachowują się do naszych czasów. Tym cenniejsze są dla archeologów. 

- Do tej pory z terenu Grecji znanych i opublikowanych było zaledwie około 40 tekstyliów archeologicznych, czyli fragmentów tkanin znajdowanych w czasie wykopalisk, które pochodzą z czasów od III tysiąclecia przed naszą erą po około 1100 rok przed naszą erą - mówiła Polskiej Agencji Prasowej dr hab. Agata Ulanowska z Wydziału Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego.

Badaczka nie kryje zadowolenia, że dzięki jej projektowi - sfinansowanemu przez Narodowe Centrum Nauki - udało się zidentyfikować kilkakrotnie więcej tekstyliów (w tym tkanin, sznurków, wiklinowych koszyków, ale także rzemyków i skór), bo aż około trzystu. I wszystko to - jak podkreśla Ulanowska - bez przeprowadzenia wykopalisk! 

Archeolożka skupiła się na analizie odcisków pieczętnych z epoki brązu w Grecji, a w zasadzie ich silikonowych odlewów i plastelinowych odcisków, które przechowywane są w Niemczech, w archiwum Korpusu Pieczęci Minojskich i Mykeńskich znajdującym na Uniwersytecie w Heidelbergu.

Plastelinowe odciski spodów glinianych plomb z Lerna w Argolidzie w zbiorach Archiwum Korpusu Pieczęci Minojskich i Mykeńskich w Heidelbergu. Foto: A. Ulanowska

Czym były i do czego wykorzystywano pieczęcie?

Nad Morzem Śródziemnym - w tym również na terenach Grecji - pieczęcie były powszechnie stosowane już kilka tysięcy lat temu. Przez stemplowanie wskazywano na własność lub zabezpieczano dostęp do różnego rodzaju pomieszczeń i przedmiotów - w tym wiek skrzyń, skrzynek i koszy, owiniętych tkaniną i obwiązanych sznurkiem wylewów naczyń ceramicznych, a także dokumentów (na przykład w postaci niewielkich paczuszek ze zwiniętego i obwiązanego sznureczkiem pergaminu).

Zdjęte plomby wyrzucano lub przechowywano do celów administracyjnych - między innymi do rejestracji liczby wejść do określonego pomieszczenia. Po stronie zewnętrznej (tam, gdzie przykładano stempel) widoczne są motywy znajdujące się na odciskanych pieczęciach. Do naszych czasów zachowało się tysiące odcisków na grudkach gliny, przypadkowo utrwalonych przez wypalenie w pożarach.

Archeolożka w rozmowie z PAP mówiła, że pieczęcie są bardzo różne - niektóre zawierają motywy geometryczne i roślinne, inne przedstawienia zwierząt i inskrypcje w pismach egejskich, a jeszcze inne złożone sceny religijne z udziałem ludzi. Nie wiadomo, czy i jak dekoracja pieczęci odnosiła się do społecznej funkcji bądź stanowiska osoby, która je używała. Wiadomo jednak, że jeden człowiek mógł posiadać i posługiwać się kilkoma pieczęciami.

Jednak najciekawsze dla dr hab. Agaty Ulanowskiej jest to, co widać po drugiej stronie glinianych plomb - w momencie odciśnięcia stempla wilgotna grudka gliny stykała się z przedmiotem, który zabezpieczała, utrwalając jego negatyw.

- Nikt nie zdawał sobie sprawy, że analizując odciski, będzie można dokonać nowych ustaleń dotyczących między innymi tkanin. Tymczasem archiwum Korpusu z Heidelbergu okazało się dla mnie kopalnią informacji. Szacuję, że tekstylia są odciśnięte na nawet 1600 zabytkach z liczącego kilkanaście tysięcy odcisków archiwum - podkreśliła badaczka w rozmowie z PAP. - Do tej pory naukowcy widzieli na tych odciskach jedynie sznurki i rzemyki, tymczasem bogactwo odciśniętych wyrobów jest na nich ogromne - dodała.

Dziesiątki nieznanych rodzajów tekstyliów zidentyfikowała na odciskach pieczętnych z Grecji epoki brązu dr hab. Agata Ulanowska z @UniWarszawski Według badaczki jej analizy wielokrotnie zwiększają wiedzę na temat tkanin, sznurków czy wyrobów z wikliny. https://t.co/I7HAgHHFFp

— Nauka w Polsce (@naukawpolsce) July 14, 2021

Namacalny dowód na zmiany w technologii włókiennictwa 

Ten dostatek tyczy się również surowców. Wiadomo było, że egejskie tkaniny wykonywano najczęściej z lnu i wełny. Dzięki analizie z użyciem mikroskopu cyfrowego Ulanowska rozpoznała osiem grup surowców, obejmujących między innymi łyko drzew, sitowie, wiklinę, rzemienie, ale także skóry z włosem, gładkie i pergamin.

- Choć spodziewaliśmy się, że wybór surowców włókienniczych musiał być znacznie większy niż tylko len i wełna, taka różnorodność była dla mnie zaskoczeniem - przyznaje badaczka w rozmowie z PAP.

Dr hab. Agata Ulanowska bardzo szczegółowo przyjrzała się odciskom z dwóch stanowisk archeologicznych, które pełniły funkcje ważnych centrów administracyjnych: Lernie w Argolidzie i Fajstos na Krecie. Dzieli je około 750 lat. Okazało się, że w późniejszym Fajstos używano nie tylko większego wyboru surowców, lecz także stosowano więcej technik włókienniczych.

- Po raz pierwszy mamy namacalny dowód na zmiany w technologii włókiennictwa - podkreśliładr hab. Agata Ulanowska w rozmowie z PAP.

Wykazała również, że w Fajstos sznurki były nie tylko skręcane na rozmaite sposoby, lecz także plecione, a do wiązania używano również wąskich rzemyków. Zachowały się też odciski worków skórzanych i wyrobów ze skór z futrem. Według Ulanowskiej zarówno wyroby z Lerna, jak i z Fajstos pod względem technicznym wskazują na wysoki poziom wytwórczości. Mają one bardzo podobne cechy budowy, ale te z Fajstos były technicznie lepsze i bardziej typowe.

- Widać zatem, że technologia wytwarzania tekstyliów znacząco zmieniała się w czasie, czego wcześniej, wobec niewielkiej liczby zachowanych tkanin, archeolodzy mogli się tylko domyślać - powiedziała badaczka w rozmowie z PAP.

Informacje o projekcie znajdują się na stronie: https://textileseals.uw.edu.pl/, gdzie dostępna jest też baza danych zawierająca odciski tekstylne z glinianych plomb, jak i przedstawienia z pieczęci egejskich.

PAP/jb

Interdyscyplinarny zespół naukowców, kierowany przez badaczy z uniwersytetów w Cambridge i Tybindze, zebrał pomiary rozmiarów ciał i mózgów ponad 300 skamieniałości z rodzaju Homo znalezionych na całym świecie. Łącząc te dane z rekonstrukcją klimatów regionalnych na świecie w ciągu ostatnich milionów lat, udało im się ustalić, jakiego klimatu doświadczali ludzie i jaka była korelacja między klimatem i rozmiarem ciał naszych przodków.

Badanie ujawnia, że średnia wielkość ciała ludzi zmieniała się znacząco w ciągu ostatnich milionów lat, przy czym większe ciała ewoluowały w zimniejszych regionach. Uważa się, że większy rozmiar działa jak bufor przed zimniejszymi temperaturami: ciało traci mniej ciepła, gdy jego masa jest duża w stosunku do powierzchni. Wyniki badań zostały opublikowane w czasopiśmie Nature Communications.

Klimat był głównym czynnikiem

Nasz gatunek, Homo sapiens, pojawił się około 300 000 lat temu w Afryce. Rodzaj Homo istnieje znacznie dłużej i obejmuje neandertalczyków oraz inne wymarłe, pokrewne gatunki, takie jak Homo habilis i Homo erectus.

Charakterystyczną cechą ewolucji Homo sapiens jest tendencja do zwiększania rozmiarów ciała i mózgu: w porównaniu z wcześniejszymi gatunkami, takimi jak Homo habilis, jesteśmy o 50 proc. ciężsi, a nasze mózgi są trzykrotnie większe.

- Nasze badania wskazują, że klimat - zwłaszcza temperatura - był głównym czynnikiem zmian w wielkości ciała przez ostatnie miliony lat - powiedziała profesor Andrea Manica, badaczka z Wydziału Zoologii Uniwersytetu w Cambridge. - Na przykładzie żyjących obecnie ludzi widzimy, że ci żyjący w cieplejszym klimacie mają tendencję do bycia mniejszymi, a ci żyjący w zimniejszym klimacie mają tendencję do bycia większymi. Teraz wiemy, że klimat wpływał podobnie na naszych przodków przez miliony lat.

Izrael: Odkryto nieznany dotąd prehistoryczny gatunek człowieka

Bystrzy mieszkańcy stepów

Badacze przyjrzeli się również wpływowi czynników środowiskowych na wielkość mózgu u rodzaju Homo, ale korelacje nie były tak wyraźne. Naukowcy wykazali, że większe mózgi występowały u ludzi, którzy żyli w środowisku mniej obfitym w roślinność jadalną, takim jak stepy i łąki, ale także na obszarach bardziej stabilnych ekologicznie. W połączeniu z danymi archeologicznymi, wyniki sugerują, że ludzie żyjący w tych siedliskach polowali na duże zwierzęta. Było to wymagające kooperacji zadanie, które mogło napędzać ewolucję większych mózgów.

- Odkryliśmy, że różne czynniki determinują rozmiar mózgu i rozmiar ciała - nie są one poddawane tym samym naciskom ewolucyjnym. Środowisko ma znacznie większy wpływ na wielkość naszego ciała niż na wielkość naszego mózgu - ocenił dr Manuel Will z Uniwersytetu w Tybindze w Niemczech. - Istnieje pośredni wpływ środowiska na wielkość mózgu w bardziej stabilnych i otwartych obszarach: ilość składników odżywczych uzyskanych ze środowiska musiała być wystarczająca, aby umożliwić utrzymanie i wzrost naszych dużych i szczególnie energochłonnych mózgów.

Badania te sugerują również, że czynniki pozaśrodowiskowe były ważniejsze dla wytworzenia większych mózgów niż klimat, a za główne czynniki zmian należy tu uznać dodatkowe wyzwania poznawcze związane z coraz bardziej złożonym życiem społecznym, bardziej zróżnicowaną dietą i bardziej wyrafinowaną technologią.

Zdaniem naukowców rozmiar ludzkiego ciała i mózgu nadal ewoluuje. Ludzka budowa ciała wciąż dostosowuje się do różnych temperatur, a przeciętnie ludzie o większej budowie ciała żyją dziś w chłodniejszym klimacie.

Nature Communications/EurekaAlert/bm

Badania zostały przeprowadzone przez zespół włoskich naukowców pod kierownictwem Fantiny Madricardo i opublikowane na łamach czasopisma "Scientific Reports".

Odkrycia zostały dokonane w kanale Treporti, w północnej części weneckiej laguny. Potwierdzają hipotezy, które zostały wysunięte już w trakcie badań przeprowadzonych w latach 80. XX wieku. Z połączenia starych i nowych ustaleń można wysnuć wnioski, że obszar obecnie znajdujący się pod wodą niegdyś był suchym lądem. Znajdowało się na nim kilka małych wiosek oraz droga, która łączyła je z większymi ośrodkami.

– Laguna Wenecka powstała w wyniku podwyższenia się poziomu morza – mówiła Fantina Madricardo w wywiadzie dla portalu LiveScience. – Wiemy, że od czasów rzymskich poziom morza wzrósł o dwa i pół metra.

W Jarosławiu przebadano i zeskanowano laserowo drogę sprzed kilkuset lat

Zespół Madricardo w 2020 roku wykonał badania dna morskiego sonarem i odkrył 12 stanowisk archeologicznych na głębokości 1,14 metra, które ciągną się na długości 52 metrów. To prawdopodobnie pozostałości po drodze z czasów starożytności.

Archeolodzy odkryli pod wodą kamienie o wygładzonej powierzchni i owalnym spodzie, podobne do basoli, czyli kamieni używanych do brukowania rzymskich dróg. Udało się odnaleźć również pozostałości po ludzkich wytworach, znajdujące się poniżej drogi. Badacze przypuszczają, że obiekt znajdujący się na głębokości 9 metrów może być resztkami starożytnego doku.

Madricardo uważa, że odkryta droga łączyła dok i osady ze znajdującym się w północnej części dzisiejszej laguny z rzymskim miastem Altinum. Wiodła najprawdopodobniej wzdłuż piaszczystego grzbietu, który biegł w miejscu, w którym obecnie znajdują się najbardziej oddalone wyspy laguny. Wzdłuż niej leżało kilka osad - archeolodzy odkryli pozostałości po budynkach, takie jak dachówki, cegły i ceramikę.

Naukowcy mają nadzieję na kontynuację badań. W 2020 roku nie udało się ustalić kiedy droga mogła zostać zbudowana ani jak długo była użytkowana zanim została pochłonięta przez morze. Badany teren w ciągu ostatnich 200 lat uległ znacznym przekształceniom, ale Madricardo liczy na przeprowadzenie badań za pomocą datowania radiowęglowego, które mogą pomóc ustalić okres, w którym powstała droga.

Livescience/sa

Grobowce megalityczne typu kujawskiego (określenie to wzięło się od Kujaw, gdzie odkryto dotychczas najwięcej podobnych konstrukcji) uznawane są za jedne z największych konstrukcji sepulkralnych (grobowych) wznoszonych w pradziejach w Polsce. Grobowce kujawskie wznoszono w IV tysiącleciu p.n.e. Usypywano je w kształcie wydłużonego trójkąta i obwarowywano dookoła wielkimi blokami kamiennymi. Szerokość ich podstawy wynosiła od 6 do 15 metrów, a długość – nawet do 150 m. Konstrukcje osiągały wysokość 3 m. Pod nasypami znajdowały się z reguły pojedyncze elitarne pochówki.

Odnaleziono osady budowniczych "polskich piramid"

Laser namierza grobowce

Do 2019 roku konstrukcje tego typu były nieznane na terenie Wielkopolski. Wówczas ekipa naukowców z Wydziału Archeologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu i Muzeum Archeologicznego w Poznaniu namierzyła 5 takich grobowców niedaleko Rokietnicy z pomocą lotniczego skanowania laserowego (ALS). ALS pozwala bardzo dokładnie poznać ukształtowanie terenu - nawet, gdy porasta go gęsty las, a różnice w wysokości nie są widoczne gołym okiem. Tak też było w przypadku budowli z okolic Rokietnicy. Rok później archeolodzy przeprowadzili wykopaliska na ograniczoną skalę, które potwierdziły, że kształty rysujące się na zobrazowaniach faktycznie ukazują pradziejowe grobowce typu kujawskiego.

- Takich konstrukcji jest jednak zdecydowanie więcej na terenie Wielkopolski. Wytypowaliśmy już kilka innych miejsc. W najbliższym czasie udamy się w teren, żeby potwierdzić, że znajdują się tam faktycznie - mówi PAP dr Danuta Żurkiewicz z Wydziału Archeologii UAM, która otrzymała na ten cel środki z Narodowego Centrum Nauki.

Miejsca kultu

Zdaniem Żurkiewicz grobowce kujawskie nie były wyłącznie miejscami pochówku wybranych przedstawicieli lokalnych społeczności, ale także istotnymi punktami związanymi z kultem zmarłych.

- Te kopce wyróżniały się w naturalnym krajobrazie, stanowiąc rodzaj markera - znacznika przynależności do danej grupy obszaru, na którym je zbudowano. Świadczyły też o wysokim poziomie organizacji społeczności i gotowości do poniesienia trudu ich wznoszenia – precyzuje badaczka.

Dlaczego do tej pory te grobowce w Wielkopolsce uszły uwadze ekspertów? Zdaniem badaczki powodów może być kilka. Zapewne przyczyniła się do tego intensywna działalność rolnicza, więc wiele z nich na przestrzeni tysiącleci zostało po prostu rozoranych. Poza tym archeolodzy do tej pory skupiali swoje siły głównie na innych rejonach Wielkopolski - np. na Kujawach (to pogranicze z woj. kujawsko-pomorskim).

Czy rozwiązano już wszystkie zagadki "kujawskich piramid"?

Badania w dorzeczu Warty

Grupa dr Żurkiewicz wytypuje z pomocą ALS miejsca w dorzeczu środkowej Warty, gdzie mogą znajdować się grobowce kujawskie. Tam planowane jest wykonanie badań nieinwazyjnych z zastosowaniem metod geomagnetycznych, ale również odwiertów.

- Wykopaliska przeprowadzimy w obrębie jednego z wytypowanych grobowców - dodaje dr Żurkiewicz.

Archeolodzy zbadają również otoczenie grobowców i sprawdzą, jak bardzo ludzie żyjący w czasie, gdy one powstały, wpływali na otaczające środowisko. W tym celu przeanalizują - z odwiertów liczących wiele metrów - zawartość pyłków (które powiedzą, jakie rośliny wówczas rosły, których było z czasem mniej, których więcej). W ten sposób można na przykład ocenić, na jaką skalę karczowano lasy czy obsiewano pola uprawne. Archeolodzy chcą też poznać bliżej sieć osadniczą budowniczych grobowców, których określają jako społeczność kultury pucharów lejkowatych.

PAP/Szymon Zdziebłowski/bm