Obława augustowska to, jak podkreślają historycy, największa po drugiej wojnie światowej zbrodnia dokonana na Polakach najprawdopodobniej przez sowietów. Nazywana jest czasem "podlaskim Katyniem, małym Katyniem lub drugim Katyniem". W lipcu 1945 roku w obławie zaginęło około 600 działaczy podziemia niepodległościowego z Augustowszczyzny i Suwalszczyzny. Los tych osób jest nieznany do dziś.

Sprawa obławy jest w tak zwanej polsko-rosyjskiej komisji ds. trudnych. IPN podkreśla, że bez dostępu do rosyjskich archiwów nie ma szans na wyjaśnienie tej zbrodni.

Promocja książek odbędzie się w sobotę w Augustowie. Główne obchody rocznicowe będą miały miejsce w niedzielę w Gibach na Suwalszczyźnie.

Przerwane życiorysy

IPN wydał z okazji rocznicy książkę pt. "Przerwane życiorysy. Obława Augustowska lipiec 1945" autorstwa Alicji Maciejowskiej, emerytowanej dziennikarki radiowej, badaczki tematu obławy, która działa w powstałym w 1987 roku Obywatelskim Komitecie Poszukiwań Mieszkańców Suwalszczyzny Zaginionych w lipcu 1945 roku.

Książka jest zbiorem 490 biogramów zaginionych w obławie. Przez lata autorka i komitet w specjalnych ankietach gromadzili dane i relacje uzyskane od rodzin ofiar obławy. Jak powiedział PAP dr Jerzy Milewski z IPN w Białymstoku, komitet zebrał kilkaset takich ankiet, a Maciejowska je uzupełniała, gdy pojawiały się nowe informacje.

Sama Maciejowska we wstępie do książki napisała, że chciała opowiedzieć o "mężczyznach, kobietach, dziewczętach i chłopcach, którzy zginęli po wojnie, kiedy inni i oni sami próbowali się cieszyć pokojem, zwycięstwem i wolnością".

Autorka pisze, że głównym zadaniem obywatelskiego komitetu było stworzenie pełnej listy zamordowanych przez NKWD ludzi. Ustalono 490 nazwisk. Inna liczba ofiar 592 osób (69 z nich miało być ujętych z bronią w ręku) wynika z informacji jaka stronie polskiej została przekazana przez głównego prokuratora wojskowego Federacji Rosyjskiej w 1995 roku, co może wskazywać, że brakuje dotąd danych o około 100 osobach. "Moim zdaniem 592 to bardzo prawdopodobna liczba ofiar, bo została oparta na rosyjskich materiałach archiwalnych" - mówi Milewski.

Maciejowska pisze, że nie znane są dokładnie ani motywy ani okoliczności pacyfikacji. Nie wiadomo też, gdzie są groby ofiar. Przypomina, że sowieci chcieli wyłapać uczestników wojny polsko-bolszewickiej, "chcieli oczyścić tereny przygraniczne z +wrogów i bandytów+, tak nazywali wszystkich walczących o niepodległość". "Książka ta oparta jest o jeden rodzaj źródła. Źródła uważanego za wątpliwe, niezbyt wiarygodne, subiektywne, bałamutne - pamięć ludzką" - pisze Maciejowska.

Wybór źródeł

Druga książka "Obława Augustowska - lipiec 1945 rok. Wybór źródeł" pod redakcją Anny Pyżewskiej i dr Jerzego Milewskiego z IPN, to zbiór źródeł historycznych na temat obławy, m.in. materiałów ze śledztw oraz dokumenty dotyczące działalności podziemia niepodległościowego przed obławą i w jej trakcie. To pierwsze tego typu wydawnictwo, które zbiera rozproszone dotąd najważniejsze źródła historyczne na temat obławy.

W książce jest 125 dokumentów oraz relacji, np. listów pisanych do redakcji suwalskich "Krajobrazów" w 1989 roku, które były odzewem od rodzin ofiar po cyklu artykułów o obławie jakie zamieścił ten tygodnik. Listy te - jak podkreśla Milewski - nie były dotychczas w większości publikowane. "Pisały głównie dzieci zaginionych" - dodał. Są też materiały zbierane przez Danutę i Zbigniewa Kaszlejów z Augustowa - relacje żołnierzy podziemia z terenu Puszczy Augustowskiej, którzy byli zatrzymani w obławie i wypuszczeni, czy też osób, którym udało się ukryć przed obławą. Są też materiały z prowadzonych śledztw.

Potrzebna wola

Z ustaleń IPN wynika, że obława zaczęła się 9 lipca 1945 roku. Ustalenia IPN wskazują, że mordu na zatrzymanych w obławie dokonały najprawdopodobniej wojska sowieckie, NKWD i funkcjonariusze polskiego UB. Stacjonujące na terenie Suwalszczyzny wojska 50. Armii Radzieckiej zaczęły akcję pacyfikacyjną, zatrzymując w dniach 9-26 lipca kilka tysięcy osób, które kierowano do prowizorycznych miejsc odosobnienia; przesłuchiwano ich, bito i maltretowano, zmuszając do przyznania się, iż współpracują z polskim podziemiem, m.in. AK. Część zatrzymanych zwolniono, bez wieści zaginęło ok. 600 osób. Do dziś rodziny tych, którzy nie wrócili nie wiedzą co się z nimi stało. Wiadomo, że zatrzymani zostali gdzieś wywiezieni samochodami, IPN przypuszcza, że zostali rozstrzelani, ale nie wiadomo gdzie.

Dr Milewski podkreśla, że sprawa obławy nie zostanie wyjaśniona, jeśli nie będzie zdecydowanej woli i działań ze strony najwyższych władz w Polsce, które powinny skuteczniej zabiegać u władz rosyjskich o otwarcie archiwów.

Latem 1945 roku Armia Czerwona, NKWD i specjalne oddziały „smiersz” przy współpracy funkcjonariuszy UB przeprowadziły akcję zbrojną, która przeszła do historii jako obława augustowska. Jej celem miała być eliminacja podziemia niepodległościowego i pacyfikacja miejscowej ludności, która sprzyjała polskim partyzantom. Swoim zasięgiem operacja obejmowała terytorium Suwalszczyzny i częściowo Litwy. Przeczesywano wsie, osady i lasy w poszukiwaniu „wrogów”, czyli tych, którzy mogli mieć kontakt z podziemiem niepodległościowym. Aresztowano niemal dwa tysiące osób, około 600 z nich nigdy nie wróciło do domu. Zostali wywiezieni w nieznanym kierunku i zamordowani. Przez dziesięciolecia nie było szans na rozwikłanie tajemnicy mordu.

Pamięć

Dwie publikacje Instytutu Pamięci Narodowej przybliżają okoliczności zbrodni i przywracają pamięć o ofiarach. Alicja Maciejowska, wieloletnia dziennikarka Polskiego Radia, w książce „Przerwane życiorysy. Obława Augustowska – lipiec 1945 r”, podjęła próbę opisania losów rodzin zaginionych w obławie i  działalność Obywatelskiego Komitetu Poszukiwań Mieszkańców Suwalszczyzny Zaginionych w Lipcu 1945 roku. Do książki dołączona jest płyta CD zawierająca 4 archiwalne audycje Polskiego Radia z lat 1989–1992, dotyczące Obławy Augustowskiej.

Druga z publikacji , to wybór 125 dokumentów archiwalnych opisujących zarówno samą obławę jak i działania społeczne mające na celu ustalenie losów zaginionych. Wyboru źródeł dokonali Jan Jerzy Milewski i Anna Dyżewska – pracownicy białostockiego oddziału IPN.

Nierozliczony mord

Do tej pory nie ustalono losów ofiar oraz miejsca ich pochówku, a także sprawców mordu. W latach 80. pojawiły się podejrzenia, że zamordowanych pochowano nieopodal Gib. Na początku lat 90. przeprowadzono ekshumacje, które udowodniły, że są to groby niemieckich żołnierzy. W Gibach postawiono wówczas krzyż na symbolicznym grobie zaginionych. Na kamiennych tablicach wyryto 530 nazwisk partyzantów, które udało się zapamiętać. Na jednej z tablic jest napis: "Zginęli, bo byli Polakami".

W latach 90 śledztwo w sprawie obławy augustowskiej prowadziła prokuratura w Suwałkach, ale ze względu na brak informacji od strony rosyjskiej musiała umorzyć postępowanie. W 2001 roku śledztwo przejął IPN, który jak na razie bezskutecznie, próbuje wyjaśnić losy zamordowanych Polaków. Do tej pory nikt nie poniósł kary za przeprowadzoną w 1945 roku akcję. Za obławę augustowską dopowiada między innymi zmarły w 2008 roku gen. Mirosław Milewski, który swoją karierę zaczynał w augustowskim Urzędzie Bezpieczeństwa. W latach 70. Milewski był dyrektorem I Departamentu MSW, a w 1981 roku został szefem MSW. Milewski związany był również z akcją o kryptonimie "Żelazo", która polegała na tym, że w latach 70 współpracownicy wywiadu i przestępcy dokonywali na Zachodzie licznych kradzieży ( złoto, biżuteria, samochody, dzieła sztuki) W ten sposób służby pozyskiwały pieniądze na swoją działalność. Istnieją również poszlaki wskazujące na związek Milewskiego z zamordowaniem ks. Popiełuszki.

Alicja Maciejowska, Przerwane życiorysy. Obława Augustowska – lipiec 1945 r., Białystok 2010, 522 s., + płyta CD.
Obława Augustowska – lipiec 1945 r. Wybór źródeł, red. Jan Jerzy Milewski, Anna Pyżewska, Białystok 2010, 384 s.

Historycy twierdzą, że „obława augustowska” była największą powojenna zbrodnią dokonaną na Polakach. Dlatego często nazywają ją „drugim Katyniem”. Była to akcja NKWD przeciwko żołnierzom Armii Krajowej, w której wyniku życie straciły 592 osoby.

Nowe dokumenty w tej sprawie odnalazł i opublikował między innymi w magazynie „Prawda Gułagu” - dodatku do „Nowej Gaziety” szef „Memoriału” Nikita Pietrow. Publikuje on dokument znaleziony w archiwach KGB jednoznacznie wskazujący, że akcja NKWD na Suwalszczyźnie była oficjalnie planowana przez ówczesne kierownictwo radzieckich służb kontrwywiadowczych. Szef „Memoriału” określa ją jako zbrodnię wojenną i wytyka Głównej Prokuraturze Wojskowej Federacji Rosyjskiej, że próbuje nie zauważać, a wręcz przemilcza masowe mordy dokonywane pod rządami Józefa Stalina.

Z publikacji zamieszczonej w „Prawdzie Gułagu” wynika, że rosyjscy prokuratorzy ukrywali istnienie dokumentu dotyczącego „augustowskiej obławy”. Na prośbę polskiej ambasady z 1994 roku o wyjaśnienie losów osób zatrzymanych podczas akcji na Suwalszczyźnie Główna Prokuratura Wojskowa odpowiedziała, że organizatorzy tej operacji wojskowej zmarli, a w archiwach nie ma żadnych dokumentów. Autor publikacji sugeruje, że rosyjska prokuratura świadomie unika zakwalifikowania wydarzeń z 1945 roku jako zbrodni wojennej, która się nie przedawnia.

Jednocześnie Nikita Pietrow zauważa, że gdy polscy dyplomaci prosili o wyjaśnienie tej zbrodni, jedna z osób odpowiedzialnych za nią jeszcze żyła. - Iwan Gorgonow zmarł w 1994 roku. Dopiero po jego śmierci przygotowano odpowiedź dla Polaków - twierdzi Pietrow. - Prokuratura Wojskowa zna nazwiska osób związanych z tą sprawą i interesowała się ich losami. Może nawet zdążyła przesłuchać Gorgonowa - dodaje.

IAR/tk

Mimo iż od sowieckiej zbrodni mija 66 lat, wciąż mają nadzieję, że uda się znaleźć informacje w rosyjskich archiwach.

W Suwałkach rozpoczęły się dwudniowe obchody rocznicowe. Rodziny pomordowanych modliły się w suwalskiej konkatedrze między innymi o odnalezienie grobów swych bliskich. Trwa zbieranie podpisów pod petycją o udostępnienie przez Rosjan dokumentów dotyczących mordu.

Obława Augustowska to jedna z największych zbrodni w powojennej Polsce. Latem 1945 roku sowiecki kontrwywiad wojskowy "Smiersz" schwytał i uwięził w obozach ponad 7 tysięcy osób. Większość z nich szybko wypuszczono, ale po prawie 600 Polakach ślad zaginął.

W poniedziałek Związek Pamięci Ofiar Obławy Augustowskiej organizuje Misterium Patriotyczno-Religijne, Drogę Krzyżową "Ziemio nie kryj naszej krwi....". Misterium rozpocznie się przed suwalską konkatedrą o godzinie 10:00.

mch

12 lipca przypada 66. rocznica mordu na mieszkańcach Polski północno-wschodniej, nazwanego później obławą augustowską. W lipcu 1945 roku oddziały Armii Czerwonej wspomagane przez Urząd Bezpieczeństwa i Ludowe Wojsko Polskie przeprowadziły akcję pacyfikacyjną na terenie Puszczy Augustowskiej i jej okolic. Obława miała na celu rozbicie i likwidację oddziałów podziemia niepodległościowego i antykomunistycznego w rejonie Suwałk i Augustowa.

Latem 1945 roku Armia Czerwona, NKWD i specjalne oddziały "smiersz" przy współpracy funkcjonariuszy UB przeprowadziły akcję zbrojną, która przeszła do historii jako obława augustowska. Jej celem miała być eliminacja podziemia niepodległościowego i pacyfikacja miejscowej ludności, która sprzyjała polskim partyzantom. Swoim zasięgiem operacja obejmowała terytorium Suwalszczyzny i częściowo Litwy. Przeczesywano wsie, osady i lasy w poszukiwaniu "wrogów", czyli tych, którzy mogli mieć kontakt z podziemiem niepodległościowym. Aresztowano niemal dwa tysiące osób, około 600 z nich nigdy nie wróciło do domu. Zostali wywiezieni w nieznanym kierunku i najprawdopodobniej zamordowani. Przez dziesięciolecia nie było szans na rozwikłanie tajemnicy mordu. Dopiero w latach 80. pojawiły się podejrzenia, że zamordowanych pochowano nieopodal miejscowości Gib. Na początku lat 90. przeprowadzono ekshumacje, które udowodniły, że są to groby niemieckich żołnierzy.

Z relacji funkcjonariuszy UB wynikało, że jednym z powodów akcji była niezwykle duża aktywność podziemia niepodległościowego na tym terenie. Partyzanci atakowali czerwonoarmistów, napadali na sowieckie konwoje i wykonywali egzekucje na konfidentach NKWD i UB. Z kolei członkowie Armii Krajowej raportowali, że wśród ubeków i milicjantów jest coraz więcej przypadków dezercji, a na poszczególnych posterunkach MO i w urzędach UB panuje strach i panika. Całe obszary Suwalszczyzny pozostawały poza kontrolą organów bezpieczeństwa, a sympatia miejscowej ludności była ewidentnie po stronie partyzantów. W wielu miejscach oczekiwano na moment, kiedy będzie można "pogonić sowieta".

Bezpośrednim powodem rozpoczęcia obławy, były informacje, jakie UB uzyskało od aresztowanego 2 lipca 1945 roku Franciszka Luto ps. "Natan", z których wynikało, że cały sztab AK na powiat suwalski znajduje się w okolicach Gib. Pacyfikacja przeprowadzona na terenie powiatu suwalskiego i augustowskiego rozpoczęła się 12 lipca 1945 roku. Na potrzeby sowietów Urząd Bezpieczeństwa w Augustowie przetłumaczył na rosyjski spisy członków Armii Krajowej i inne dokumenty UB zawierające informacje na temat podziemia niepodległościowego.

Mordy, gwałty, kradzieże

Od 12 lipca rozpoczęło się systematyczne przeczesywanie wsi i miasteczek. W miastach przeprowadzano akcję sprawdzania dokumentów na placach targowych, część aresztowań odbywała się w nocy. Na wsiach zwoływano zebrania i następnie zatrzymywano wszystkich przybyłych. Całe wsie były otaczane przez wojsko, które następnie sprawdzało dom po domu i zamykało podejrzanych w stodołach. W wielu miejscach dochodziło do potyczek z żołnierzami AK.

Podczas obławy miały miejsce liczne kradzieże i brutalnych napady. Łupem czerwonoarmistów i ubeków padało wszystko co można było ukraść, od zwierząt do garderoby. Żołnierze radzieccy morderdowali i gwałcili.

Przez cały okres PRL rodziny ofiar próbowały bezskutecznie uzyskać informację na temat swoich najbliższych. W 1987 roku powstał Obywatelski Komitet Poszukiwań Mieszkańców Suwalszczyzny Zaginionych w 1945 roku. W 1988 roku Jacek Petrycki nakręcił potajemnie film dokumentalny pod tytułem "A może tego nie wolno mówić...", opowiadający o 600 mieszkańcach Suwalszczyzny zamordowanym przez komunistów. Autorowi udało się dotrzeć do rodzin zaginionych i wysłuchać ich opowieści. Zebrane materiały wywiózł do Anglii, gdzie były pokazywane. Nagrany film krążył potajemnie po kraju.

W latach 90. śledztwo w sprawie obławy augustowskiej prowadziła prokuratura w Suwałkach, ale ze względu na brak informacji od strony rosyjskiej musiała umorzyć postępowanie. W 2001 roku śledztwo przejął IPN, który jak na razie bezskutecznie, próbuje wyjaśnić losy zamordowanych Polaków. Do tej pory nikt nie poniósł kary za przeprowadzoną w 1945 roku akcję. Za obławę augustowską dopowiada między innymi zmarły w 2008 roku gen. Mirosław Milewski, który swoją karierę zaczynał w augustowskim Urzędzie Bezpieczeństwa. W latach 70. Milewski był dyrektorem I Departamentu MSW, a w 1981 roku został szefem MSW. Milewski związany był również z akcją o kryptonimie "Żelazo", która polegała na tym, że w latach 70. współpracownicy wywiadu i przestępcy dokonywali na Zachodzie licznych kradzieży (złoto, biżuteria, samochody, dzieła sztuki). W ten sposób służby pozyskiwały pieniądze na swoją działalność. Istnieją również poszlaki wskazujące na związek Milewskiego z zamordowaniem ks. Popiełuszki.

W Gibach znajduje się 10-metrowy krzyż symbolizujący pochówek zaginionych, z napisem: "Zginęli, bo byli Polakami". Na tablicach wyryto nazwiska 530 osób.

Do tej pory nie ustalono losów ofiar oraz miejsca ich pochówku, a także sprawców mordu. Wielokrotne prośby o pomoc prawną ze strony rosyjskiej pozostały bez odpowiedzi. Po 66. latach w wyjaśnieniu losów osób zaginionych w obławie augustowskiej może pomóc publikacja rosyjskiego historyka Nikity Pietrowa. Opublikował on tajny szyfrogram dowódcy rosyjskiego kontrwywiadu wojskowego do marszałka Ławrentija Berii, szefa NKWD, zawierający między innymi plany dotyczące dalszych losów zatrzymanych wówczas osób.

Jest w nim m.in. opis planowanej likwidacji prawie 600 więźniów złapanych podczas obławy w okolicach Augustowa. Wynika z niego, że egzekucja będzie miała przebieg podobny do tej, z 1940 roku. w Katyniu. Do dzisiaj zagadką pozostaje miejsce jej wykonania.

Historycy twierdzą, że obława augustowska była największą powojenną zbrodnią dokonaną na Polakach. Dlatego często nazywają ją „drugim Katyniem”. Była to akcja NKWD przeciwko żołnierzom Armii Krajowej, w której wyniku życie straciły 592 osoby.

Jak pisze "Nasz Dziennik", na zaproszenie prokuratorów z białostockiego oddziału Instytutu Pamięci Narodowej w pierwszych dniach września do Białegostoku ma przyjechać profesor Nikita Pietrow, wiceprzewodniczący stowarzyszenia Memoriał. Prokuratura ma nadzieję, że jego zeznania rzucą nowe światło na tajemnicę zbrodniczej akcji sowieckiej - obławy augustowskiej, w której to sprawie od kilku lat prowadzą śledztwo. Pietrow spotka się również z przedstawicielami rodzin ofiar obławy zrzeszonymi w Związku Pamięci Ofiar Obławy Augustowskiej.

Historyk zostanie przesłuchany w charakterze świadka w związku z prowadzonym śledztwem w sprawie obławy augustowskiej.

agkm