15 stycznia 1914 roku urodził się Stefan Bałuk, generał brygady, cichociemny, uczestnik Powstania Warszawskiego, fotoreporter wojenny.

Przyszedł na świat w Warszawie. Po zdaniu matury w 1933 roku na ochotnika wstąpił do Szkoły Podchorążych Kawalerii w Grudziądzu, po czym podjął studia na Wydziale Prawa Uniwersytetu Warszawskiego.

Walczył w wojnie obronnej 1939 roku, a następnie przedostał się przez Węgry i Rumunię do formujących się we Francji Polskich Sił Zbrojnych. Po klęsce Francuzów ewakuował się do Wielkiej Brytanii.

O tym, że zaproponowano mu szkolenie na cichociemnego zadecydowała jego pasja - fotografia. Bałuk miał wykonywać w okupowanej Warszawie zdjęcia wywiadowcze. Cichociemny dwukrotnie próbował przedostać się do kraju. Za pierwszym razem na lot nie pozwoliła pogoda. Za drugim - przerzut się powiódł. Przetransportowanie laboratorium fotograficznego do okupowanego kraju nie było łatwe.

Posłuchaj, jak wspominał akcję gen. Stefan Bałuk.

Bałuk trafił do Wydziału Legalizacji i Techniki Wywiadu Oddziału II Komendy Głównej Armii Krajowej, Stanisława Jankowskiego "Agatona", gdzie zajmował się mikrofotografią. Robił też wiele zdjęć stolicy. Jego fotografie są ważnym źródłem wiedzy na temat działań podziemia: uwiecznił miejsce zamachu na Franza Kutscherę i  pomnik Lotnika na placu Unii Lubelskiej z wymalowaną na cokole "kotwicą" Polski Walczącej.

- Sfotografowałem w Warszawie chyba wszystkie bunkry i umocnienia, które zrobili Niemcy. (…) Chodziłem po ulicach miasta i leicą, znakomitym aparatem, który przywiozłem sobie z Londynu, fotografowałem wszystkie zasieki w zasięgu mojego wzroku. Za każde takie zdjęcie groziła kula w łeb. Może człowiek ma więcej szczęścia, niż rozumu czasami? - wspominał gen. Stefan Bałuk.

Cichociemni-zobacz serwis specjalny

Pod komendą "Agatona" walczył w Powstaniu Warszawskim. Większość zdjęć z tego okresu przepadła w powstaniu. Po wojnie działał w szeregach Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość. Odpowiadał tam za przygotowywanie fałszywych dokumentów dla zagrożonych przez komunistów członków konspiracyjnej organizacji. W 1945 roku za podziemną działalność został skazany na karę więzienia.

Wyszedł na mocy amnestii po dwóch latach. Początkowo zarabiał na życie jako taksówkarz. Do swojej największej pasji - fotografii - powrócił w 1950 roku. Od 1952 roku był zatrudniony w Dziale Serwisu Centralnej Agencji Fotograficznej.

Jednocześnie od zakończenia wojny dbał o pamięć o Powstaniu Warszawskim: był współautorem pierwszego powojennego albumu na temat zrywu, zainicjował budowę pomnika Polskiego Państwa Podziemnego i Armii Krajowej oraz pomnika Cichociemnych. Zmarł 30 stycznia 2014 roku w Warszawie - mieście, w którym się urodził, za które walczył i które utrwalał na swoich fotografiach.

bm

14 grudnia 1908 urodził się Eugeniusz Lokajski, wybitny polski lekkoatleta, podporucznik Wojska Polskiego, porucznik Armii Krajowej i miłośnik fotografii. Do dzisiaj zachowało się wiele jego zdjęć dokumentujących Powstanie Warszawskie i popełnione w tym czasie zbrodnie niemieckie. Zostawił po sobie m.in. ponad 850 fotografii dokumentujących walkę i życie codzienne warszawskich powstańców z 1944 roku.

Kariera sportowa przerwana wybuchem wojny

Pochodził z rzemieślniczej rodziny z Warszawy, w której przyszło mu spędzić większość życia. W 1930 roku przerwał pracę i studia na Wyższej Szkole Handlowej, aby podjąć służbę wojskową w Szkole Podchorążych w Zambrowie.

W 1932 roku zaczął studia w Centralnym Instytucie Wychowania Fizycznego w Warszawie. Ukończył je po dwóch latach i rozpoczął w nim pracę jako asystent. Był również nauczycielem wychowania fizycznego w gimnazjum im. Mikołaja Reja, którego był absolwentem.

Równolegle rozwijał karierę sportową, w której odnosił znaczne sukcesy. W 1924 roku, jeszcze jako uczeń, został zawodnikiem Klubu Sportowego "Warszawianka". Uprawiał wiele dyscyplin lekkoatletyki, ale największą sprawność osiągnął w rzucie oszczepem i wielobojach lekkoatletycznych. W latach 30. był wielokrotnym mistrzem Polski w zawodach w tych konkurencjach.

W 1935 roku został mistrzem świata w dziesięcioboju na Akademickich Mistrzostwach Świata w Budapeszcie. Był uznawany za faworyta Igrzysk Olimpijskich w 1936 roku, ale niestety poważna kontuzja przeszkodziła mu w zdobyciu medalu.

Sława zdobyta dzięki osiągnięciom sportowym pomagała mu w trudach życia pod okupacją. Dwukrotnie zdołał uniknąć łapanki dzięki temu, że został rozpoznany przez niemieckich żandarmów jako znany zawodnik.

Powstanie Warszawskie - zobacz serwis specjalny

Konspiracja i Powstanie Warszawskie

We wrześniu 1939 roku został powołany do wojska i wziął udział w wojnie z Niemcami. Następnie rozpoczął służbę w Armii Krajowej i przyjął pseudonim "Brok". Rozwinął wówczas swoje zamiłowanie do fotografii i prowadził zakład fotograficzny.

Eugeniusz Lokajski przez 56 dni walczył w Powstaniu Warszawskim jako oficer łącznikowy w kompanii "Koszta".

– Widziałem "Broka" w akcji. To był człowiek odpowiedzialny. Nie szafował życiem podległych sobie żołnierzy, a sam też nie kłaniał się kulom –  wspominał Jan Gozdawa w audycji "Kalendarium Powstania Warszawskiego". Był towarzyszem broni Lokajskiego w sierpniu i wrześniu 1944 roku.

Najbardziej zasłynął jako autor fotografii, które dokumentowały przebieg walk i życie walczącej stolicy.

– Był bardzo dobrym fotografem – opowiadał Jan Gozdawa. – Chodził i fotografował na pierwszej linii walki.

W dniu swojej śmierci wybrał się po materiały do sklepu fotograficznego przy Marszałkowskiej 129. Tam spotkała go śmierć. Wcześniej zdołał przekazać pudełko z filmami swojej siostrze i poprosił ją, żeby za wszelką cenę przechowała je bezpieczne do momentu zakończenia walk.

– Trzeba powiedzieć, że jego fotografie z Powstania Warszawskiego nie miały sobie równych. Były tak samo wartościowe jako materiał dokumentalny i artystyczny – stwierdziła Aleksandra Trzeciecka z Muzeum Powstania Warszawskiego.

sa

Sylwester Braun ps. Kris urodził się 115 lat temu, 1 stycznia 1909 roku w Krakowie. Był żołnierzem Armii Krajowej. Jako członek Referatu Fotograficznego Biura Informacji i Propagandy AK wziął udział w Powstaniu Warszawskim.

Powstanie Warszawskie - zobacz serwis specjalny

Urodzony fotograf

– Moja pasja fotografowania rozpoczęła się już w dzieciństwie. Ojciec wrócił z podróży do Egiptu i pokazywał zdjęcia, które mnie zachwyciły. Wziąłem jego aparat i poszedłem na wagary do Lasku Bielańskiego. Jak wróciłem do domu, to od razu kupiłem wszystko, co potrzebne do laboratorium, żeby wywołać zdjęcia. I tak to się zaczęło – wspominał w reportażu Alicji Maciejowskiej z 1996 roku.

Przed wybuchem wojny skończył geodezję na Politechnice Warszawskiej i pracował w Biurze Planowania Miasta.

Pierwszy fotoreportaż wojenny wykonał we wrześniu 1939 roku, podczas oblężenia Warszawy. Szybko dołączył do konspiracji i został członkiem Związku Walki Zbrojnej, a następnie Armii Krajowej. Przyjął pseudonim "Kris", który wywodził się od połączenia "Sylwka" oraz "Krysi" - imienia, które nosiła jego ukochana.

Kronikarz Powstania Warszawskiego

Od 1 sierpnia 1944 roku fotografował walkę mieszkańców stolicy na potrzeby propagandy Armii Krajowej.

– Dostałem przydział do czołówki filmowej. Wychodziły takie tygodniowe gazetki i tam znajdowały się prawie w 80 proc. moje zdjęcia. Najważniejsze, żeby zostały pokazane żołnierzom – mówił w reportażu Polskiego Radia z 1996 roku.

Wiele z fotografii Sylwestra Brauna zostało uznanych za symbole cierpienia i heroizmu powstańców. Tak się stało ze zdjęciem wieżowca Prudentialu w momencie uderzenia pocisku artyleryjskiego.

Uderzenie pocisku w wieżowiec Prudentialu - fotografia Sylwestra Brauna; Wikimedia Commons/dp

– Trwał ostrzał Śródmieścia. Siedziałem na dachu swojego domu na Kopernika 28, przypuszczając, że Niemcy będą chcieli zniszczyć Prudential – wspominał fotograf. – Zobaczyłem pocisk lecący na tle nieba. Wyczekałem moment uderzenia. Eksplozja rozwijała się w zupełnej ciszy, bez żadnego podmuchu. Zdziwiony, robiłem zdjęcia. Przy trzecim nastąpił huk, doszedł do mnie głos i okropny podmuch, aż trzymałem się komina, żeby nie spaść. Zrobiłem wtedy około sześciu zdjęć.

Zobacz, jakie były losy Prudentialu w Powstaniu Warszawskim: 

Po upadku Powstania Warszawskiego trafił do obozu przejściowego w Niemczech, z którego uciekł po tygodniu i powrócił do stolicy, aby wydobyć klisze ukryte w słojach.

– Odgrzebałem swoje filmy, to był niezmiernie wstrząsający moment. Nogi mi się ugięły, bo nie przypuszczałem, że je odzyskam. Dom był spalony, piwnice rozkopane, ale to miejsce było nieuszkodzone – opowiadał w rozmowie z Ewą Skudrą w 1981 roku.

Doceniony po latach

Po powrocie do Warszawy wykonał zdjęcia, która dokumentowały powojenne zniszczenia miasta. Następnie udał się na emigrację – najpierw do Szwecji, a następnie do Stanów Zjednoczonych.

Środowiska polonijne nie przejawiały dużego zainteresowania zbiorem fotografii Sylwestra Brauna. Jego zdjęcia były znane w Polsce, ale autor pozostawał niezidentyfikowany. Poszukiwania rozpoczął w 1979 roku dziennik "Kurier Polski", po którego apelach udało się odnaleźć fotografa. Dzięki temu Sylwester Braun odwiedził Polskę jeszcze w tym samym roku.

W 1981 roku jego zdjęcia z Powstania Warszawskiego zostały udostępnione na wystawie w Muzeum Warszawy. Sylwester Braun przekazał swój zbiór fotografii na rzecz muzeum.

Pod koniec życia przeprowadził się na stałe do Polski. Zmarł w Warszawie 9 lutego 1996 roku.

sa

Urodził się w 1924 roku na warszawskim Powiślu. W czasie wojny podążył śladem swoich braci, którzy aktywnie działali w Armii Krajowej. Ponieważ był młodych chłopakiem, nie walczył z bronią w ręku - zapisał się na tajny kurs, gdzie uczył się różnych technik fotograficznych mogących się przydać w walce. I faktycznie - swoje umiejętności wykorzystał najlepiej jak mógł.

Operacja na zdjęciach

Pierwsze poważniejsze zadanie Jerzy Tomaszewski dostał w 1941 roku, kiedy zatrudniono go w firmie Foto-Rys. Była to niemiecka firma fotograficzna działająca w Warszawie. Trzeba zaznaczyć, że w tym czasie na terenie okupowanym Niemcy wydali Polakom zakaz posiadania aparatów i robienia zdjęć. Pracownicy Foto-Rysu wywoływali negatywy i odbitki dostarczane przez niemieckich reporterów oraz żołnierzy. Przedstawiały one najbrutalniejsze sceny wojenne, getto, egzekucje, zniszczenia, plany budynków, a zatem tajne materiały dużej wagi. Tomaszewski wszedł w skład grupy konspiratorów działającej w firmie, która robiła mikrofotografie ważniejszych materiałów, by przesyłać je polskiemu rządowi w Londynie.

Operacja była ryzykowna i jak wspominał Tomaszewski, wymagała wiele odwagi czy może nawet brawury, której młodym ludziom nie brakowało. Niemcy w 1943 roku wpadli na trop szpiegów i rozbili grupę, ale Tomaszewski zdołał w porę uciec.

Powstaniec fotograf

W czasie Powstania Warszawskiego Jerzy Tomaszewski został przez Biuro Informacji i Propagandy Armii Krajowej wyznaczony na fotoreportera. Nie chodziło jedynie o utrwalenie dramatycznych wydarzeń, lecz także o zbieranie informacji wywiadowczych. Tomaszewski był pełen zaangażowania i robił zdjęcia także w niebezpiecznych sytuacjach, wciąż mając w pamięci rozkaz, aby negatywy ratować za wszelką cenę.

Powstanie Warszawskie - zobacz serwis specjalny

W pogoni za dobrymi zdjęciami fotograf jest czasem gotów zrobić wiele, jednak Tomaszewski nie przekroczył pewnych granic.

- Tych tragicznych zdjęć to ja nie robiłem, gdzie ludzie uciekali z tego Powiśla, błagali o pomoc - mówił w Polskim Radiu. - Nie mogłem tego fotografować, absolutnie. Jakiś człowiek nawet do mnie powiedział: dlaczego ty tego nie fotografujesz? Odpowiedziałem mu, że trzeba pomóc, a nie fotografować - opowiadał.

Za wszelką cenę

6 września - ponad miesiąc od rozpoczęcia powstania - Tomaszewski został ciężko ranny i przez kolegów przeniesiony pod swój dom na Powiślu. Tam, leżąc w bramie, wykonał swoje ostatnie zdjęcie, dla własnego bezpieczeństwa oddał bowiem towarzyszom aparat oraz negatywy, by mogli je ukryć.

Fotograf trafił w końcu, razem z resztą mieszkańców Warszawy wysiedlonych przez Niemców po upadku powstania, do obozu jenieckiego w Pruszkowie. Uciekł jednak stamtąd i wrócił do Warszawy.

Po wojnie Tomaszewski przestał fotografować. O negatywach z powstania sądził, że zaginęły lub uległy zniszczeniu, i żył w tym przekonaniu aż do 1975 roku. Znalazł wtedy w gazecie ogłoszenie kogoś, kto go poszukiwał. Autorką okazała się Wacława Zacharska, która w 1944 roku ukryła jego negatywy w metalowych puszkach za wanną w domu przy ulicy Nowy Świat - w sumie ponad 600 zdjęć.

Szczęśliwie odnalezione materiały ujrzały światło dzienne na wystawie w 1977 roku oraz w albumie wydanym dwa lata później pod tytułem "Epizody Powstania Warszawskiego". W sumie Tomaszewski był autorem ok. 2 tysięcy zdjęć z czasów wojny.

az/im