– Wszyscy Żydzi, na całym świecie, chodzą z otwartą raną – zaznaczał Jan Karski w 1995 roku w BBC. – Oni nie chcą, żeby ta rana się zagoiła. I rana ta jest wspomnieniem o Holokauście. Ludzkość nie powinna zapomnieć o tym, co to jest Holokaust.

Prawnik, historyk i dyplomata, ale przede wszystkim kurier Polskiego Państwa Podziemnego na Zachód. Mówił, że Holokaust jest grzechem, który ciąży na całej ludzkości.

Jan Karski - zobacz serwis specjalny

W rękach Gestapo

Na świat przyszedł 24 kwietnia (taka data widnieje w metryce chrztu) lub 24 czerwca (tak twierdził sam Karski) 1914 roku w Łodzi. Wychował się wśród Żydów, bawił się z nimi na łódzkim podwórku, a później chodził z nimi do szkół.

Jan Karski ukończył wydział prawa i dyplomację na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie. Po odbyciu praktyki dyplomatycznej, w styczniu 1939 roku został zatrudniony w Ministerstwie Spraw Zagranicznych.

Po ataku Związku Radzieckiego na Polskę trafił do łagru Kozielszczyna. Został objęty wymianą jeńców pomiędzy Niemcami a ZSRR, a w listopadzie 1939 roku uciekł z niemieckiego transportu. Potem dotarł do Warszawy i podjął działalność konspiracyjną. Jako kurier z ramienia władz podziemnych przekazywał informacje polskiemu rządowi we Francji. W czerwcu 1940 roku wpadł w ręce Gestapo. Torturowany chciał popełnić samobójstwo. Został jednak odbity podczas pobytu w szpitalu w Nowym Sączu. Przeżycie tak dramatycznych chwil nie powstrzymało Jana Karskiego przed dalszą działalnością konspiratorską.

Rotmistrz Pilecki. Jak ochotnik dostał się do Auschwitz

– Co dla mnie było niezwykłe: gotowość do narażania się człowieka, który już raz cudem wydarł się śmierci – podkreślał dziennikarz Maciej Wierzyński w audycji "Naukowy zawrót głowy" w 2013 roku. – Sam obawiał się, że nie wytrzyma tortur, usiłował popełnić samobójstwo i mimo to wrócił do pracy konspiracyjnej, wbrew radom i sugestiom przyjaciół.

Świadek zagłady

Latem 1942 roku otrzymał misję poinformowania gen. Władysława Sikorskiego i aliantów o tym, co dzieje się w podbitej Polsce. Przywódca organizacji Bundu Leon Feiner nawiązał kontakt z AK, a kilka miesięcy później wraz z Menachemem Kirszenbaumem wprowadził Jana Karskiego na teren getta warszawskiego. Miało to uwiarygodnić późniejszy raport.

– Czegoś podobnego nie było w całej ludzkości – mówił o Holokauście Jan Karski w 1995 roku w BBC. – Rząd wielkiego, cywilizowanego państwa postanawia w sposób naukowy, systematyczny, zniszczyć cały naród. To, co mnie się wtedy wydawało, a czego teraz jestem pewny: cała ludzkość i Żydzi nie byli na to przygotowani. Wielu, nawet kiedy szło już do komór gazowych, jeszcze w to nie wierzyło.

Raport o Holokauście

Jesienią 1942 roku 28-letni Jan Karski przekazał informacje o zagładzie Żydów na Zachód. Rząd generała Sikorskiego postanowił "Raport Karskiego" przesłać dalej do Anglii i USA z prośbą o udzielenie pomocy. Niestety, jak sam Karski przyznawał, wielu polityków po prostu nie wierzyło w to, co mówił, nawet podczas bezpośrednich rozmów.

KL Auschwitz - zobacz serwis edukacyjny w 75. rocznicę wyzwolenia obozu.

Spotkał się nawet z samym prezydentem Stanów Zjednoczonych Franklinem Delano Rooseveltem. Wszędzie, gdzie się pojawiał, mówił o zagładzie Żydów. Przekazanie dramatycznych informacji o obozach zagłady nie przyniosło oczekiwanego rezultatu. Zachód nie zareagował. Jan Karski przez wiele lat podkreślał uderzającą obojętność świata na dramat Holokaustu.

– Chyba nikt z polskich intelektualistów tak głęboko jak profesor Karski nie zrozumiał dramatu Żydów polskich – mówił prof. Marian Marek Drozdowski, przyjaciel Jana Karskiego w 2013 roku. – On znał dzieje Żydów przede wszystkim dlatego, że pochodził  z Łodzi.

Życie z misją

Rozmowy z profesorem Janem Karskim były żywą lekcją historii. Dziennikarz Maciej Wierzyński wspominał, że kiedy Karski opowiadał o spotkaniu z Rooseveltem, odgrywał zachowanie prezydenta Stanów Zjednoczonych, nawet to, jak palił papierosy.

German Death Camps - zobacz serwis edukacyjno-społeczny

Jan Karski we wspomnieniach ludzi, którzy mieli okazję go poznać, był człowiekiem niezwykle skromnym. Nie pozwalał sobie nawet myśleć o tym, że jego misja była czymś nadzwyczajnym. – To było w nim niezwykle ujmujące – podkreślał dziennikarz Maciej Wierzyński. – Bo nie tylko nie popadał on w megalomanię, nie mówił, że wpłynął na bieg historii, losów świata, ale wręcz miał do tego dystans.

Za swoją działalność konspiracyjną został dwukrotnie odznaczony Orderem Virtuti Militari w latach 1941 i 1943. Po wojnie związał się z Uniwersytetem Georgetown w Waszyngtonie. W 1982 roku otrzymał tytuł Sprawiedliwego wśród Narodów Świata. Przez wiele uniwersytetów polskich i światowych został uhonorowany tytułem doktora honoris causa. W 1998 roku był nominowany do Pokojowej Nagrody Nobla. Jan Karski zmarł 13 lipca 2000 roku w Waszyngtonie. W stulecie urodzin zasłużonego dla sprawy Żydów Polaka rok 2014 został ustanowiony przez Sejm RP Rokiem Jana Karskiego.

Posłuchaj poruszającej historii Jana Karskiego, człowieka, który całe życie głosił prawdę o dramatycznym losie Żydów w czasie II wojny światowej.

mb

Książka "Tajne państwo" opublikowana w 1944 roku jest fabularyzowanym pamiętnikiem Jana Karskiego z czasów okupacji. Jej wznowione wydanie właśnie ukazało się po polsku. Pomimo iż publikacja okazała się bestsellerem w Stanach Zjednoczonych, nie zmieniła losów Polski.

Doktor Szymon Niedziela z Muzeum Powstania Warszawskiego zwraca uwagę na bardzo trafnie dobrany tytuł. - Najczęściej w najnowszej historii Polski posługujemy się terminem "Polskie Państwo Podziemne", bardzo rzadko "tajne państwo", a właśnie to sformułowanie przypomina nam, od czego zaczęliśmy konspirację, dlaczego była ona tak szeroka i udana w czasie II wojny światowej. Nawiązywano bardzo wyraźnie do tradycji tajemnego państwa polskiego z okresu powstania styczniowego - wyjaśnia pracownik MPW.

Historia w portalu PolskieRadio.pl >>>

"Tajne państwo" Jana Karskiego powstało w dość osobliwych okolicznościach. - Trudno wskazać inną książkę, która miałaby podobną historię. Pierwotnie Karski miał misję, by zachęcić opinię publiczną w Stanach Zjednoczonych do nakręcenia filmu o tym, bo w latach 1943-1944 byliśmy w tragicznym położeniu geopolitycznym. Już po Teheranie i po Jałcie trzeba było obudzić świadomość Amerykanów, że w Europie Środkowo-Wschodniej dzieje się coś złego - mówi dr Szymon Niedziela. Ponieważ jego misja się nie udała, powstał pomysł, by wpłynąć na bieg wydarzeń za sprawą książki.
Książce od początku wróżono wielki sukces. Warunkiem jej wydania było usunięcie z publikacji wszystkich zdań, które mogłyby wpłynąć niekorzystnie na stosunki amerykańsko-radzieckie. Jan Karski został również poproszony przez wydawnictwo o rozszerzenie wątku żydowskiego i wprowadzenie wątku erotycznego, na co nie przystał.

Jan Karski w wyjątkowych nagraniach >>>

- Nie tylko Karskiego spotkała tak przykra historia przy współpracy z wydawnictwami amerykańskimi, bo również autorka pierwszego dziennika z getta warszawskiego - Mary Berg - która dotarła do Stanów Zjednoczonych w marcu 1944 roku, spotkała się z odmową w jednym z wydawnictw, które było zdania, że jej pamiętnik jest "fantazją i to, co zostało w nim opisane nie zdarzyło się naprawdę". Choć dziennik później został wydany, pierwsze reakcje brzmiały "to zbyt sensacyjne" i "nikt tego nie będzie czytał" - opowiada dr Agnieszka Haska z Żydowskiego Instytutu Historycznego.

Zdjęcie z Muzeum Historii Polski w Warszawie, dzięki uprzejmości Archiwum Instytutu Hoovera w Kalifornii. Sylwester, 1938 roku. Hoover Institution Archives | Register of the Jan Karski Papers

Ta książka robi wrażenie powieści sensacyjnej: są szpiedzy, tajne spotkania, pogonie i ucieczki, śmiertelne niebezpieczeństwo i niespodziewane ocalenie w ostatniej chwili. Pewnie dlatego w 1944 roku była bestsellerem w USA. Tyle, że nie jest to powieść, lecz rodzaj pamiętnika, a dzieje się w okupowanej Polsce i trzeba pamiętać, że jej autorem jest Jan Karski - zmarły w 2000 roku żołnierz konspiracji, emisariusz, świadek Szoah.

W stulecie jego urodzin obchodzimy Rok Jana Karskiego. Był on postacią niezwykłą. Został honorowym obywatelem Izraela, amerykańska edycja "Newsweeka" uznała go za jedną z najważniejszych osobowości XX wieku. Sprawny organizator i sumienny kurier, zetknął się z najważniejszymi postaciami okresu II wojny światowej. Pamięta mu się zaangażowanie w próbę zmobilizowania opinii publicznej przeciwko zorganizowanej przez Niemców zagładzie narodu żydowskiego; jednak jego misje dotyczyły początkowo także innych aspektów życia w okupowanym kraju.

Zobacz serwis specjalny II wojna światowa >>>

Jakie wydarzenia zostały opisane w książce Jana Karskiego? Jaka była jego pierwsza misja? Posłuchaj całej audycji, którą prowadził Jerzy Sosnowski.

Na "Klub Trójki" zapraszamy od poniedziałku do czwartku od godz. 21.05 do 22.00.

(sm/mk)

- W trakcie wojny francuski rząd współpracował z hitlerowcami, przyczyniając się do eksterminacji Żydów. Po 1945 roku szybko rozprawiono się z kolaborantami i zbudowano mit "kraju silnego ruchu oporu". O francuskich grzechach zaczęło się mówić nieśmiało dopiero w latach 70. - wyjaśnił Bruno Tessarech, który z kolei uczynił Jana Karskiego jednym z bohaterów swojej powieści "Strażnicy". Obie książki zostały przełożone na język polski i wydane przez Wydawnictwo Literackie (Hennel) oraz Nor sur Blanc (Tessarech).

W rozmowie z Joanną Szwedowską pisarze nie kryli głębokiej fascynacji postacią Jana Karskiego. - To wieczny posłaniec. Cierpienie i tragizm Karskiego wynikają z faktu, że jego posłanie nie zostało wysłuchane, a jego misja ukończona - mówił Yannick Hennel, który swojego bohatera skazał na dożywotnią bezsenność. - Jego doświadczenie może stanowić wielką lekcję dla ludzi na początku XXI stulecia. Obserwował, a także był ofiarą zła dwóch systemów totalitarnych. Cały czas wierzył jednak w pomoc Zachodu, która nigdy nie nadeszła. Może zło dominuje na świecie, a dobro jest tylko chimerą... - zasugerował.

Yannick Haenel i Bruno Tessarech podczas spotkania z czytelnikami w Muzeum Powstania Warszawskiego w Warszawie. Fot. PAP/Radek Pietruszka

- Wszystkich bohaterów mojej książki, nie wyłączając Jana Karskiego, łączy ten sam problem: dają światu bardzo ważne świadectwo, ale nikt nie chce słuchać. Obserwując obecną sytuację międzynarodową, można odnieść wrażenie, że nic pod tym względem się nie zmieniło - uważa z kolei Bruno Tessarech.

W "Strefie literatury" przygotowanej przez Joanną Szwedowską mowa była także o ogromnym znaczeniu słynnego dokumentu Claude'a Lanzmanna "Shoah" oraz o problemach, z jakimi borykają się (zwłaszcza we Francji) twórcy literatury opartej na materiale historycznym.

mm/jp

Jan Karski dał w trakcie II wojny światowej świadectwo wielkiej odwagi, będąc kurierem Podziemnego Państwa Polskiego. Jego postać nie jest zbyt dobrze znana ani w Polsce, ani za granicą. - Dzięki temu, że sejm ogłosił ten rok 2014 Rokiem Jana Karskiego włączyliśmy się wraz z Muzeum Historii Polski bardzo aktywnie w jego obchody - mówi Robert Kostro, dyrektor Muzeum Historii Polski.
Jan Karski w Radiach Wolności >>>
Placówka już od trzech lat przypomina osobę bohaterskiego emisariusza za sprawą programu "Jan Karski, niedokończona misja", w ramach którego muzeum stara się docierać do wielu ludzi. Organizowane są również Dni Jana Karskiego oraz pokazywana jest wystawa poświęcona jego osobie, która odwiedziła wiele miejsc: od Archangielska po Ottawę. Prowadzonych jest szereg działań o charakterze edukacyjnym, które mają na celu rozpromować tę ważną i ciekawą postać.
W czasie II wojny światowej wielu było bohaterów Państwa Podziemnego. Dlaczego właśnie Jan Karski stał się wzorem, który daje świadectwo m.in. młodzieży? - Jest to wyjątkowo ciekawa historia, bo był on emisariuszem Polskiego Państwa Podziemnego, czyli człowiekiem, który przenosił informacje i rozmawiał z politykami. Był on również naocznym świadkiem tego, co się działo w getcie, bo dwukrotnie wszedł do getta warszawskiego oraz do obozu przejściowego w Izbicy - wyjaśnia dyrektor.
Świadectwo Holokaustu, m.in. w postaci mikrofilmów, Karski przekazał najpierw polskim władzom, a następnie politykom zachodnim. - Większość rzeczy musiał zapamiętywać i miał nawet 18-minutowy tekst, który wygłaszał każdemu, kogo spotkał. Chodziło o to, że zwłaszcza politycy najwyższej rangi, jak prezydent Stanów Zjednoczonych, nie mieli czasu, by spędzać długie godziny na dyskusjach - opowiada Robert Kostro.
Dyrektor przyznaje, że Jan Karski był rozczarowany faktem, że nie znalazł zrozumienia dla tego, o czym opowiadał. - To, co widział, czyli zagłada Żydów, obrazy śmierci i rozpaczy, głodu, straszliwe sceny, kiedy Niemcy pakowali tych ludzi do bydlęcych wagonów. One zrobiły na nim wstrząsające wrażenie i próbować to przekazać, uświadomić skalę tej zbrodni, podczas gdy jego rozmówcy nie dowierzali mu i interesowały ich inne rzeczy - mówi dyrektor.

fot. Muzeum Historii Polski

Z jakich powodów nikt nie zareagował na relacje Jana Karskiego? Jakie argumenty stały za brakiem reakcji świata? Posłuchaj całej rozmowy.

Obchody Roku Jana Karskiego >>>

Fundacja Edukacyjna Jana Karskiego i Kultura Liberalna zorganizowały spotkanie-debatę  poświęconą Janowi Karskiemu pt. "Emisariusz, świadek… pragmatyk". Jan Karski to jeden z patronów roku 2014, który utrwalił świadectwo o polsko-żydowskim oporze i cierpieniu podczas II wojny światowej.

Polskie Radio jest patronem medialnym obchodów Roku Jana Karskiego i związanych z nim wydarzeń.

Historia w portalu PolskieRadio.pl >>>

W programie gościł Robert Kostro, dyrektor Muzeum Historii Polski.
Audycję "Naukowy zawrót głowy" prowadziła Katarzyna Jankowska.
sm, pg

Jak doszło do tego, że Jan Karski otrzymał misję poinformowania rządu polskiego i środowisk żydowskich o tym, co dzieje się w Polsce z Państwem Podziemnym i Żydami? - Inicjatorami jego misji było dwóch ludzi: Roman Knoll, który był rodzajem ministra spraw zagranicznych w strukturze Polskiego Państwa Podziemnego w Generalnej Guberni i Delegat Rządu na Kraj Cyryl Ratajski - opowiada redaktor Maciej Wierzyński . Początkowo miała to być misja, opowiadająca o sytuacji politycznej w polskim podziemiu.

Jan Karski w Radiach Wolności >>>
O przygotowaniach do misji dowiedzieli się również przedstawiciele partii żydowskich i zwrócili się do Cyryla Ratajskiego z prośbą o przekazanie w Londynie również relacji na temat sytuacji Żydów, czyli systematycznego mordowania narody żydowskiego w Polsce. - Ratajski zaprosił Karskiego, opowiedział mu o tych postulatach, na co przystał emisariusz. Wówczas Karski spotkał się z przedstawicielami partii żydowskich, którzy zaproponowali mu wejście do warszawskiego getta, by na własne oczy mógł zobaczyć rzeczy, o których będzie opowiadał - wyjaśnia gość "Wieczoru odkrywców" .

Historia w portalu PolskieRadio.pl >>>

By jego racja nabrała autentyczności i miała charakter opowieści naocznego świadka, a nie historii zasłyszanej, emisariusz wszedł dwa razy do getta. Wybrał się również do obozu przejściowego, co było aktem niezwykłej odwagi. Szczególnie w świetle jego wcześniejszych doświadczeń, kiedy on był już torturowany przez gestapo i cudem przeżył. - Karski był człowiekiem niezwykłej wrażliwości i to była taka szczególna kombinacja osoby niesłychanie wrażliwej i obdarzonej świetnie funkcjonującym analitycznym umysłem politycznym. Równocześnie miał nieprawdopodobny refleks, który pozwalał mu w sytuacjach krytycznych podejmować decyzje, które mu ratowały życie - mówi autor.

Jakie wrażenie wywarły na Janie Karskim wizyty w getcie i obozie przejściowym? Jakie postulaty mieli przedstawiciele partii żydowskich? Posłuchaj całej audycji, którą prowadził Krzysztof Michalski.

(sm, pg)