Autorami publikacji są Tomasz Strzembosz i Rafał Wnuk.

- Książka opowiada o fenomenie konspiracji antysowieckiej, kompletnie nieznanym nie tylko zwykłym czytelnikom, ale także historykom. Pokazuje ona, że w rejonie bagien augustowskich, Puszczy Augustowskiej już w październiku 1939 roku powstały pierwsze organizacje partyzanckie. Książka zawiera też szereg informacji o ludziach i między innymi nieznanym aspekcie walki między sowieckimi służbami specjalnymi a niemiecką Abwehrą przy użyciu polskiego podziemia - tłumaczył PAP Rafał Wnuk.

W publikacji "Czerwone bagno. Konspiracja i partyzantka antysowiecka w Augustowskiem wrzesień 1939-czerwiec 1941", do której pierwsze materiały zbierał w latach 80. i 90. zmarły pięć lat temu historyk Tomasz Strzembosz, znalazło się szereg świadectw i wspomnień świadków działalności augustowskiej partyzantki oraz zdjęcia i barwna mapa tamtych terenów.

- To historia pokazana przez pryzmat konkretnych ludzi i siatek konspiracyjnych. Początkowo należeli oni głównie do dominującej wówczas na tym terenie Polskiej Armii Wyzwolenia, która w czerwcu 1940 roku stała się częścią Związku Walki Zbrojnej, przekształconego następnie w Armię Krajową. Po 1947 roku wielu z nich walczyło w ramach organizacji Wolność i Niezawisłość. Początkiem książki jest najpierw niemiecka, a potem sowiecka agresja, a zamyka ją zmiana okupanta, wynikająca z napaści Niemiec na ZSRR - powiedział Wnuk.

Mapa. źr. wikipedia

Jak podkreślił, "czerwone bagno" jako tytuł ma znaczenie podwójne. - To przede wszystkim określenie geograficzne centrum Biebrzańskiego Parku Narodowego, niezwykle trudnego do przejścia. Jednocześnie mam świadomość, że istnieje również to drugie znaczenie, ponieważ dla człowieka, który nie wie, iż istniało takie centrum konspiracyjne, czerwone bagno to była po prostu ówczesna komunistyczna rzeczywistość - powiedział Wnuk.

(PAP)

2 września 1945 roku powstała "Wolność i Niezawisłość", ogólnopolska organizacja antykomunistyczna.

Jej główną część stanowiły pozostałości Delegatury Sił Zbrojnych na Kraj. WiN działała do 1952 roku, kiedy została zlikwidowana przed Urząd Bezpieczeństwa. "Wolność i Niezawisłość" domagała się opuszczenia terytorium Polski przez wojska radzieckie i NKWD oraz zaprzestania prześladowań politycznych i utworzenia jednej, apolitycznej armii polskiej. Żądano też przeprowadzenia wolnych wyborów, niezależnej polskiej polityki zagranicznej, a także rewizji granicy wschodniej. WiN między innymi poinformowała Radę Bezpieczeństwa ONZ o fałszerstwach wyborczych popełnionych podczas referendum ludowego w 1946 roku. Organizacja "Wolność i Niezawisłość" zakładała działanie drogą walki politycznej, dopuszczając jednak możliwość zbrojnej samoobrony.

Do 1947 roku oddziały zbrojne WiN liczyły od 25 do 30 tysięcy osób. Oddziały partyzanckie rozbijały więzienia, atakowały posterunki milicji, prowadziły walkę zbrojną z oddziałami wojska i likwidowały osoby współpracujące z władzą komunistyczną, traktując te działania jako obronę przed terrorem.

Ubeckie prowokacje

Na czele WiN stał Zarząd Główny, którego skład osobowy i struktura organizacyjna ulegały częstym zmianom, na skutek aresztowań dokonywanych przez UB. Odbyły się cztery procesy członków Zarządów Głównego WiN. W pierwszym z nich, który rozpoczął się w styczniu w 1947 roku, tylko jedna spośród 10 sądzonych osób otrzymała karę śmierci (wyroku nie wykonano). We wrześniu 1947 roku na karę śmierci skazano siedmiu członków II Zarządu Głównego WiN . W czasie procesu III Zarządu karę śmierci otrzymały dwie osoby.

IV Zarząd

W 1950 roku, po trzech latach śledztwa, rozpoczął się proces 10 członków IV Zarządu Głównego WiN Wyrok w sprawie IV Zarządu Głównego zapadł 14 października 1950 roku. 1 marca 1951 roku w więzieniu mokotowskim w Warszawie między godz. 20 a 21 strzałami w tył głowy zostali straceni członkowie IV Zarządu WiN: Łukasz Ciepliński, Mieczysław Kawalec, Józef Batory, Adam Lazarowicz, Franciszek Błażej, Karol Chmiel i Józef Rzepka. Następnego dnia, ok. godz. 8 rano, zwłoki pomordowanych umieszczono w trumnach i wywieziono z terenu więzienia. Do dziś nieznane jest miejsce ich pochówku.

Pełne więzienia

Potem UB przeprowadził prowokacje. Utworzono fikcyjny "V Zarząd WiN", składający się z funkcjonariuszy UB, oficerów WiN aresztowanych i zmuszonych do współpracy oraz innych, nie zdających sobie sprawy z prowokacji. Przez kilka lat UB za pośrednictwem "V Zarządu" prowadziło grę operacyjną, której ofiarą padały grupy konspiracyjne w kraju i środowiska niepodległościowej emigracji. W efekcie w więzieniach znalazły się setki ludzi, którzy w dobrej wierze podjęli działalność w rzekomej podziemnej organizacji.

Sprawiedliwość ?

Andrzej Kiszka. Żołnierz NSZ, samopobrony AK - WiN i NZW. W 1961 roku osaczony w swoim bunkrze przez SB. Skazany na dożywocie, przesiedział w więzieniu 10 lat.

Sąd Warszawskiego Okręgu Wojskowego postanowieniem z 17 września 1992 r. stwierdził nieważność wyroku śmierci na członków IV Zarządu Głównego WiN. Sejm Rzeczpospolitej w specjalnej uchwale z marca 2001 roku złożył hołd poległym, pomordowanym, więzionym i prześladowanym członkom organizacji "Wolność i Niezawisłość". Posłowie napisali, że "WiN, następczyni Armii Krajowej, dobrze zasłużyła się Polsce".

Latem 1945 roku Armia Czerwona, NKWD i specjalne oddziały „smiersz” przy współpracy funkcjonariuszy UB przeprowadziły akcję zbrojną, która przeszła do historii jako obława augustowska. Jej celem miała być eliminacja podziemia niepodległościowego i pacyfikacja miejscowej ludności, która sprzyjała polskim partyzantom. Swoim zasięgiem operacja obejmowała terytorium Suwalszczyzny i częściowo Litwy. Przeczesywano wsie, osady i lasy w poszukiwaniu „wrogów”, czyli tych, którzy mogli mieć kontakt z podziemiem niepodległościowym. Aresztowano niemal dwa tysiące osób, około 600 z nich nigdy nie wróciło do domu. Zostali wywiezieni w nieznanym kierunku i zamordowani. Przez dziesięciolecia nie było szans na rozwikłanie tajemnicy mordu.

Pamięć

Dwie publikacje Instytutu Pamięci Narodowej przybliżają okoliczności zbrodni i przywracają pamięć o ofiarach. Alicja Maciejowska, wieloletnia dziennikarka Polskiego Radia, w książce „Przerwane życiorysy. Obława Augustowska – lipiec 1945 r”, podjęła próbę opisania losów rodzin zaginionych w obławie i  działalność Obywatelskiego Komitetu Poszukiwań Mieszkańców Suwalszczyzny Zaginionych w Lipcu 1945 roku. Do książki dołączona jest płyta CD zawierająca 4 archiwalne audycje Polskiego Radia z lat 1989–1992, dotyczące Obławy Augustowskiej.

Druga z publikacji , to wybór 125 dokumentów archiwalnych opisujących zarówno samą obławę jak i działania społeczne mające na celu ustalenie losów zaginionych. Wyboru źródeł dokonali Jan Jerzy Milewski i Anna Dyżewska – pracownicy białostockiego oddziału IPN.

Nierozliczony mord

Do tej pory nie ustalono losów ofiar oraz miejsca ich pochówku, a także sprawców mordu. W latach 80. pojawiły się podejrzenia, że zamordowanych pochowano nieopodal Gib. Na początku lat 90. przeprowadzono ekshumacje, które udowodniły, że są to groby niemieckich żołnierzy. W Gibach postawiono wówczas krzyż na symbolicznym grobie zaginionych. Na kamiennych tablicach wyryto 530 nazwisk partyzantów, które udało się zapamiętać. Na jednej z tablic jest napis: "Zginęli, bo byli Polakami".

W latach 90 śledztwo w sprawie obławy augustowskiej prowadziła prokuratura w Suwałkach, ale ze względu na brak informacji od strony rosyjskiej musiała umorzyć postępowanie. W 2001 roku śledztwo przejął IPN, który jak na razie bezskutecznie, próbuje wyjaśnić losy zamordowanych Polaków. Do tej pory nikt nie poniósł kary za przeprowadzoną w 1945 roku akcję. Za obławę augustowską dopowiada między innymi zmarły w 2008 roku gen. Mirosław Milewski, który swoją karierę zaczynał w augustowskim Urzędzie Bezpieczeństwa. W latach 70. Milewski był dyrektorem I Departamentu MSW, a w 1981 roku został szefem MSW. Milewski związany był również z akcją o kryptonimie "Żelazo", która polegała na tym, że w latach 70 współpracownicy wywiadu i przestępcy dokonywali na Zachodzie licznych kradzieży ( złoto, biżuteria, samochody, dzieła sztuki) W ten sposób służby pozyskiwały pieniądze na swoją działalność. Istnieją również poszlaki wskazujące na związek Milewskiego z zamordowaniem ks. Popiełuszki.

Alicja Maciejowska, Przerwane życiorysy. Obława Augustowska – lipiec 1945 r., Białystok 2010, 522 s., + płyta CD.
Obława Augustowska – lipiec 1945 r. Wybór źródeł, red. Jan Jerzy Milewski, Anna Pyżewska, Białystok 2010, 384 s.

Oddziałowe Biuro Edukacji Publicznej IPN w Warszawie zaprasza na prezentację albumu Brygady „Łupaszki” 1943–1952. 5 i 6 Brygada Wileńska AK w fotografii
z udziałem autorów Kazimierza Krajewskiego i dr. Tomasza Łabuszewskiego.

Gośćmi honorowymi będą: Józef Bandzo „Jastrząb”, żołnierz wileńskiej AK i Lidia Lwow, łączniczka i sanitariuszka Zygmunta Szendzielarza „Łupaszki”.

Spotkanie odbędzie się 1 marca 2011 r. (wtorek) o godzinie 17.00 w Centrum Edukacyjnym IPN „Przystanek Historia” im. Janusza Kurtyki przy ul. Marszałkowskiej 21/25 w Warszawie.

Album Brygady „Łupaszki” to historia dziewięcioletnich zmagań oddziałów dowodzonych przez mjr. Zygmunta Szendzielarza „Łupaszkę”, walczących z Niemcami, Litwinami, Sowietami i ich komunistycznymi zausznikami na polach Wileńszczyzny, Białostocczyzny, Podlasia, Kaszub. Warmii i Mazur. To prawdziwa epopeja dwóch najbardziej zasłużonych oddziałów polskiego powojennego podziemia niepodległościowego – 5 i 6 Brygady Wileńskiej AK. Oddziałów, które wbrew przeciwnościom losu i kalkulacjom politycznym, przez wiele lat konsekwentnie prowadziły pod komendą mjr. „Łupaszki” otwartą walkę z wrogami Państwa Polskiego, dając świadectwo głębokiego patriotyzmu i przywiązania do tradycji niepodległościowej. To wreszcie historia wyjątkowej zbiorowości ludzi, w większości bardzo młodych, pochodzących z Wileńszczyzny i Podlasia, związanych wspólnotą ideową i prawdziwym braterstwem broni. Ludzi, którzy za wierność Ojczyźnie gotowi byli zapłacić cenę najwyższą. Album ten jest wyrazem hołdu za ich ofiarę.

(p.d)

1 marca 1951 roku w więzieniu na stołecznym Mokotowie, po pokazowym procesie, zostało zamordowanych siedmiu członków niepodległościowego IV Zarządu Głównego Zrzeszenia "Wolność i Niezawisłość".

Egzekucja rozpoczęła się o godz. 20. Skazani byli kolejno podprowadzani na miejsce kaźni, a kat strzelał im w tył głowy. Ciał zamordowanych nie wydano rodzinom. Pogrzebano je w nieznanym do dziś miejscu. Śmierć ponieśli: Łukasz Ciepliński, Adam Lazarowicz, Mieczysław Kawalec, Józef Rzepka, Franciszek Błażej, Józef Batory i Karol Chmiel.

Ruch Oporu bez Wojny i Dywersji "Wolność i Niezawisłość" (pełna nazwa WiN) w swym szczytowym okresie działania (lata 1945 - 1946) skupiał od 20 do 25 tys. członków. Powstał 2 września 1945 r. I choć miał akowskie korzenie, to jego zadaniem nie była walka zbrojna, lecz tajna działalność polityczna. - Musimy przygotować się i przystąpić do walki w odmiennej, nowej formie, o niezmienne, podstawowe cele, o pełną suwerenność, rzeczywistą demokrację w duchu zachodnioeuropejskim - napisali twórcy WiN w dokumencie programowym.

Zrzeszenie stało się pierwszorzędnym celem dla komunistycznych służb bezpieczeństwa. W kilka miesięcy po jego założeniu, bezpieka aresztowała kierownictwo organizacji z jej pierwszym prezesem płk. Janem Rzepeckim . Do 1948 r. rozbite zostały kolejne zarządy: II z płk. Franciszkiem Niepokólczyckim na czele, III - działający pod kierownictwem ppłk. Wincentego Kwiecińskiego i IV z prezesem mjr.  Łukaszem Cieplińskim. -

Ciepliński wpadł w ręce bezpieki 27 listopada 1947 r. w Zabrzu. W grudniu przewieziono go do Warszawy i osadzono w więzieniu na Mokotowie. Prezes IV zarządu początkowo uwierzył w "dobrą wolę" urzędników Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego i zawarł z nimi "dżentelmeński" układ. Za obietnicę rezygnacji z represji wobec członków WiN ujawnił część informacji związanych z działalnością Zrzeszenia.

Dość szybko jednak zorientował się, że został oszukany, a prześladowania dotknęły członków organizacji. Odmówił współpracy. Wówczas zaczęły się okrutne tortury. - Wielokrotnie Łukasza Cieplińskiego na przesłuchania wynoszono na kocu, gdyż miał połamane kości rąk i nóg, a później przynoszono do celi nieprzytomnego – wspominał po latach jeden z więźniów.

Nieludzko traktowano również innych WiN-owców. Wiceprezesowi IV zarządu, mjr. Adamowi Lazarowiczowi wybito zęby, kpt. Franciszek Błażej szef Działu Propagandy miał ciągle ropiejące rany na nogach, kpt. Józef Rzepka, szef Działu Politycznego został doprowadzony do obłędu.

Proces rozpoczął się 5 października 1950 r. Na ławie oskarżonych zasiedli: Łukasz Ciepliński, Adam Lazarowicz, Mieczysław Kawalec, Ludwik Kubik, Józef Rzepka, Franciszek Błażej, Józef Batory, Karol Chmiel, Joanna Czarnecka i Zofia Michałowska. Zarzucano im m.in. współpracę hitlerowcami podczas okupacji i działania przeciw władzy. Ich los był przesądzony jeszcze przed rozpoczęciem rozprawy. Oskarżonym przerywano wypowiedzi, stosowano przemoc psychiczną. Na nic zdały się wyjaśnienia Cieplińskiego, że zarzuty mają fałszywy charakter, że nie zna treści protokołów przesłuchań, że podpisywał je pod przemocą, że nie pamięta, co mówił ponieważ często był nieprzytomny.  - W czasie śledztwa leżałem skatowany w kałuży własnej krwi. Mój stan psychiczny był w tych warunkach taki, że nie mogłem sobie zdawać sprawy z tego, co pisał oficer śledczy" - przekonywał prezes WiN.

Rozprawie towarzyszyła propagandowa kampania medialna. Fragmenty procesu transmitowano przez radio i tzw. szczekaczki (głośniki na ulicach). "Trybuna Ludu" pisząc o procesie określała oskarżonych mianem "zwykłej szajki szpiegów i morderców" działających na zlecenie "imperialistów i podżegaczy wojennych".

14 października 1950 r. sąd wydał wyrok. Prezes IV Zarządu Łukasz Ciepliński został pięciokrotnie skazany na śmierć. Najwyższy wymiar orzeczono także wobec sześciu jego najbliższych współpracowników. Kubik dostał dożywocie, a Czarnecka i Michałowska wieloletnie więzienie.

- Kochana Wisiu ! Jeszcze żyję, chociaż są to prawdopodobnie ostatnie dni. Siedzę z oficerem gestapo. Oni otrzymują listy, a ja nie. A tak bardzo chciałbym otrzymać chociaż parę słów Twoją ręką napisanych (...) Ten ból składam u stóp Boga i Polski(...) Bogu dziękuje za to, że mogę umierać za jego wiarę święta, za moją Ojczyznę i za to, że dał mi tak dobrą żonę i wielkie szczęście rodzinne" - pisał Ciepliński w grypsie do żony miesiąc przed egzekucją.

W uzasadnieniu wyroku płk Warecki napisał m.in - Wyrok ten, przeto powinien stanowić przestrogę dla każdego, kto ośmieliłby się podnieść rękę na Władzę Ludową w Polsce i zdobycze mas pracujących.

Obrońcy wnieśli apelację, ale Najwyższy Sąd Wojskowy w Warszawie 16 grudnia 1950 r. podtrzymał wyroki. 20 lutego 1951 r. prezydent Bolesław Bierut odmówił skazanym prawa łaski.

Dopiero 17 września 1992 r. Sąd Warszawskiego Okręgu Wojskowego unieważnił wyrok Sądu Rejonowego w Warszawie. 3 maja 2007 r. Order Orła Białego nadał pośmiertnie Cieplińskiemu w uznaniu znamienitych zasług dla Rzeczpospolitej Polskiej prezydent Lech Kaczyński.

(pd)

W sowieckiej niewoli

Józef Franczak urodził się 17 marca 1918 roku w Kozicach Górnych nieopodal Lublina. Pochodził z chłopskiej rodziny, miał pięcioro rodzeństwa. Po skończeniu siedmioletniej szkoły powszechnej zgłosił się na ochotnika do Szkoły Podoficerskiej Żandarmerii w Grudziądzu. Po jej ukończeniu, jako zawodowy podoficer, rozpoczął służbę w Równem na Wołyniu. Tam też zastał go wybuch II wojny światowej.

Po agresji ZSRR na Polskę oddział, w którym walczył, został rozbity, a Franczak dostał się do sowieckiej niewoli, z której po kilku dniach zbiegł. Wrócił na Lubelszczyznę, gdzie zaangażował się w działalność konspiracyjną. Został dowódcą plutonu w III Rejonie Obwodu Lublin – Powiat ZWZ – AK. Po zajęciu Lubelszczyzny przez Sowietów podzielił los wielu swoich kolegów i został wcielony do armii Berlinga. Szykany, aresztowania i egzekucje żołnierzy AK, których był świadkiem, skłoniły go do ucieczki.

Przez kilka miesięcy ukrywał się między innymi w Łodzi i Sopocie. Podobno próbował uciec do Szwecji, ale po tym, jak został rozpoznany przez przypadkowo spotkaną kobietę z rodzinnej wsi, porzucił ten pomysł. Wkrótce wrócił w rodzinne strony i nawiązał kontakty z podziemiem niepodległościowym.

Żołnierze Wyklęci – serwis specjalny

Aresztowanie

17 czerwca 1946 roku Józef Franczak razem z kilkoma osobami został aresztowany przez lubelski Urząd Bezpieczeństwa. Podczas transportu do Lublina, aresztantom udało się rozbroić strażników. Wywiązała się walka, podczas której czterech ubeków zginęło, a trzech zostało rannych. Kilkanaście dni później, po raz kolejny jego życie zawisło na włosku. Podczas próby aresztowania zastrzelił komendanta MO w Rybczewicach oraz jednego z żołnierzy i ponownie uciekł.

Amnestia dla żołnierzy podziemia

Wkrótce dołączył do partyzanckiego oddziału WiN kpt. Zdzisława Brońskiego ps. Uskok. Na początku 1947 roku władze ogłosiły amnestię, w wyniku której ujawniło się ponad 50 tysięcy żołnierzy. Józef Franczak tego nie uczynił, nie ufał komunistom. Obawiał się, że zostanie skazany na karę śmierci, bądź długoletnie więzienie. Dr Sławomir Poleszak – historyk lubelskiego IPN, który skrupulatnie badał historię "Lalka" – uważa, że to był jeden z kluczowych momentów, dla jego dalszych losów. Po 1947 roku właściwie nie miał już odwrotu, mógł tylko zginąć w walce, albo trafić na wiele lat do więzienia – dodaje historyk.

Walka z konfidentami

"Lalek" został dowódcą jednego z patroli w oddziale kpt. Brońskiego "Uskoka". Do jego zadań należało między innymi zbieranie informacji na temat aresztowań prowadzonych przez UB i ludzi współpracujących z bezpieką. Patrol Franczaka organizował zasadzki na funkcjonariuszy MO i wykonywał kary na konfidentach. Wszystko w dosyć ograniczonym zakresie, gdyż nasilały się działania komunistów przeciwko niepodległościowemu podziemiu zbrojnemu. Tylko w 1948 roku bezpieka i milicja przeprowadziły ponad 2 tysiące takich operacji.

Kolejna ucieczka

Zaciskała się również pętla wokół "Lalka". W maju 1948 roku udało mu się uciec z zasadzki, w której zginęło dwóch jego żołnierzy, a kolejnych dwóch zostało rannych. W grudniu tego samego roku funkcjonariusze MO próbowali go schwytać w Wygnanowicach, gdzie przebywał u swojego współpracownika. Mimo postrzału w brzuch znów udało mu się uciec. W maju następnego roku bezpieka rozbiła oddział kpt. Brońskiego, a on sam zginął.

Od tej pory, przez kolejnych 15 lat, Józef Franczak ukrywał się samotnie. Tylko sporadycznie kontaktował się z innymi żołnierzami. W 1953 roku z ppor. Kuchcewiczem, jedynym ocalałym z oddziału "Uskoka" i Zbigniewem Pielachem "Felkiem", zorganizował akcję ekspropriacyjną na Kasę Oszczędności w Piaskach. Akcja zakończyła się niepowodzeniem i śmiercią ppor. Kuchcewicza.

Ostatnia szansa na ujawnienie

W 1956 roku pojawiła się ostatnia szansa na wyjście z ukrycia. Na fali "odwilży" komuniści ogłaszają amnestię. Franczak zastanawia się nad ujawnieniem, ale po rozmowie z adwokatem, który nie pozostawia mu złudzeń, że czeka go długoletni wyrok, rezygnuje. Od początku lat 50. trwało formalne rozpracowywanie Franczaka przez ubecję. Operacja nosiła kryptonim "Pożar". Według danych SB "Lalek" dysponował zorganizowaną siecią ludzi, którzy pomagali mu w ukrywaniu, miało to być około 200 osób.

Pod czujnym okiem Służby Bezpieczeństwa

Ponieważ Józef Franczak ukrywał się w swoich rodzinnych stronach, SB "szczególną opieką otoczyła" jego najbliższą rodzinę. U dwóch sióstr "Lalka" założono podsłuch. Próbowano werbować współpracowników wśród ludzi, którzy mogli mieć z nim kontakt. Prowadzono obserwację miejsc, w których mógł przebywać. Zastraszano tych, których podejrzewano o to, że pomagają Franczakowi i dokonywano perlustracji ich korespondencji. Mimo ogromnego nakładu sił i środków działania SB nie przyniosły rezultatu. W 1961 roku lubelska prokuratura wydała list gończy za Franczakiem, który został opublikowany w miejscowej prasie. Józef Franczak był wytrawnym konspiratorem – podkreśla Sławomir Poleszak – poznał znakomicie metody działania SB i dzięki temu przez tyle lat był dla nich nieuchwytny.

Zdradzony przez tajnego współpracownika

Działania SB nasiliły się na przełomie lat 50. i 60. Trwały poszukiwania kandydata na TW, który miałby bezpośrednie dojście do "Lalka". W styczniu 1963 roku udało się esbekom wytypować odpowiedniego kandydata, którego szantażem zmuszono do współpracy. Był nim Stanisław Mazur, stryjeczny brat Danuty Mazur, towarzyszki życia Franczaka. Otrzymał on pseudonim "Michał". Wkrótce, w sprawie "Lalusia" nastąpił przełom, TW "Michał" nawiązał kontakt z Franczakiem. Pierwsze podejście do schwytania go miało miejsce 19 października. Akcja nie powiodła się ze względu na awarię sprzętu podsłuchowego, w jaki wyposażony został Stanisław Mazur, ale dwa dni później "Lalek" został namierzony.

Zasadzka SB

21 października 1963 grupa operacyjna złożona z oficerów SB i 35 zomowców okrążyła zabudowania Wacława Becia, gdzie przebywał Franczak. Wywiązała się strzelanina, "Lalek" próbował uciekać. Po przebiegnięciu około 300 metrów został śmiertelnie ranny. Zwłoki Józefa Franczaka, po uprzednim przeprowadzeniu sekcji, zostały złożone w bezimiennej mogile na cmentarzu komunalnym w Lublinie. Dopiero w 1983 roku, rodzina otrzymała pozwolenie na przeniesienie ciała do rodzinnego grobowca. Wówczas okazało się, że zwłoki zostały pozbawione głowy. Stanisław Mazur do maja 1967 roku współpracował z SB. Za pomoc w schwytaniu Józefa Franczaka otrzymał 5 tys. złotych.

Skazani

Karę poniosły osoby, które pomagały "Lalkowi". W czerwcu 1964 roku Kazimierz Mazur został skazany na 3 lata pozbawienia wolności, a Wacław Beć na 5 lat. Dr Sławomir Poleszak podkreśla, że Franczak do samego końca żył w przekonaniu, że nastąpi jakiś międzynarodowy konflikt, w wyniku którego Polska znowu będzie wolna.

17 marca 2008 roku prezydent Lech Kaczyński nadał pośmiertnie Józefowi Franczakowi Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski.

pd/bs