112 lat temu, 29 października 1909 roku, powstało Tatrzańskie Pogotowie Ratunkowe z siedzibą w Zakopanem.

Na początku XX stulecia, kiedy zdobywanie szczytów i odkrywanie nowych szlaków stało się modne, brakowało organizacji, która zajęłaby się ratowaniem ofiar groźnej tatrzańskiej przyrody oraz własnej lekkomyślności.

O założeniu górskiego pogotowia ratunkowego pierwsi pomyśleli gen. Wojska Polskiego Mariusz Zaruski i kompozytor Mieczysław Karłowicz.

Kiedy w lutym 1909 roku w lawinie śnieżnej zaginął właśnie Mieczysław Karłowicz, na ratunek wyruszyli mu: Mariusz Zaruski i najlepszy narciarz wśród przewodników – Stanisław Gąsienica-Byrcyn. Śmierć współzałożyciela organizacji przyczyniła się do zatwierdzenia 29 października 1909, przez namiestnictwo austriackie, statutu Tatrzańskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego. Instytucja powstała na wzór ochotniczych straży pożarnych oraz pogotowia ratunkowego. Była i jest gotowa w każdej chwili nieść pomoc w Tatrach potrzebującym.

W 1909 roku prezesem stowarzyszenia został Kazimierz Dłuski, naczelnikiem gen. Zaruski, a jego zastępcą słynny przewodnik Klemens Bachleda. Do głównych celów nowo powstałej organizacji należało: znoszenie rannych, znoszenie zabitych, poszukiwanie zaginionych, odkopywanie zasypanych w lawinach i ściąganie utkniętych w skałach. Przyrzeczenie składane przez przyszłego ratownika brzmiało: "Przyrzekam, że póki zdrów jestem, na każdą prawdziwą wiadomość o wypadku w Tatrach bez względu na porę roku, dnia i stan pogody udam się w góry w celu poszukiwań zaginionego, niesienia mu pomocy".

W okresie dwudziestolecia międzywojennego odbyło się ponad 300 akcji ratunkowych. Do najsłynniejszych należały wyprawy po: Klimka Bachledę, Marię Bandrowską, Wincentego Birkenmajera.  Najwybitniejsi przewodnicy tego okresu to: Stanisław Gąsienica-Byrcyn, Jan Gąsienica-Daniel, Bartłomiej Obrochta, Jędrzej Marusarz-Jarząbek, Józef Gąsienica-Tomków, Józef  i Wojciech Wawrytkowie, Wojciech Gąsienica Juhas oraz Stanisław Motyka.

Z chwilą wybuchu II wojny światowej pogotowie ratunkowe zawiesiło swą działalność, ludzie częściowo opuścili Zakopane i rozeszli się po całym kraju. W 1940 roku na rozkaz niemieckiego okupanta ratownicy zgodzili się wznowić działalności TOPR-u. W czasie wojny funkcjonował on pod nazwą Freiwillige Tatra Bergwacht.

W tamtych czasach, kiedy nie było takich rozwiązań technicznych jak teraz, akcje ratownicze trwały często ponad 50 godzin. - Żeby ratować ludzi, trzeba kochać ludzi i góry. Nie idzie się wtedy, kiedy się ma ochotę kogoś ratować, tylko wtedy jak jest najgorsza pogoda, deszcz, burza, lawina, halny – mówił o zawodzie ratownika górskiego Stanisław Gąsienica-Byrcyn.

W 1952 roku, kiedy turystyka górska na większą skalę wykroczyła poza Tatry, Tatrzańskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe zmieniło nazwę na Górskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe (GOPR). W 1991 roku TOPR ponownie usamodzielnił się, wychodząc ze struktur GOPR-u. Od 1999 roku jest członkiem Międzynarodowego Komitetu Ratownictwa Alpejskiego (IKAR).

mk

15 marca 1936 roku oddana została do użytku kolei linowej na Kasprowy Wierch w Zakopanem. Zbudowano ją w zaledwie 7 miesięcy, nie zważając na mrozy, śnieżne zadymki, które są chlebem powszednim w Tatrach. 29 lutego 1936 roku zakończono jej budowę.

Początek inwestycji

Prace przy budowie kolejki rozpoczęły się 1 sierpnia 1935. Na budowie było wówczas 100 osób, w październiku uwijało się już 600 ludzi, a w ostatnich tygodniach, tuż przed oddaniem inwestycji pracowało ponad 1000 robotników. Fachowców ściągano już spoza Zakopanego, bo w stolicy Tatr zabrakło rąk do pracy.

Odważny projekt, szalone tempo

Historię kolei linowej na Kasprowy Wierch przypomniała w "Naukowym Wieczorze z Jedynką" Dorota Truszczak. W audycji nadanej 16 marca 2006 wzięli udział: prof. Teresa Kodelska, córka architektów Anny i Aleksandra Kodelskich oraz Janusz Sankowski – dyr. Muzeum Kolejnictwa.

- Tatę nazywali szalonym człowiekiem – opowiadała Teresa Kodelska. – Zawsze porywał się na jakieś wielkie, trudne rzeczy. Budował Dworzec Główny w Warszawie, stadion Legii. Podejmował się zadań, które wydawały się niemożliwe do wykonania. On wtedy się zacinał i pokazywał wszystkim, że to wykona.

Tak było również w wypadku kolejki na Kasprowy. Termin oddania inwestycji był bardzo wyśrubowany. A jednak się udało. - Ja myślę, że każda kolejka jest inżynierskim wyczynem - stwierdził Janusz Sankowski. - Kolejka na Kasprowy Wierch była co prawda sześćdziesiątą z rzędu na świecie, ale trzecią co do długości trasy i piątą co do różnicy wzniesień.

Ręczna robota

W sumie ma długość prawie 4182 m. Różnica wzniesień wynosi 932 m, a więc jedziemy w górę ok. 1 km. - Byłam wychowana na tej budowie. Niczego się nie bałam. Nawet musieli mnie przepędzać z maszynowni, bo bardzo mi się podobały koła zamachowe, na których zamocowano liny – wspominała córka projektantów kolei linowej na Kasprowy Wierch.

- Nie mieliśmy w tym czasie maszyn i właściwie ok. 80 procent prac to była robota ręczna – dodał Janusz Sankowski. – O ile jeszcze do Myślenickich Turni można było dojechać, to do szczytu Kasprowego nie było już to możliwe.

Wiele materiałów po prostu trzeba było wnieść na plecach. W pewnym momencie rozwiązano problem, sprowadzając koniki huculskie, które dźwigały worki z piaskiem i cementem.

Uroczyste otwarcie

- Wjeżdżaliśmy z pompą. Konduktorzy byli w pięknych strojach projektowanych przez moją matkę – wspominała Teresa Kodelska. To były takie kurtki granatowe, białe pumpy z sukna, białe podkolanówki, półbuty na grubej bardzo zelówce i czapki kolejarskie. Na uroczyste otwarcie kolei linowej na Kasprowy Wierch przyjechała delegacja rządowa. Na jej czele stał minister komunikacji – Aleksander Bobkowski.

- Kiedy delegacja rządowa przyszła na pomost, konduktor otworzył drzwi, ale każdy się bał wsiąść do wagonika – opowiadał Janusz Sankowski. - Nie było śmiałka, który by wszedł do środka i wtedy na pomoc przyszedł pies żony ministra Bobkowskiego. Nazywał się Rebus, wskoczył do wagonu i rozwiązał ten rebus. To on był pierwszym pasażerem kolejki linowej na Kasprowy Wierch.

Jakie inne anegdoty wiążą się z kolejką na Kasprowy Wierch? – Posłuchaj archiwalnej audycji Doroty Truszczak.

bs

Nie ma górala, który nie znałby tego nazwiska. Mówi się nawet, że taternictwo (w znaczeniu alpinizmu) istnieje dopiero od czasów prof. Tytusa Chałubińskiego. Był to człowiek, który potrafił znaleźć złoty środek między rozwojem Zakopanego a szacunkiem do środowiska naturalnego.

Miłość od pierwszego wejrzenia

Rodowity Radomianin po raz pierwszy Tatry i Zakopane zobaczył kiedy miał 29 lat. Przez góry przedzierał się na Węgry jako lekarz podczas rewolucji w 1848 roku. Na stałe z Tatrami związał się wiele lat później, w roku 1873, który został uznany za przełomowy dla rozwoju turystyki górskiej i rozwoju Podhala. Odtąd Chałubiński każde wakacje spędzał w Zakopanem. W 1879 roku rozpoczął już budowę własnego domu, o wiele mówiącej nazwie "Swoboda".

– Nie ma w Zakopanem, w Tatrach jednej drobnej sprawy, która by nie była przez niego zapoczątkowana lub dokonana – pisał o Chałubińskim Stanisław Witkiewicz. – Zakładał szkoły, budował drogi, tworzył banki, stowarzyszenia. Wprowadzał wszystko, co mogło ucywilizować, uspołecznić, uszczęśliwić lud góralski i wszystko, co mogło wpłynąć na rozbudzenie zamiłowania do Tatr w społeczeństwie i ułatwienia mu dostępu i pobytu w tych, do niedawna, dzikich, nieznanych światach.

Miłość ludności góralskiej zjednał sobie już po przyjeździe, zaczęła wówczas panować epidemia cholery. Z pełnym oddaniem leczył chorych i pomagał im. Odtąd walczył z nędzą i ciemnotą góralskiej społeczności, przez lata był ich bezpłatnym lekarzem. Uczył ich nawet uprawy roli, współdziałał w organizowaniu szkół – pracował u podstaw.

Reformator myślenia o górach

– My, którzy czasy Chałubińskiego pamiętamy zawsze ich żałować będziemy – pisał o Królu Tatr Kazimierz Przerwa-Tetmajer. – Tatry były wtedy jeszcze młodsze, mniej spospolitowane, miały urok ziemi dziewiczej. Chałubiński wprowadzał w nie jakieś życie dziwne, strzeliste, jedyne w swoim rodzaju. Porywał wszystkich ze sobą, górom dawał szczególny czar.

Zakopane w tym czasie to miejsce szczególnie upodobane przez artystów. Chałubińskiego pasjonowała sztuka ludowa i muzyka Podhala, którą chciał zainteresować warszawskich artystów. Upodobał sobie Paderewskiego, którym zachwyciła się Helena Modrzejewska, a później pomogła mu w karierze. Często widywany był także u boku Henryka Sienkiewicza i Stanisława Witkiewicza.

Chałubiński szukał w górach dróg niepopularnych, niezdobytych, miejsc odwiedzanych tylko przez górali uganiających się za kozicami. Interesowała go botanika, więc z wypraw przynosił próbki do swoich zielników, naukowców zachęcał zaś do badania Tatr. Mówiło się, że był na wszystkich zwiedzanych przez turystów przełęczach i szczytach Tatr.

– Gdy wychodził w góry na wycieczkę, całe Zakopane nie mówiło o czym innym – podkreślano w audycji Barbary Petrozolin-Skowrońskiej. – Wycieczki, takie, jakie urządzał Chałubiński, miały w sobie coś romantycznego i epickiego zarazem. Przede wszystkim odbywały się zazwyczaj gromadą złożoną z kilkunastu zaproszonych osób i wielu górali, ze starym Sabałą na czele.

Ostatnią wyprawą 67-letniego Tytusa Chałubińskiego było wyjście na Rohacze, które przerwał atak choroby. W 1888 roku ciężko chory nie wrócił już na zimę do Warszawy, w górach mimo choroby czuł się potrzebny. Rok później jego stan zdrowia znacznie się pogorszył.

Na miesiąc przed śmiercią Chałubińskiego poruszony stanem zdrowia przyjaciela Ignacy Paderewski przyjechał do Zakopanego z Wiednia, gdzie dawał w tym czasie koncerty. Na pogrzeb Króla Tatr przybyli przyjaciele, artyści, ale i zwykli górale. Pochowano go 8 listopada 1889 roku na Cmentarzu Zasłużonych na Pęksowym Brzyzku. W Tatrach został zapamiętany jako niestrudzony społecznik i przyjaciel gór.

mb/im

99 lat temu, 3 października 1924 roku, zmarł Władysław Zamoyski. Był działaczem społecznym, inicjatorem budowy linii kolejowej Chabówka-Zakopane. Uratował od całkowitego zniszczenia zdewastowane przez poprzednich właścicieli lasy tatrzańskie. Zaangażowany był w spór graniczny z Królestwem Węgier o Morskie Oko. Wszystkie swoje dobra wielkopolskie oraz zakopiańskie przekazał na cele społeczne i narodowe.

Godny szlachetnego rodu

Urodził się 18 listopada 1853 roku. Młodość spędził we Francji, gdzie jego ojciec prowadził niepodległościową działalność emigracyjną. Służył w armii francuskiej oraz był członkiem francuskiej delegacji na wystawę światową w Sydney. Już wtedy dał się poznać jako człowiek o wszechstronnych zainteresowaniach i powrócił z wyprawy z bogatymi zbiorami etnograficznymi i mineralogicznymi.

W latach 80. XIX wieku objął w posiadanie majątek w Kórniku, który znajdował się wówczas w pruskim zaborze. W Wielkopolsce bronił Polaków przed germanizacyjnym ustawodawstwem niemieckim.

Patron Zakopanego

Po kilku latach przeniósł się do Galicji i osiedlił się w podtatrzańskich Kuźnicach. Poświęcił się ochronie przyrody górskiej i dbał o rozwój Zakopanego. W 1889 roku zakupił dobra tatrzańskie i uratował znaczną część lasów tatrzańskich od wycinki. Ograniczył wyręb oraz stopniowo zalesiał ubytki.

Władysław Zamoyski był fundatorem linii kolejowej Chabówka-Zakopane, która odegrała znaczną rolę w rozwoju tego wówczas jeszcze niewielkiego miasteczka jako uzdrowiska oraz ośrodka turystycznego.

– Żeby Zakopane mogło zostać ukształtowane, musiał zostać spełniony pewien układ warunków. W latach 60. XIX wieku na Krakowie kończyły się możliwości komunikacyjne. Do niego można było dojechać koleją, ale dalej trzeba było jechać furką – mówił historyk literatury prof. Andrzej Makowiecki w audycji Polskiego Radia. – Kiedy Stanisław Witkiewicz zamierzał się osiedlić w Zakopanem w 1890 roku, mógł dojechać koleją do Chabówki i stamtąd dalej furką. Wreszcie w 1899 roku linia kolejowa została przedłużona do samego Zakopanego, które wtedy było już dobrze rozreklamowane.

Hrabia Zamoyski w znacznym stopniu przyczynił się do tego, że Polacy mogli bez przeszkód udawać się na wycieczki do Morskiego Oka. W 1902 roku był zaangażowany w spór graniczny pomiędzy Węgrami a Galicją, który ostatecznie zakończył się potwierdzeniem dotychczasowej granicy, obejmującej tereny wokół Morskiego Oka.

Niedługo przed swoją śmiercią założył Zakłady Kórnickie. Była to fundacja, która promowała nowoczesne rolnictwo, krzewiła wiedzę rolniczą oraz inicjatywy społeczne na rzecz ludności zamieszkującej teren zakładów lub ich okolice. Na majątek fundacji składały się kórnickie i zakopiańskie dobra Zamoyskiego.

Początek zamiłowania Tatrami

W drugiej połowie XIX wieku rozpoczął się okres ożywionego zainteresowania Tatrami Polskimi. Jego prekursorem był doktor Tytus Chałubiński. Rozwój Zakopanego wiąże się z młodopolskim zainteresowaniem życiem i obyczajem ludu polskiego oraz wykształceniem się współczesnego ruchu turystycznego.

– Najlepsze czasy Zakopanego zaczynają się po 1890 roku. Przejmuje wtedy rolę, której już nigdy więcej nie pełniło, mianowicie letniej stolicy. To określenie się zbanalizowało, ale wtedy było autentyczną płaszczyzną życia kulturowego między zaborami. Było bardzo silnym ośrodkiem kulturotwórczym – powiedział prof. Andrzej Makowiecki.

Posłuchaj audycji poświęconej rozwojowi Zakopanego na przełomie XIX i XX wieku.

sa