Stanisław Wyspiański - poeta, dramaturg, malarz, autor "Wesela", zwany czwartym wieszczem - przyszedł na świat 155 lat temu, 15 stycznia 1869.

Mały artysta

Mały Wyspiański po śmierci matki, został przekazany pod opiekę wujostwa Stankiewiczów. Wuj Wyspiańskiego utrzymywał kontakty z krakowską elitą intelektualną. Stanisław uczęszczał do gimnazjum św. Anny, gdzie zaprzyjaźnił się między innymi z Lucjanem Rydlem, poetą i dramatopisarzem.

- Od czasu do czasu wyciągał ołówek albo węgiel z kieszeni i rysował coś na obrusie. Co zresztą babkę moją bardzo irytowało. Bo cóż było z tym zrobić? - wspominała Helena Rydlowa, córka poety w audycji Anny Borkowskiej poświęconej postaci Stanisława Wyspiańskiego.

Od pracowni malarskiej po deski teatru

Początkowo artystę interesowały przede wszystkim sztuki plastyczne. Studiował na Uniwersytecie Jagiellońskim i Szkole Sztuk Pięknych, gdzie był uczniem Jana Matejki. W stronę teatru zwrócił się podczas podróży po Europie, gdzie uczęszczał na przedstawienia.

Obie pasje Stanisław Wyspiański połączył po powrocie do Krakowa, gdzie od 1898 do 1903 roku był zatrudniony w Teatrze Miejskim jako dekorator i inscenizator. Podczas pracy zajmował się też reżyserią - jako pierwszy zaadaptował "Dziady" Adama Mickiewicza.

- Z dzisiejszego punktu widzenia Wyspiański jest najważniejszą postacią, jeśli chodzi o teatr polski XX wieku - mówił o krakowskim artyście krytyk teatralny Janusz Majcherek.

Opus magnum z chochołem

- Bardzo długi czas był artystą drugorzędnym - mówił gość audycji z 2004 roku, krytyk teatralny Janusz Majcherek. - Wszystko zmieniło się po premierze "Wesela". Dramat po raz pierwszy wystawiono 16 marca 1901 roku. - Kiedy to pisał i pokazywał aktorom i ludziom teatru nie bardzo oni to poważnie traktowali - mówił Janusz Majcherek.

Po premierze sztuka zyskała niemały rozgłos. Po pierwsze, ze względu na wartość artystyczną i przesłanie dzieła. Po drugie, z powodu skandalu towarzyskiego związanego z pojawieniem się w sztuce postaci, których czytelnymi pierwowzorami byli przedstawiciele krakowskiego świata kulturalnego.

Kanwą sztuki było wesele Lucjana Rydla z chłopką Jadwigą Mikołajczykówną spod krakowskich Bronowic. Wesele to wyprawiono w dworku poety Włodzimierza Tetmajera 20 listopada 1900 roku.

Śmierć wydarzeniem medialnym

Artysta w ostatnich latach życia zmagał się z dolegliwościami towarzyszącymi syfilisowi. W listopadzie 1907 roku jego stan znacznie się pogorszył.

28 listopada znajdował się w agonii. Krakowska gazeta "Czas" następnego dnia relacjonowała, że: "w południe zdawało się, że koniec już się zbliża. Około łoża zgromadziło się kilku najbliższych przyjaciół i ciotka chorego. Ze wszystkimi Wyspiański żegnał się serdecznie, dziękując im za okazywaną pamięć i troskliwość".

Jeszcze przed śmiercią zdążył przekazać wskazówki odnośnie nieukończonego dramatu "Zygmunt August".

Śmierć i pogrzeb Stanisława Wyspiańskiego stały się dużym wydarzeniem medialnym i były relacjonowane i szeroko omawiane nie tylko w prasie w Krakowie i Galicji. Artysta po premierze "Wesela" został okrzyknięty czwartym wieszczem narodowym i stał się wyrazicielem myśli narodu podzielonego przez zaborców. Został pochowany w Krypcie Zasłużonych na Skałce, a ceremonia przerodziła się w manifestacją narodową.

Posłuchaj anegdot z życia Wyspiańskiego w archiwalnej audycji Polskiego Radia.

bm/sa/im

Od wesela do "Wesela"

Gościem na weselu Lucjana Rydla był jego przyjaciel od lat szkolnych - Stanisław Wyspiański, w tamtym czasie jeden z krakowskich artystów, który pod koniec lat 90. XIX wieku dał się poznać jako świetny malarz i dekorator, ogłosił kilka sztuk, ale nie zdobył większego uznania. 20 listopada 1900 roku stał się początkiem jego drogi ku sławie.

W bronowickim dworku bawił się także Tadeusz Boy-Żeleński, który w swojej słynnej "Plotce o »Weselu« Wyspiańskiego" opisał dokładnie chwilę, w której w głowie pisarza zaczęła rodzić się myśl o dramacie:

"Wesele Rydla odbywało się w domu Tetmajera, było huczne, trwało, o ile pamiętam, wraz z czepinami, ze dwa czy trzy dni. Niejeden z gości przespał się wśród tego na stosie paltotów, potem znów wstał i hulał dalej. Wieś była oczywiście zaproszona cała, z miasta kilka osób z rodziny i przyjaciół Rydla, cały prawie światek malarski z Krakowa. I Wyspiański. Pamiętam go jak dziś, jak, szczelnie zapięty w swój czarny tużurek, stał całą noc oparty o futrynę drzwi, patrząc swoimi stalowymi, niesamowitymi oczyma. Obok wrzało weselisko, huczały tańce, a tu, do tej izby raz po raz wchodziło po parę osób, raz po raz dolatywał jego uszu strzęp rozmowy. I tam ujrzał i usłyszał swoją sztukę".

"Wesele" w 1901 r. "to był wstrząs dla publiczności"

"Wesele" wystawiono po raz pierwszy 16 marca 1901 roku w Teatrze Miejskim w Krakowie. Premiera była zapalnikiem wybuchu narodowych uczuć, autor został okrzyknięty czwartym wieszczem, a publiczność wręczyła mu wieniec z napisem "44". Dla Polaków pod zaborami Wyspiański stał się jednym z największych żyjących rodaków. Jego sława spłynęła także na Lucjana Rydla. Bez "Wesela" poeta ten byłby prawdopodobnie znacznie mniej dzisiaj znany. Dla wielu czytelników zawsze będzie Panem Młodym.

Rydel, chłopi i chochoły

Lucjan Rydel, tłumacz, poeta i dramaturg, autor jasełek "Betlejem polskie", przyszedł na świat 17 maja 1870 w Krakowie. Jego ojciec, także Lucjan, był okulistą i profesorem Uniwersytetu Jagiellońskiego, a jego dziadek po kądzieli, Józef Kramer, to podróżnik i historyk sztuki. – Tradycja rodzinna mówi o szkockich korzeniach rodu Rydlów – mówiła w 2008 roku Maria Rydlowa, żona wnuka Lucjana Rydla, w audycji Witolda Malesy z cyklu "Biografie niezwykłe".

Pod wpływem ojca Lucjan Rydel studiował prawo na Uniwersytecie Jagiellońskim, gdzie uzyskał doktorat. W trakcie studiów chętnie uczęszczał na wykłady z historii sztuki i literatury.

Wyspiański. Pełnia życia w cieniu śmierci

Galicja pod zaborem austriackim była uważana za polski Piemont. Spodziewano się (jak się później okazało - słusznie), że to tutaj rozwinie się ruch, który doprowadzi do uzyskania niepodległości. Polityka władz austriackich nie paraliżowała rozwoju polskiej kultury. Kraków stał się kulturalną stolicą polskości. W takiej atmosferze dorastał Lucjan Rydel. W takiej atmosferze kształtowała się Młoda Polska.

Ślub Rydla z Jadwigą Mikołajczykówną, córką chłopa z podkrakowskich Bronowic, był przykładem młodopolskiej chłopomanii. Młodopolanie twierdzili, że zepsuta miastem inteligencja musi połączyć się z siłą witalną narodu - chłopami. Nie oznacza to, że małżeństwo Rydlów było nieudane. Sam Rydel określał je jako nieustająco szczęśliwe.

Mając niespełna 48 lat, poeta zachorował na zapalenie płuc. Zmarł 8 kwietnia 1918 roku w Rydlówce, tym samym domu, w którym w 1900 roku odbyło się jego wesele. Zabytkowy dworek do dziś należy do rodziny Rydlów. W 1969 roku budynek stał się siedzibą Regionalnego Muzeum Młodej Polski. Od 2016 roku Rydlówka jest oddziałem Muzeum Historycznego Miasta Krakowa. Co roku pod koniec listopada organizowany jest tam tzw. osadzanie chochoła, czyli obrzęd okrywania krzaka róży słomą.

Dwór Rydlówka przy ulicy Tetmajera 28 w krakowskich Bronowicach. Fot. Wikimedia/domena publiczna

mc

Jest wiele sztuk teatralnych, przedstawień scenicznych, ukazujących piękno i niezwykłe dzieje stolicy Polski, Warszawy. Jednak ta najbardziej warszawska w swoim charakterze, ta najbardziej mistyczna, narodziła się w Krakowie, piórem "czwartego wieszcza", Stanisława Wyspiańskiego. "Noc listopadowa" - trzeci po "Warszawiance" i "Lelewelu" dramat artysty opowiadający o zrywie powstania listopadowego.

Spośród nielicznych przedstawień, na pierwsze miejsce wybija się to z 1974 roku, z 13 stycznia, w realizacji Andrzeja Wajdy. Tak, 46 lat temu odbyła się najgłośniejsza polska premiera dzieła Wyspiańskiego, w Teatrze Starym w Krakowie. Według znawców była najbardziej bliska artystycznemu duchowi pierwowzoru Wyspiańskiego. Kolejny raz, dzieło tak bliskie historycznie i obrazami Warszawie, powstało w Krakowie.

Stanisław Wyspiański dość długo pisał, a raczej składał obrazy powstania w utwór dramatyczny nazwany "Noc listopadowa". Trwało to od 1901 roku aż do 1904, choć pierwsze pomysły zrodziły się podczas jedynej wizyty w Warszawie w 1898 roku. Przybył wtedy z projektami witraży na konkurs Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych.

Zafascynowany relacjami z powstania listopadowego zapragnął zwiedzić jedno z głównych wtedy miejsc – Łazienki Królewskie w Warszawie. Jako twórca uzdolniony nie tylko literacko, lecz też plastycznie, spacer ten zapamiętał niesamowitymi obrazami odwołującymi się do historii i przeżywanymi niemalże osobiście na jawie.

Łazienki stały się obszarem scenicznym dramatu, a wydarzenia kilku godzin nocy z 29 na 30 listopada 1830 roku były istotą dla ukazywanych scen. "Noc listopadowa" to utwór bez podziału na akty, a każda scena jest samodzielnym epizodem. Tych epizodów jest dziesięć i każdy dzieje się w innym miejscu. Wszystkie jednak w obrębie pierwszej polskiej arkadii, którą były właśnie Łazienki Królewskie.

Mimo wiernego odwzorowania topografii obiektu Wyspiański przenosi nas także do świata antycznego, pełnego bogów i półbogów, mitów Hadesu, zasad umierania i odradzania się. Dosłownie jakby chciał powiedzieć, że dawne wierzenia o cykliczności życia, o naturze świata miały właśnie miejsce w czas powstania listopadowego, które musiało umrzeć, by Polska później mogła się odrodzić. Stąd też motywy jesienne w dramacie, w pierwowzorze i w inscenizacji.

Wyspiański, zafascynowany Wagnerem widział "Noc listopadową" czymś na kształt opery. Spisał także dokładne wskazówki co do muzyki uwertury, siedmiu antraktów i finale swojego dzieła. Wielu twórców próbowało swoich sił w tej materii, jednak dopiero kompozycje Zygmunta Koniecznego dopełniły dramatyczny charakter dzieła Wyspiańskiego. Konieczny wydał je także na płycie i warto mieć tę pozycję we własnej płytotece.

Współpraca dwóch tak znamienitych twórców, dała efekt ponadczasowy. Źródła podają różne daty premiery tego działa w reżyserii Wajdy – Encyklopedia Teatru Polskiego mówi właśnie o 13 stycznia (wiele innych źródeł także), a strony internetowe Teatru Starego w Krakowie wskazują datę 1 stycznia. Co do jednego są zgodni – 1974 rok. Później, w roku 1978, Wajda przeniósł to przedstawienie do Teatru Telewizji.

Zgodność też panuje wśród znawców literatury, krytyków teatralnych i filmowych - "Noc listopadowa" jest chyba najpiękniejszym obrazem Warszawy i jej historii wśród dzieł teatralnych dramaturgii polskiej, a inscenizacja Wajdy w Krakowie zdaje się być najpiękniejszym hołdem złożonym Warszawie i wydarzeniom z nocy z 29 na 30 listopada 1830 roku.

Magia pierwowzoru i magia tej inscenizacji budują w widzach nieodparte wrażenie, że powstanie listopadowe i Warszawa są częścią antycznej tragedii, że częścią tej tragedii są rozbiorowe losy Polski i jej późniejsze odrodzenie – którego Wyspiański nie zaznał, ale mógł przeczuwać i trafnie przepowiadać.

PP

Nieprzerwanie od 1893 roku

Okazały budynek, wspaniały repertuar i niezliczone grono wybitnych aktorów i reżyserów przewijało się w tym teatrze jak w młodopolskim kalejdoskopie. Do teraz placówka ta jest przebogatą skarbnicą teatralnych muzealiów, z których bardzo dużą część zdigitalizowano w ostatnich latach. Co ważne, teatr ten działa nieprzerwanie od początku swojego istnienia.

Słowa te potwierdzają archiwalia teatralne, do których łatwo można dotrzeć na oficjalnych stronach tej sceny, a także na wielu stronach pokazujących Kraków jako swoistą kulturalną stolicę Polski. Czytamy tam: "Działa nieprzerwanie od 1893 roku. Jedna z najsłynniejszych i najbardziej zasłużonych polskich scen. Gmach, zbudowany przez Jana Zawiejskiego, jest zaliczany do najcenniejszych zabytków architektury teatralnej w Europie. Na frontonie widnieje napis: "Kraków narodowej sztuce". Wnętrza ozdabiają freski wiedeńskiego artysty Antona Tucha oraz słynna kurtyna Henryka Siemiradzkiego. Obok sceny znajduje się zabytkowa garderoba wielkiego aktora Ludwika Solskiego".

Afisz opery "Manru". Inscenizacja Teatru Miejskiego w Krakowie z dnia 26 lipca 1901. Źr. Polona

Juliusz Słowacki patronem

Historia tego miejsca istniała o wiele wcześniej przed założeniem placówki. Portal "Kraków4u.pl" tak to miejsce charakteryzuje, sięgając po fakty aż z XIII wieku: "Plac św. Ducha, dom nr 1, Teatr im. Juliusza Słowackiego. Od 1 połowy XIII wieku do końca wieku XIX w miejscu obecnego budynku teatru mieściły się zabudowania klasztoru i kościoła zakonu Duchaków. Graniczyły one z północno – wschodnim końcem murów miejskich. Do kompleksu należały dwa kościoły: nieistniejący już kościół szpitalny pw. św. Ducha i kościół pw. św. Krzyża. Szpital stanowił schronienie nie tylko dla ludzi chorych, ale także dla osób bezdomnych, starszych oraz ubogich. Budynek był usytuowany w pobliżu murów miejskich tak, aby chorzy byli odseparowani od reszty społeczności miasta.

Ostatni księża z zakonu Duchaków umarli pod koniec XVIII wieku. W 2 połowie XIX wieku placówka została przeniesiona do szpitala św. Łazarza na ul. Kopernika, a budynki poszpitalne zostały zburzone. W miejscu tym wybudowano w latach 1891-1893 nowy teatr, nazywany początkowo "Teatrem Miejskim". Pierwszym patronem teatru został Aleksander Fredro, którego granitowy pomnik został postawiony przed budynkiem teatru w 1900 roku. W roku 1909 nowym patronem został Juliusz Słowacki".

Irena Solska i Ludwik Solski, 1916. Źr. Wikipedia/domena publiczna

Tu debiutował Stanisław Wyspiański

Strony Teatru tak opisują ten pierwszy okres działania - należy pamiętać, że Polska była wtedy od wielu lat pod zaborami, a główna tożsamość narodowa miała swoją manifestację w dziełach literackich, innych dziełach sztuki i w świadomości i sercach Polaków - czytamy więc: "Otoczony legendą Teatr już na przełomie XIX i XX w. pełnił funkcję sceny narodowej. Był miejscem narodzin współczesnej polskiej reżyserii, scenografii, inscenizacji i aktorstwa.

Debiutowało tu pokolenie artystów Młodej Polski – wśród nich Stanisław Wyspiański. Prapremiery jego genialnych dzieł, m.in. Wesela (1901) i Wyzwolenia (1903), należą do najważniejszych wydarzeń w dziejach polskiej kultury. Na przełomie XIX i XX wieku historyczne znaczenie miały pierwsze realizacje arcydzieł polskiego romantyzmu: "Kordiana", "Dziadów" i "Nie-Boskiej komedii". Przywiązanie do tradycji szło w parze z poszukiwaniem nowych kierunków w sztuce, o czym najlepiej świadczy debiut najwybitniejszego przedstawiciela polskiej awangardy XX w. Stanisława Ignacego Witkiewicza (Witkacego) w 1921 roku".

Kazimierz Kamiński jako Stańczyk w "Weselu" Kraków, 16.03.1901, Źr. Wikipedia/domena publiczna

Miejsce teatralnej awangardy

Portal "Kraków.pl" dorzuca jeszcze garść ciekawych informacji repertuarowych: "Od początku swej artystycznej działalności (teatr otwarto dnia 21 X 1893 roku) scena przy pl. Św. Ducha stała się miejscem teatralnej awangardy. Wystawiano tu obok klasyki, teatralne "nowinki", a były to wówczas m.in. dramaty Stanisława Wyspiańskiego, Stanisława Przybyszewskiego, Lucjana Rydla, Augusta Strindberga, Henryka Ibsena, Antoniego Czechowa i in. Na tej właśnie scenie odbyły się pamiętne prapremiery "Wesela" (1901) i "Wyzwolenia" (1903) S. Wyspiańskiego. Do nowatorskich przedsięwzięć należało wystawienie "Dziadów" A. Mickiewicza, których inscenizacji podjął się Wyspiański w 1901 roku, i która to inscenizacja należy do historii polskiego teatru - zaskakiwanie publiczności prapremierowymi wykonaniami było specjalnością tej sceny".

"Kraków Narodowej Sztuce"

W dalszej części dochodzimy do istotnych informacji związanych z architekturą teatru i z jej wyjątkowym, artystycznym charakterem, bo to nie tylko na zewnętrz tworzy niepowtarzalny obraz tej narodowej sceny, lecz też wspomniane wcześniej malowidła wystroju.

Czytamy więc: "Budynek ma charakter eklektyczny z dużą liczbą neorenesansowych elementów. Reprezentacyjna fasada od strony ul. Szpitalnej jest ujęta w dwa ryzality zwieńczone alegorycznymi figurami. Od lewej strony są to: Poezja, Dramat i Komedia, dzieła Tadeusza Błotnickiego. Od prawej znajdują się: Muzyka, Opera i Operetka wykonane przez Alfreda Dauna. Pod gzymsem znajdują się alegoryczne postacie Wesołości i Smutku, wyrzeźbione przez Mieczysława Zawiejskiego. Na froncie fasady umieszczony jest napis: "Kraków Narodowej Sztuce". Upamiętnia on składki, jakie organizowano na rzecz budowy teatru wśród mieszkańców Krakowa.

Na szczycie gmachu znajdują się rzeźby z grupy: "Poloneza czas zacząć" dłuta Michała Korpala. Przedstawiają one Tadeusza w kontuszu i Zosię w stroju szlacheckim. Pierwszym dyrektorem teatru został Tadeusz Pawlikowski. W teatrze odbył się w roku 1896 pierwszy pokaz filmowy przy użyciu aparatury braci Lumiere, a w roku 1901 wystawiono tutaj premierę "Wesela" Stanisława Wyspiańskiego. Z tyłu budynku znajduje się scena "Miniatura" Teatru im. Juliusza Słowackiego. W jej eklektycznym budynku znajdowała się dawniej elektrownia teatralna".

Kurtyna z alegorycznym obrazem

Jednak nade wszystko, jedną z najznamienitszych dekoracji w teatrze jest przepiękna kurtyna Siemiradzkiego. Michał Rożek w swoim "Przewodniku po zabytkach i kulturze Krakowa" (Kraków 2000) pisze, że jest to "olejny obraz Henryka Siemiradzkiego o wymiarach 11,9×9,6 m, namalowany na lnianym płótnie rozciągniętym na drewnianym blejtramie. W przeciwieństwie do większości innych kurtyn nie jest ona zwijana, ale podnoszona ponad scenę. Przedstawiona na kurtynie scena ma charakter alegoryczny. Na środku znajduje się Natchnienie, kojarzące Piękno z Prawdą, poniżej Komedia w towarzystwie błazna. Z lewej strony stoi odziana w ciemną szatę Tragedia, która spogląda na Erosa płaczącego nad urną z Ukochanym Sercem. Po prawej Zbrodnie, Występek, Furie i Widma. Kompozycję uzupełnia Psyche uwalniająca się od zmysłowości, Muzyka i Śpiew oraz orszak wokół pomnika Terpsychory.

Siemiradzki pracę przy kurtynie wykonał po kosztach własnych, nie żądając honorarium. Miasto zapłaciło za nią 15 tys. złotych reńskich. Po raz pierwszy kurtynę podniesiono w dniu 18 kwietnia 1894 w Teatrze Miejskim (dzisiaj Teatr im. Juliusza Słowackiego w Krakowie) podczas wystawiania sztuki Józefa Blizińskiego Chwast. Na cześć dzieła Siemiradzkiego grała orkiestra 13. pułku piechoty i śpiewał chór Towarzystwa Muzycznego. W prasie krakowskiej pojawił się dokładny opis dzieła z objaśnieniami samego malarza".

Z całego serca zachęcamy do odwiedzenia tej placówki - tam "Polski Teatr" dzieje się bez przerwy i na każdym kroku - jak przystało na "Scenę Narodową".

PP