Film z popisową rolą Mia Farrow zaliczany jest do najwybitniejszych horrorów światowej kinematografii. Roman Polański w niedawnym wywiadzie dla radiowej Jedynki przyznał, że zawsze uwielbiał zaskakiwać widza i trzymać go w niepewności.

Krytycy podkreślają, że mimo upływu lat film się nie zestarzał, nadal cechuje go zagadkowość i niesłabnąca moc oddziaływania. Warto dodać, że muzykę do filmu, cieszącą się również wielką popularnością skomponował Krzysztof Komeda.

Posłuchaj felietonu Joanny Sławińskiej.

***

Tytuł audycji: Kulturalna Jedynka

Prowadzi: Joanna Sławińska

Data emisji: 12.06.2018

Godzina emisji: 12.40

ag

Dla polskiej kinematografii dlatego, że żaden film wyprodukowany nad Wisłą nie odniósł wcześniej tak dużego sukcesu na świecie, natomiast dla kinematografii światowej "Nóż w wodzie" oznaczał początek spektakularnej kariery jednego z największych reżyserów w historii kina.

Film z wakacji

Kilka lat po ukończeniu Łódzkiej Szkoły Filmowej Roman Polański dostał wreszcie pozwolenie na realizację debiutanckiego filmu pełnometrażowego. Ponieważ  w owym czasie był zapalonym żeglarzem, który eksplorował uroki Krainy Wielkich Jezior Mazurskich, wpadł na pomysł, aby umieścić tam akcję swojego filmu. Starsi koledzy Polańskiego, twórcy wybitnych filmów składających się na wysoko ceniony na świecie nurt, który okrzyknięto polską szkołą filmową, skupiali się niemal wyłącznie na opowiadaniu o okresie okupacji albo latach następujących tuż po niej.

Polański postanowił zupełnie odciąć się od tematów historycznych i opowiedzieć kameralna, współczesną historię. Zamykając trójkę bohaterów na małym jachcie na okres jednej doby uzyskał klasyczną jedność czasu i miejsca akcji. Na tamte czasy był to film zupełnie nowatorski.

Polityczne podteksty?

Historia o rywalizacji dojrzałego mężczyzny, który ma wszystko, czego w peerelu można było chcieć (piękną młodą żonę, elegancki samochód, jacht na Mazurach), z o połowę od niego młodszym chłopakiem, który wałęsa się samotnie z plecakiem i tytułowym nożem sprężynowym w kieszeni, na pierwszy rzut oka wydaje się zupełnie pozbawiona odniesień do polityki. Okazało się jednak, że w kraju, w którym polityka próbuje wpływać na każdy element życia obywateli, nie było to możliwe.

Komunistyczni włodarze polskiej kinematografii słusznie wyczuli, że postać starszego Andrzeja może być odbierana jako portret ich środowiska. W tamtych czasach było po prostu niemożliwe, aby osoba posiadająca taki status materialny i pracująca jako dziennikarz nie była wiernym sojusznikiem władzy. W związku z tym, skoro Andrzej miał konflikt z młodym, to ten młody stał się symbolem pokolenia ludzi, którzy buntowali się wobec establishmentu. Film bardzo nie spodobał się Gomułce, który miał ponoć w trakcie projekcji rzucić szklanką w stronę ekranu oraz powiedzieć, że reżyser nie ma nic do powiedzenia na temat współczesnej Polski.

Cenzorzy zażądali zmian. Jedną z nich miała być zmiana samochodu, którym jeździł Andrzej.  

- Zmieniono Mercedesa na Peugeota, bo Mercedesami jeździli w czasie wojny oficerowie SS – mówił w audycji Polskiego Radia Leon Niemczyk, grający w filmie Andrzeja.

Wydaje się jednak, że bardziej prawdopodobny powód tej zmiany to fakt, że Mercedes bardziej kojarzył się z wysoką pozycją, no i to, że Mercedesami jeździło wówczas zbyt wielu działaczy partyjnych.

Jeśli teraz uważnie obejrzy się pierwsze sceny filmu, można dostrzec, że w ujęciach kręconych wewnątrz samochodu Niemczyk trzyma w dłoniach czarną kierownicę, a w ujęciach samochodu z zewnątrz, kierownica jest biała. Film po wprowadzeniu kilku tego typu poprawek został dopuszczony do dystrybucji, ale w bardzo małej liczba kopii i zaledwie w kilku kinach. Po dwóch tygodniach zszedł z ekranów. Ogromna większość polskich widzów nie miała więc możliwości zobaczenia filmu, natomiast w prasie film był mieszany z błotem.

- W Polsce dyspozycyjni dziennikarze opluwali ten film. Był wyklęty – mówił w audycji Polskiego Radia Leon Niemczyk.

Jednak ci, którzy film zobaczyli, byli zachwyceni, a młodzi ludzie, być może wbrew zamiarom reżysera, który chyba naprawdę chciał zrobić po prostu film o klasycznym damsko-męskim trójkącie, mimo zarządzonych przez cenzurę zmian, utożsamiali się z grającym młodego Zygmuntem Malanowiczem – jako symbolem politycznego buntu.

Zagraniczne laury

Na szczęście dla Polańskiego i światowej kinematografii, film udało się jednak przemycić na Zachód, gdzie po pewnym czasie, niespodziewanie dostał nagrodę FIPRESCI na Festiwalu w Wenecji. Następnie przyszła pierwsza w historii polskiej kinematografii nominacja do Oscara. Podobno Polański Oscara przegrał tylko jednym głosem z filmem, który do dzisiaj jest uważany za jeden z najwybitniejszych filmów światowej kinematografii – "Osiem i pół" Federico Felliniego. Zatem wyszydzany w kraju "Nóż w wodzie", na świecie sięgnął niemal po najważniejszą możliwą nagrodę, odnosząc sukces do tej pory niespotykany.

Ciekawa jest też pewna prawidłowość, na którą uwagę zwrócił Marek Hłasko w swojej literackiej autobiografii "Piękni dwudziestoletni". Otóż, w części krajów zachodniego dobrobytu, takich na przykład jak Szwajcaria, sympatie publiczności podczas projekcji "Noża w wodzie" były tym razem zdecydowanie po stronie starszego mężczyzny, którego wysoki status materialny kojarzył się im z pracowitością i odpowiedzialnością. Okazało się, że to, co w Polsce było ewidentnie polityczne w innych warunkach znaczyło coś zupełnie innego. Jest to też przykład na to, że Polański już od pierwszego swojego filmu potrafił konstruować historie uniwersalne, otwarte na różne interpretacje. 

Walory "Noża..."

Film do dziś robi ogromne wrażenie, a Roman Polański, po latach, w jednym z wywiadów skomentował go następująco:

- Moje wczesne filmy uważam właściwie za grzechy młodości. Na większość z tych filmów nie mogę patrzeć, ale zupełnie dobry jest moim zdaniem "Nóż w wodzie". Może dlatego, że nakręciłem go niedługo po ukończeniu Łódzkiej Szkoły Filmowej.

Powyższa wypowiedź reżysera to swoista kokieteria, ale nie ulega wątpliwości, że debiut Polańskiego był wyjątkowy i to z wielu powodów. W 2009 roku podczas Festiwalu Filmowego i Artystycznego "Lato Filmów" "Nóż w wodzie" zdobył nagrodę za "najlepszy scenariusz w historii polskiego kina". Scenariusz autorstwa Romana Polańskiego, Jakuba Goldberga i Jerzego Skolimowskiego jest majstersztykiem i to dzięki ich pracy film przykuwa uwagę widzów od pierwszego do ostatniego kadru.

Piękność z Legii

Polański mimo młodego wieku wspaniale wyreżyserował aktorów, co nie było łatwe zwłaszcza w przypadku wcielającej się w rolę Krystyny Jolanty Umeckiej, która nie była zawodową aktorką. Polański wypatrzył ją na basenie warszawskiej Legii i uznał, że dziewczyna wygląda dokładnie tak, jak wyobraził sobie filmową Krystynę. Umecka okazała się jednak być naturszczykiem wyjątkowo pozbawionym aktorskiego drygu, co jednak w filmie udało się Polańskiemu ukryć.

Aktorski pojedynek

Z kolei Leon Niemczyk i Zygmunt Malanowicz przez cały film toczą fascynujący aktorski pojedynek o palmę pierwszeństwa. Polański potrafił w obu aktorach uruchomić najlepsze cechy osobowości, dzięki czemu ogromne doświadczenie Niemczyka równoważy młodzieńcza autentyczność Malanowicza.

Filmowe obrazy

Również zdjęcia Jerzego Lipmana pomagają w ukazaniu eskalującego napięcia pomiędzy dwoma samcami o nagrodę, jaką stanowi grana przez Umecką Krystyna. Ten konflikt udało się wyrazić nie tylko dialogiem czy zachowaniem się postaci. Jest on również ukazany w filmowych obrazach. Jednocześnie Lipmanowi udało się fantastycznie sfotografować ciągle zmieniające się mazurskie plenery. Zdjęcia do filmu charakteryzują się wyjątkową spójnością i prostotą środków.

Polański w pigułce

W "Nożu w wodzie" pojawiło się bardzo wiele elementów, które Polański kontynuował później przez całą swoją karierę. Jest to przede wszystkim motyw nieustannej walki o dominację pomiędzy postaciami, który pojawiał się później niemal we wszystkich jego filmach. Innym stałym elementem jest rygorystyczna jedność czasu i miejsca akcji. Po środek ten Polański również sięgał często. Niemal wszystkie filmy Polańskiego charakteryzowały się też specyficznym napięciem, którego źródło często nie było precyzyjnie zdefiniowane. W "Nożu w wodzie" elementy te złączyły się w sposób idealny.

Dla samego Polańskiego "Nóż w wodzie" był filmem, który szeroko otworzył mu drzwi do międzynarodowej kariery, przez które reżyser nie wiele się zastanawiając wszedł natychmiast. W ten sposób polska kinematografia w pewnym sensie utraciła swojego najzdolniejszego reżysera.

az/im

Był postacią przełomową dla polskiego kina, za swój debiut "Nóż w wodzie" (1961) zdobył pierwszą polską nominację do Oscara. Niebywałym talentem wyrastał ponad zdolnych w końcu kolegów, twórców polskiej szkoły filmowej. Jako osoba pochodzenia żydowskiego, która w Holocauście straciła część rodziny i której dzieciństwo było bardzo mocno naznaczone wojną, Polański od początku miał nieco inne spojrzenie na kino i sprawy polskie.

Od pierwszych szkolnych etiud i wybitnego debiutu wyraźnie dążył do konstruowania opowieści uniwersalnej, będącej ponad polskim kontekstem. Tego nie potrafił właściwie żaden z tworzących w tym czasie polskich reżyserów.

Blisko teatru absurdu

Jeżeli porównywać kino Polańskiego do jakiegoś innego zjawiska artystycznego, prawdopodobnie należałoby stwierdzić, że jego kinu najbliżej do popularnego na Zachodzie w latach 50. teatru absurdu.

Świat filmów Polańskiego zdominowany jest bowiem przez postaci znajdujące się w ciągłym zmaganiu ze sobą na wszelkich możliwych polach i podobnie jak u Becketta czy Ionesco są one w swoich dążeniach zupełnie samotne. Postać Stwórcy, czy jakiekolwiek odniesienia do niego, nie istnieją w świecie filmów Polańskiego, odkąd w szkolnej etiudzie reżysera pod tytułem "Lampa" (1959) postać twórcy lalek (metaforyczna figura Boga) wyszła z warsztatu, zostawiając zabawki same na pastwę czającego się na nie zła (metafora Zagłady - bezpiecznik powodujący zwarcie elektryczne i w konsekwencji pożar zakładu lalkarskiego reprezentuje w tej historii nazistów), aby nigdy już nie wrócić.

Ulubione motywy

W "Nożu w wodzie" mamy rywalizację dwóch samców o kobietę i jednocześnie damsko-męską grę, którą ona prowadzi z każdym z nich. Także "Matnia" (1966) czy znacznie późniejsze "Rzeź" (2011) i "Wenus w futrze" (2013) to filmy oparte na podobnym pomyśle, w którym zaledwie kilka osób zamknięte jest w jednym miejscu, tak że cała uwaga widza kieruje się na toczącą się pomiędzy nimi rywalizację. Taki schemat organizuje właściwie akcję większości filmów Polańskiego, choć czasem istotą gry jest starcie jednostki z systemem czy społecznością ("Chinatown" - 1974, "Lokator" - 1976, "Autor widmo" - 2010, "Oficer i szpieg" - 2019).

Tematów, do których reżyser często wraca, jest jednak więcej.

- Ulubione motywy Polańskiego to: osaczenie, zamiana i poszukiwanie własnej tożsamości, motyw zła drzemiącego w ludziach, motyw twórcy, który przeżywa kryzys i motyw choroby psychicznej – mówiła Magdalena Sendecka w audycji Jacka Wakara w Polskim Radiu w 2018 roku.

Flirt z kinem gatunkowym

Roman Polański jest jednocześnie mistrzem kina gatunkowego. Potrafi niezwykle sprawnie poruszać się w świecie zupełnie odmiennych od siebie konwencji, a także z sukcesem mieszać je ze sobą. Zarazem jednym z powodów olbrzymiego światowego sukcesu Polańskiego, poza wielkim talentem i niespotykaną sprawnością warsztatową jest to, że twórca potrafił przez całą swoją karierę skutecznie "grać" z gustami publiczności, realizując filmy wybitnie artystyczne często w taki sposób, aby zadowolić także popularną publiczność.

- Kino Polańskiego można czytać na różnych poziomach, odbierać jako kino gatunkowe, które służy rozrywce, ale gdzieś tam zawsze jest jakaś szczelina, przez którą zagląda pustka albo lęk egzystencjalny – mówiła Magdalena Sendecka w audycji Polskiego Radia.

Dobrym przykładem rozsadzania gatunkowych schematów są eksperymenty Polańskiego z konwencją horroru, którą potrafił z powodzeniem połączyć z komedią ("Nieustraszeni pogromcy wampirów") czy z niemal metafizycznym dramatem egzystencjalnym ("Dziecko Rosemary").

Psychoanaliza

Idąc tropem psychoanalitycznym i znając tragizm dzieciństwa reżysera oraz szeregu niezwykle trudnych doświadczeń, z którymi zderzył się w dorosłym życiu, krytycy często zastanawiają się nad ukrytymi motywacjami Polańskiego i wizją świata, którą reżyser prezentuje w swoich filmach.

Z tragicznym doświadczeniem Holocaustu Polański rozprawił się bardzo późno, bo dopiero w "Pianiście" (2002) opowiadającym o wojennych losach Władysława Szpilmana. Tragiczna śmierć żony reżysera, Sharon Tate, która wraz z kilkoma innymi osobami została zamordowana przez sektę Charlesa Mansona, zapewne stanowi źródło, które doprowadziło do powstania filmu "Tragedia Makbeta" (1971). Z kolei skandal związany z zarzutami o gwałt na trzynastolatce, którego dopuścił się Polański, ma z pewnością wiele wspólnego z genezą i wymową filmu "Chinatown", w którym reżyser sugestywnie uchyla rąbka tajemnicy na temat ciemnych tajemnic fabryki snów.

Niepokojące pozostają jednak pytania o znaczenie dziwnego, ocierającego się o satanizm filmu "Dziecko Rosemary". I choć można ten obraz uznać za prowokacyjną próbę kreowania przez reżysera swojego demonicznego wizerunku, to w dalszym ciągu powód tej gry wydaje się niepokojący. Trudno go bowiem tłumaczyć jedynie skłonnością Polańskiego do gry jako takiej, którą w spadku po nim odziedziczyli jego bohaterowie.

Reżyser filmowy Marcin Bortkiewicz, o swoim ulubionym filmie Romana Polańskiego w audycji Polskiego Radia wypowiada się w ten sposób:

- "Dziecko Rosemary" ma wspaniałe i nieoczywiste zakończenie. Przychodzi Rosemary i widzi potwora w kołysce, ale to dziecko płacze tak, jak robi to każde dziecko. I ona bierze to dziecko na ręce i zaczyna kołysać. To jedno z najpiękniejszych zakończeń w kinie, ponieważ mówi, że bez względu na to, jakim potworem byś się nie urodził, jaki diabeł by w tobie nie siedział, potrzebujesz miłości – tłumaczył Bortkiewicz.

Być może Polański, wydobywając na wierzch sprawy najbardziej mroczne, rozliczał się jednocześnie z własnymi demonami i grzechami. Punkt widzenia Marcina Bortkiewicza wskazywałby, że czynił to jednak ze świadomością potrzeby dobra. Zdaje się więc, że widział nadzieję na przezwyciężenie wszechobecnego zła, które przedstawiał w wielu filmach.

W tym duchu interpretował kino Polańskiego filmoznawca, profesor Tadeusz Lubelski w Polskim Radiu.

- Jemu chodzi o to, żeby życie było lepsze, a jest niestety takie, jak musi pokazywać – mówił Lubelski.

az

Film Romana Polańskiego opowiada o parze, która wybrała się w podróż statkiem z okazji swojej siódmej rocznicy ślubu. W pozornie zgodnym i udanym związku konserwatywnych Nigela (w tej roli Hugh Grant) i Fiony (Kristin Scott Thomas) brakuje jednak namiętności. Staje się to wyraźne, kiedy Nigel słucha sparaliżowanego Oscara (Peter Coyote), który przez kilka dni opowiada mu historię swojego związku z młodą i ponętną Mimi (Emmanuelle Seigner). Cała akcja toczy się na statku płynącym do Stambułu - to ograniczenie przestrzeni, zamknięcie bohaterów gdzieś, gdzie są na siebie skazani, skąd trudno uciec, jest charakterystyczne dla filmów Polańskiego.

- Polański kocha zamknięte, klaustrofobiczne przestrzenie, w których rozgrywa się walka o dominację - mówił w audycji Anny Fuksiewicz w Polskim Radiu w 2013 roku krytyk, Janusz Wróblewski. - To nie jest jedyny temat, który Polański porusza, jest ich więcej, a jednym z nich jest walka o to, czyja narracja, czyja wizja świata zwycięży. I to jest bardzo widoczne w każdym jego filmie - twierdził.

Podwójna historia

Nigel od razu zwrócił uwagę na tańczącą w restauracji Mimi i próbuje ją poderwać, ale nie ma nic do powiedzenia, nie umie żartować i nudzi ją. Jego intencje i myśli odgaduje Oscar i bezpardonowo mu wypomina zauroczenie, czego Nigel się wypiera. Oscara Mimi również zauroczyła i zakochał się w niej bez pamięci kilka lat wcześniej. Szybko się do siebie zbliżyli i zostali namiętnymi kochankami, którzy z upływem czasu stawali się coraz odważniejsi w intymnych zabawach. Łączyła ich jednak głównie miłość fizyczna, która w końcu się wypaliła. Wszystkie najintymniejsze jej szczegóły Oscar zdradza Nigelowi, który się na tę bezwstydność oburza, ale słucha dalej.

Dalsza część opowieści jest historią upadku związku. Oscar znienawidził swoją partnerkę i zaczął ją dręczyć pretensjami i okrutnym traktowaniem, a ona pokornie to znosiła. Gdy Oscar po wypadku leżał w szpitalu ze złamaną nogą, Mimi w zemście zrzuciła go z łóżka, przez co stracił władzę w nogach. Teraz był zdany na jej opiekę i to Mimi zaczęła go traktować nieludzko.

Gra Polańskiego

Całą tę historię poznajemy z punktu widzenia Oscara, jednak trudno stwierdzić, czy jest prawdziwa - może to tylko gra? Możliwe jest też, że tę historię i całą rozmowę wyobraził sobie Nigel. Widz musi się zmierzyć z dwoma poziomami zapośredniczenia i sam ocenić, co jest bardziej wiarygodne. 

Roman Polański w sposób zdystansowany pokazuje w "Gorzkich godach" trudne do zrozumienia okrutne relacje pary kochanków, którzy jeszcze niedawno nie mogli bez siebie wytrzymać chwili. To powtarzalny motyw jego twórczości.

- Najbardziej fascynuje go zło, na które stara się spoglądać w sposób zimny, nie budzący emocji, co paradoksalnie na ekranie budzi ogromne emocje - opowiadał w Polskim Radiu krytyk filmowy Bartosz Żukowski. - Ale on sam robi to w sposób beznamiętny - dodawał.

Sam reżyser uważa jednak, że tego typu zabiegi mają swój cel.

- Uważam się w pewnym sensie za moralistę - mówił Roman Polański w audycji Polskiego Radia. - Zawsze staram się skłaniać widza, aby powrócił myślami do filmu, wysnuł swoje własne wnioski. Nie lubię dawać mu do obejrzenia czegoś już przeze mnie przetrawionego, wolę dostarczyć mu materiał do przemyśleń, wzruszeń - i dodawał - lubię wywoływać w widzu niepokój.

Teatr konwencji

Trudno nie zorientować się, że takie epatowanie okrucieństwem jest elementem konwencji, którymi Polański uwielbia się bawić. W "Gorzkich godach" jest ich co najmniej kilka. Reżyser chowa się za nimi, by pokazać, że historii nie należy czytać dosłownie. 

- Jest to twórca niezwykle przekorny, w którym można by się dopatrywać wpływów teatru absurdu, kina głęboko psychologicznego - mówił w Polskim Radiu Janusz Wróblewski. - Jednocześnie jest to twórca, który uwielbia kino rozrywkowe, popularne, które przemyca pod płaszczykiem prostych opowieści rzeczy niezwykłe, związane w dużej mierze z jego biografią - oceniał.

Film jest zatem czymś innym niż się wydaje: ironicznym zestawieniem sztywnych do przesady Anglików z rozluźnionymi do przesady Francuzami, opowieścią o wyzwoleniu obyczajowym, o poszukiwaniu prawdziwej więzi z partnerem, o złudnej sile namiętności a zarazem o wielkiej potrzebie bliskości fizycznej.

az