Józef Piłsudski – przywódca polskich socjalistów, bojownik o wolność w trakcie I wojny światowej, szef państwa, pierwszy Marszałek Polski i głowa rządów sanacji w latach 1926-1935.

Piłsudski - zobacz serwis specjalny

Magia komendanta

Nie ma w literaturze historycznej ani w publicystyce politycznej żadnego innego polskiego męża stanu, któremu towarzyszyłyby tak kontrowersyjne oceny. Podczas gdy jego zwolennicy żarliwie go czcili, współcześni mu przeciwnicy polityczni, w szczególności Narodowa Demokracja, gardzili nim jak żadną inną postacią. W II RP powstały dziesiątki biografii Marszałka, które można podzielić na hagiografie i paszkwile, interpretujące i dobierające wydarzenia z życia Piłsudskiego w zależności od przyjętej postawy.

Całe jego życie poddane było takim zabiegom. Przykłady można mnożyć. Krytycy wytykali mu pochodzenie z rodziny o kniaziowskiej przeszłości i fakt utraty majątku przez ojca - nieudacznika. Z kolei hagiografowie wiązali ród Piłsudskich z mistyczną wielkoksiążęcą dynastią Dowsprunga, rządzącą Litwą jeszcze przed Giedyminem, jako jeszcze jeden argument uzasadniający jego predyspozycje do sprawowania rządów. Natomiast ojca odmalowywano jako wzorowego włodarza przygniecionego zaborczymi represjami.

Mit bohatera

Kolejnym ciekawym przykładem jest opisywanie, przez jego zwolenników, jako heroicznej i bohaterskiej, ucieczki z X Pawilonu warszawskiej Cytadeli. W rzeczywistości Marszałek uciekł się do podstępu i symulacji choroby psychicznej. Jest to zrozumiałe ze względu na to, że posługiwanie się fortelem nie pasuje do mitu bohatera, na którego kreowany był Piłsudski.

Przedmiotem podobnych sporów i kontrowersji, a także różnej interpretacji wydarzeń była jego działalność w Polskiej Partii Socjalistycznej, udział w I wojnie światowej, zasługi w wojnie polsko-bolszewickiej, a przede wszystkim zamach majowy (całkowicie pomijany lub jedynie wspominany w pracach jego zwolenników), a także późniejsze rządy.

Polska Niepodległa. Serwis specjalny

Wspomnienia świadków

Ten schemat dominował w przedstawianiu postaci Józefa Piłsudskiego przez jego hagiografów i przeciwników. Tymczasem zebrane po latach wspomnienia osób, które w różnych okresach II RP pełniły ważną rolę w życiu publicznym i różnie wtedy oceniały Marszałka, pokazują zaskakująco inną perspektywę. Opisują one okoliczności i wrażenia ze swojego pierwszego spotkania z Marszałkiem.

– Piłsudski uśmiechnął się i podał mi rękę. Wykrztusiłem jakieś słowa, wspomniałem o niewoli rosyjskiej i o służbie w biurze prasowym sztabu. Na więcej nie było mnie stać. Poznanie to nie należało do moich triumfów towarzyskich, ale byłem szczęśliwy jako jeden z setek tysięcy Polaków, który zetknął się z człowiekiem owianym za życia tak dojmującą legendą, że nawet wspomnienie o tym przelotnym spotkaniu wydaje się po pół wieku skarbem pamięci – wspominał w 1967 roku na antenie Radia Wolna Europa poeta Kazimierz Wierzyński.

Kliknij w obrazek i dowiedz się więcej wo wojnie polsko-bolszewickiej:

 Z drugiej strony Kajetan Morawski pełniący funkcję ministra spraw zagranicznych w gabinecie Wincentego Witosa, obalonym przez zamach majowy mówił: – Choć nie podzielałem wielu jego poglądów, a raziły mnie niektóre jego szczególnie jaskrawe wypowiedzi, uderzała mnie zawsze i pociągała w Józefie Piłsudskim jego wielka przyrodzona godność i siła przekonania. Ten niezwykły, a jednak swojski człowiek zawsze mimo noszenia munduru raczej niedbale ubrany, posiadał w najwyższej mierze dar zyskiwania sobie u jednych przywiązania, u drugich przynajmniej szacunku i posłuchu.

Wiele z tych spotkań było niespodziewanych i dla tych, ówcześnie młodych, ludzi okazywało się wielkim przeżyciem.

– Osmolony, obłocony zlatuję ze stoku i wchodzę wprowadzony przez nieznanych mi oficerów do pancerki. Słowa mi grzęzną w gardle, gdy przepisowo melduję się, bo oto stoję twarzą w twarz z komendantem. Piłsudski lustruje mnie ciekawie, z wyrazem twarzy trochę na serio trochę z uśmieszkiem, aż uśmiech opanowuje całą jego twarz, gdy zaczyna mówić: "ale to groźnie wyglądacie poruczniku" – mówił gen. Stanisław Maczek, dowódca legendarnej 1 Dywizji Pancernej podczas II wojny światowej, który zetknął się z Piłsudskim na froncie małopolskim pod Żurawnem podczas wojny polsko-bolszewickiej.

Zapisane w dźwięku

Wspomnienia osób, które zetknęły się z Marszałkiem, zaprezentowane na antenie Rozgłośni Polskiej RWE, pokazują niejednokrotnie ludzką twarz Józefa Piłsudskiego, nieuchwytną w dziesiątkach jego biografii z tego okresu.

– Zostałem sam na sam z Marszałkiem i zaproponowałem filiżankę kawy i coś do zjedzenia. Marszałek podziękował za jedzenie, zgodził się chętnie na wypicie kawy. Zapadło milczenie. Chciałem się wtedy odmeldować, ale instynktownie wyczuwałem, że Marszałek nie chce, aby go zostawić samego. I wtedy Marszałek sam rozpoczął rozmowę. Zaczął mnie wypytywać o moją służbę wojskową i poprzednie moje życie. (…) Widocznie ta rozmowa na temat oderwany, jakże odległy od odgrywających się wypadków uspokoiła Marszałka i pozwoliła mu spokojnie rozważyć sytuację – wspominał okoliczności spotkania z Piłsudskim w trakcie przewrotu majowego gen. brygady Wojska Polskiego Karol Ziemski.

Posłuchaj audycji z wypowiedziami ludzi, którzy spotkali na swej drodze Marszałka Piłsudskiego.

Józef Piłsudski zmarł w Belwederze 12 maja 1935 (w 9. rocznicę przewrotu majowego), o godzinie 20.45. Jego pogrzeb stał się wielką manifestacją jedności narodowej.

mjm

"Stara Kasztanka Marszałka padła wczoraj. Przez trzynaście lat, od krwawych bojów Pierwszej Kadrowej pod Kielcami służyła Komendantowi – wtedy, gdy był On Szarym Brygadierem, a potem, gdy po zwycięskim pochodzie na Kijów i pokonaniu wroga u wrót stolicy przyjmował hołd Narodu." – tak 24 listopada 1927 roku pisał "Dziennik Poranny", informując o śmierci ulubionej klaczy Józefa Piłsudskiego.

Psy Ojców Niepodległości. Dorek, Moryc, Bystrek i... Pies

Komendant na Fantazji

Kasztanka była wierną towarzyszką Józefa Piłsudskiego przez 13 lat. Do pierwszego spotkania przyszłego Marszałka i jego ulubionej klaczy doszło na szlaku bojowym 1 Kompanii Kadrowej. W nocy z 5 na 6 sierpnia 1914 roku oddziały Kompanii wyruszyły z krakowskich Oleandrów na teren zaboru rosyjskiego z misją wzniecenia powstania w Królestwie Polskim.

Patriotyczny zapał ogarnął mieszkańców zaboru austriackiego (choć, jak się później okazało – podobnym entuzjazmem nie wykazali się mieszkańcy Kongresówki). Jednym z ludzi urzeczonych widokiem polskiego wojska był hrabia Eustachy Romer, właściciel majątku Czaple Małe niedaleko Miechowa. Kiedy do jego posiadłości przybyli zwiadowcy z 1 Kompanii, córka hrabiego, Maria, przekazała na potrzeby wojska jedną ze swoich klaczy. Wkrótce koń trafił do Józefa Piłsudskiego.

- Klacz miała na imię Fantazja. Tu pojawił się problem, bo jak człowiek, który chce wyzwolić Polskę i walczyć w wojnie z Moskalami może jeździć na Fantazji. W związku z tym zmieniono jej imię na Kasztanka. Nie bardzo wiadomo, ile klacz miała wówczas lat – mówił Stanisław Maria Jankowski, historyk i dziennikarz, w audycji Katarzyny Kobyleckiej z cyklu "Naukowy zawrót głowy".

Prawdopodobnie przyszła na świat w 1909 lub 1910 roku. Stanisławowi Marii Jankowskiemu udało się ustalić jej rodowód:

- Jej babcia kupiona została u chłopa i dlatego nazwano ją Chłopką. Klacz miała z ogierem źrebię – też Chłopkę. To ona została matką Kasztanki. Ojcem był ogier Pikerel – wyjaśniał historyk i dziennikarz.

Kasztanka była dość niskim koniem. Miała ok. 150 cm w kłębie. Jej charakterystyczną cechą były białe "skarpetki" na pęcinach i biała "łysina" na łbie. Miała dwoje źrebiąt – siwego ogiera Niemena i kasztanową klacz Merę.

Niezwykła więź

- Koń był podstawą kawalerzysty – stwierdził weterynarz, prof. Jerzy Kita, w audycji Katarzyny Jankowskiej z cyklu "Eureka".

Między jeźdźcem i wierzchowcem tworzyła się specjalna więź. Wydaje się, że właśnie taka relacja wytworzyła się między Piłsudskim a jego koniem.

- Według przekazów Kasztanka była nerwowa i płochliwa. Nerwowo reagowała na ogień artyleryjski. Dzięki przywiązaniu do jeźdźca, Józefa Piłsudskiego, zachowywała spokój na froncie. Podobno Komendant prowadził z nią długie rozmowy i ona uznawała tylko jego - wyjaśniał prof. Kita.

Przykłady tych rozmów można znaleźć w książce Piłsudskiego "Moje pierwsze boje", które opisują kartę legionową życia Komendanta. Wspomnienia Marszałka dotyczące Kasztanki koncentrują się wokół obaw o konia. Piłsudski to zastanawia się, czy płochliwa klacz zniesie przeprawę na barce przez rzekę, to obawia się o to, czy koń nie uszkodzi sobie nóg na leśnych wertepach.

"Głupia, w twoich Czaplach nie byłaś, ale za to jesteś w Krakowie, rozumiesz? W kochanym, cudnym, polskim Krakowie, gdzie żołnierz polski z honorem umrzeć może, rozumiesz? Ty Czapelska istoto! Na tobie, na tobie wjadę, głuptasku, do Wilna!" - miał powiedzieć Kasztance, wjeżdżając do Krakowa. Nie wiadomo, na ile wspomnienia rozmów były prawdziwe, na ile miały budować legionową legendę, pewne jest jedno – Kasztanka stała się tej legendy nieodzownym elementem.

Koń odpoczywający

Po uwięzieniu Piłsudskiego w Magdeburgu Kasztanka trafiła pod opiekę Bolesława Wieniawy-Długoszowskiego i przebywała w majątku Bobowa koło Gorlic. Po odzyskaniu niepodległości Piłsudski tylko sporadycznie dosiadał Kasztanki. Miał już swoje lata i przemieszczał się głównie pociągami i samochodem. Klacz trafiła najpierw do stajni belwederskich, później pod opiekę 1 Pułku Szwoleżerów w Warszawie, by w końcu trafić pod opiekę 7 Pułku Ułanów Lubelskich w Mińsku Mazowieckim. Do Warszawy przewożono ją kilka razy w roku, Piłsudski odbierał na niej parady, a po przewrocie majowym kazał sobie ją przywozić do Belwederu zawsze na imieniny.

Ostatni raz Piłsudski dosiadł klacz 11 listopada 1927 roku. Niecałe dwa tygodnie później już nie żyła. Konia źle przygotowano do transportu pociągiem do Mińska Mazowieckiego. Kasztanka nie została należycie przywiązana. Płochliwa klacz prawdopodobnie zbyt gwałtownie wstała i uderzyła zadem o belkę wagonu. Koń złamał dwa ostatnie kręgi grzbietowe, co wiązało się z paraliżem. Klacz nie była w stanie sama wyjść z pociągu, konieczne było przeniesienie jej do koszar. Przez dwa dni czuwali nad nią trzej lekarze weterynarii, jednak niewiele mogli wskórać. Kasztanka padła 23 listopada 1927 roku.

- Pułkownik Zygmunt Piasecki, dowódca 7 Pułku Ułanów jeszcze przez jakiś czas miał zakaz wstępu do Belwederu - mówił Stanisław Maria Jankowski.

Zemsta Roli-Żymierskiego

Po śmierci szczątki Kasztanki złożono obok klombu przed budynkiem koszar 7 Pułku Ułanów. Wcześniej ściągnięto z nich skórę, którą wypchano. Wypchana Kasztanka przetrwała lata okupacji w magazynach Muzeum Wojska Polskiego. Dziś nie można już ich oglądać. W 1945 roku wypchane zwierzę zostało zniszczone na polecenie marszałka Ludowego Wojska Polskiego Michała Roli-Żymierskiego, który – jako były legionista – bez trudu rozpoznał w eksponacie Kasztankę.

"Poznaję to bydlę, już mnie raz kiedyś kopnęło, nie ma potrzeby tych szczątków przechowywać" miał powiedzieć Rola-Żymierski.

Jeśli tak było naprawdę, to do licznych cech Kasztanki należałoby dodać, że znała się na ludziach.

bm