29 grudnia 2016 roku w Krakowie zmarł Jerzy Pomianowski - pisarz, eseista i tłumacz. Bliski współpracownik Jerzego Giedroycia, który to namówił go do przetłumaczenia "Archipelagu GUŁag" Aleksandra Sołżenicyna. Całą złożoność postaci Pomianowskiego znakomicie oddają słowa pisarki Sylwii Frołow.

– Pan profesor fascynował się technologią, nowymi gadżetami technicznymi, kupował najnowocześniejsze telefony, dyktafony, radia. I zawsze sobie uświadamiałam, że przecież to jest ten sam człowiek, który przed wojną znał Witkacego, Gombrowicza, Schulza – powiedziała w audycji Polskiego Radia z 2017 roku. – Ja mówiłam, że pan profesor to jest żywa antologia literatury polskiej i rosyjskiej XX wieku.

Pociągiem do Witkacego

Jerzy Pomianowski, urodzony 13 stycznia 1921 roku, dorastał w Łodzi, w zasymilowanej rodzinie żydowskiej. Późniejsze zainteresowanie Pomianowskiego literaturą tkwi korzeniami w rodzinnych tradycjach. Jego matka była nauczycielką języka polskiego, z kolei ciotka aktorką, a stryj publicystą i tłumaczem literatury rosyjskiej.

Sam Pomianowski zadebiutował jeszcze przed ukończeniem szkoły, kiedy w 1937 roku pod pseudonimem opublikował pierwsze utwory. Rok później zdał maturę w Polskim Gimnazjum Społecznym w Łodzi. Jego nauczycielem języka polskiego był wówczas pisarz Mieczysław Jastrun, który udzielił mu wskazówek na temat warsztatu literackiego. Pomianowski już wtedy zdobył uwagę w środowiska literackiego.

– Był człowiekiem odwagi. No bo trzeba odwagi, żeby w wieku osiemnastu lat pojechać do Witkacego, przedstawić mu się i pojechać z nim do Bruno Schulza i wystraszyć Bruno Schulza – mówił o nim Michał Komar w audycji Polskiego Radia z 2017 roku.

Poznał Rosję od środka

Rozpoczął następnie studia filozoficzne na Uniwersytecie Warszawskim, ale wraz z wybuchem II wojny światowej nadszedł koniec młodzieńczej niewinności dla Pomianowskiego. Uciekł na wschód w obawie przed antyżydowskimi represjami na terenach zajętych przez Niemców i znalazł się w radzieckiej strefy okupacyjnej.

– Przeżył wojnę w strasznych warunkach. Przynajmniej przez pierwsze cztery lata, jako zmobilizowany osiemnastoletni chłopiec do batalionów kopiących rowy, potem był górnikiem. Wiedział, czym jest okrucieństwo systemu i dobroć ludzka i na tych dwóch biegunach rozpoznawał Rosję – mówił Michał Komar.

Po wojnie powrócił do Polski i imał się różnych zajęć, choć przez większość czasu pracował jako dziennikarz. Był także członkiem PZPR, z którego wystąpił w 1966 roku na znak protestu przeciwko wykluczeniu Leszka Kołakowskiego z partii. Niedługo później opuścił Polskę w następstwie antysemickiej nagonki rozpoczętej w marcu 1968 roku.

Wybitny tłumacz literatury

Pomianowski wyjechał do Włoch, w których został profesorem literatury słowiańskiej. Nawiązał wówczas także współpracę z paryską "Kulturą" prowadzoną przez Jerzego Giedroycia. Pod pseudonimem Michała Kaniowskiego tłumaczył dla Instytutu Literackiego dzieła rosyjskich literatów. Przełożył na polski utwory Antona Czechowa, Lwa Tołstoja, Warłama Szałamowa, Michaiła Hellera, Andrieja Sacharowa, Michaiła Bułhakowa, Jewgienija Szwarca czy Izaaka Babla.

Najbardziej zasłynął jednak z przetłumaczenia "Archipelagu GUŁag" Aleksandra Sołżenicyna. Przy tej okazji rozpoczął także swoją współpracę z Radiem Wolna Europa.

– Pewnego dnia w mieszkaniu naszym zadzwonił telefon i nie kto inny tylko Giedroyc powiedział mi równie komendanckim tonem, że odtąd będę musiał wysyłać tłumaczenia nie co tydzień, jak to robiłem, ale codziennie. I że trzeba to robić na bieżąco dlatego, że pewna rozgłośnia będzie nadawać kolejną książkę Sołżenicyna, mianowicie "Archipelag GUŁag" – wspominał na antenie Polskiego Radia.

Jerzy Pomianowski w 1994 roku powrócił do Polski i dalej był aktywny literacko. W 1999 roku założył rosyjskojęzyczne czasopismo "Nowaja Polsza", które do dzisiaj pozostaje miejscem dialogu polsko-rosyjskiego. Sam Pomianowski był zresztą jednym z najważniejszych w Polsce znawców Europy Wschodniej. Zmarł 29 grudnia 2016 roku w Krakowie.

sa

Tadeusz Nowakowski, dziennikarz Rozgłośni Polskiej RWE, żegnając na antenie Czapskiego, mówił między innymi:

"Odszedł od nas myśliciel, czuły obserwator duszy człowieka, bezinteresowny, uczynny idealista. Był wysokiego wzrostu i rzeczywiście wyrastał ponad głowę, nie tylko w sensie dosłownym. Fascynował erudycją i duchową elegancją.

Interesujący się sprawami polskimi Francuzi wiedzieli, że nie Jerzy Putrament w ambasadorskim pierogu, lecz emigrant Czapski, oficjalnie uważany na Wschodzie za osobę nieistniejącą, reprezentuje idee i aspiracje swojej ojczyzny".

Europa w rodzinie

- "Czapscy" pochodzą od "czapli", mieliśmy niegdyś majątek Czaple - mówił o swoim rodowodzie Józef Czapski na antenie Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa w audycji Marka Łatyńskiego.

Józef Czapski. Serwis specjalny Polskiego Radia

Pochodząca z Prus Królewskich arystokratyczna rodzina Czapskich osiedliła się, wskutek koligacji z potężnymi Radziwiłłami, na Litwie. W 1872 roku hrabia Emeryk Czapski kupił w Przyłukach, nieopodal Mińska, pałac. Tu Józef Czapski spędził dzieciństwo, choć urodził się, w 1896 roku, w Pradze, u stóp Hradczan, w pałacu Thunów, z których wywodziła się matka przyszłego malarza.

"Mama, mając lat dwanaście, postanowiła wyjść za Polaka, bo Polska to kraj nieszczęśliwy, a poślubiwszy Polaka, stała się Polką", napisała Maria Czapska, siostra Józefa, w swej pięknej wspomnieniowej książce "Europa w rodzinie". Józef, syn Jerzego hr. Hutten-Czapskiego i austriackiego pochodzenia Józefy Leopoldyny z hr. Thun-Hohenstein, będzie zatem wychowany w polskiej kulturze, jednocześnie zaś: ukształtowany zostanie przez świat, dla którego rodzinna jest cała Europa.

Od pacyfisty po żołnierza

Począwszy od tego domu, pełnego francuskich i niemieckich guwernantek czy ukochanych sióstr, zaczyna się autobiograficzna opowieść Józefa Czapskiego, którą snuł przed mikrofonem Rozgłośni Polskiej RWE: wczesna utrata matki, wyjazd do petersburskiego gimnazjum, rok studiów prawniczych, wreszcie: przyspieszony kurs oficerski przy Korpusie Paziów.

W 1917 roku Józef Czapski zaciągnął się do I Pułku Ułanów Krechowieckich, by kilka miesięcy później oznajmić zdziwionemu dowódcy, że pacyfistyczne przekonania nie pozwalają mu na użycie broni. Następuje frapujący czas współtworzenia swoistej wspólnoty religijno-pacyfistycznej opartej na ideach Tołstoja. - Był to falanster pacyfistyczny, który oczywiście w przyszłości miał uwolnić cały świat od wojen – wspominał Józef Czapski swoje utopijne młodzieńcze marzenia.

W 1918 roku, w listopadzie, wyraża wolę powrotu do wojska, byle bez broni w ręku. Wyjeżdża z misją odszukania w Rosji oficerów polskich I Pułku Ułanów Krechowieckich. Po kilku miesiącach – bogatszy o znaczące dla jego rozwoju intelektualnego znajomości i lektury rosyjskich twórców, ustaliwszy, że jeńcy polscy nie żyją – wraca do Warszawy.

Ważnym owocem rosyjskich peregrynacji będzie zupełnie przewartościowanie idei "wojny i pokoju". Z pozycji nieprzejednanego antymilitarysty Józef Czapski stał się gotowym oddać życie za ojczyznę żołnierzem. Wspominając natomiast swój czynny udział w kilkumiesięcznych walkach wojny polsko-bolszewickiej (zostanie później odznaczony Krzyżem Virtuti Militari), mówił: – Wtedy właściwie dopiero doszedłem do rzeczywistości życia, a nie rzeczywistości ideologicznych, które miałem w głowie. I wtedy zrobiłem się naprawdę Polakiem. Zrozumiałem, że są rzeczy, dla których trzeba polec.

Katyń - serwis specjalny Polskiego Radia

Więzień Starobielska

We wrześniu 1939 roku Józef Czapski, będąc w szwadronie rezerwowym 8. Pułku polskiej armii stacjonującym na granicy województwa lwowskiego, został wzięty do sowieckiej niewoli. Wraz z kilkoma tysiącami innych żołnierzy, w większości oficerów, umieszczono go w obozie w Starobielsku. Wiosną 1940 roku więźniów ze Starobielska, a także z bliźniaczych obozów w Kozielsku i Ostaszkowie, zaczęto wywozić. Dokąd? Wśród jeńców, jak wspominał Józef Czapski w rozmowie z Andrzejem Mietkowskim, snuto domysły (podsycane przez Rosjan).

– Dowiedzieliśmy się, że będziemy grupami wywożeni. Rozpuszczano wiadomości w nocy, niektórzy myśleli, że nas wywożą do Francji, żebyśmy się mogli dalej bić z Hitlerem – opowiadał.

To ciągłe, jak mówił, życie w złudzeniu, że coś się wciąż otwiera, to ciągłe życie nadzieją, nie opuszczało ich nawet wtedy, gdy – jako jedni z ostatnich – zostali przetransportowani w grupie 400 żołnierzy do Pawliszew Bora, a potem: do Griazowca pod Wołgdą. – Myśleliśmy, że rozparcelowali nas na małe obozy, łatwiej przecież takie się żywi... – wspominał Czapski. W listach jednak, które przychodziły z Polski, padały ciągle pytania o kolegów ze Starobielska i sąsiednich obozów...

Świadek Katynia

Listy zaginionych zaczął tworzyć jeszcze w obozie. – Zaczęliśmy pomalutku spisywać wszystkie nazwiska kolegów, o których nie wiedzieliśmy, gdzie się znajdują. Chodziło o to, żeby wszystkie nazwiska zostały zapamiętane – podkreślał. Gdy, na mocy układu Sikorski-Majski, garstka ocalonych więźniów odzyskała wolność, gdy zaczęto formować polską armię, Czapski poprosił gen. Władysława Andersa, by ten zgodził się na jego misję odnalezienia zaginionych oficerów. – Napisałem do generała, że jestem do dyspozycji, niech mnie użyje. Że już raz wyjeżdżałem do Rosji w poszukiwaniu moich kolegów, w 1919 roku.

Anders mianował Czapskiego "szefem poszukiwań żołnierzy i oficerów zaginionych". Rozpoczęły się - bezskuteczne, jak się miało okazać - poszukiwania. Czapskiemu udało się dotrzeć do ówczesnego szefa GUŁagu Wiktora Nasiedkina, od którego próbował wydobyć informacje na temat polskich jeńców; próbował również udać się do Moskwy, do ówczesnego szefa NKWD Berii. – Znałem bardzo dobrze rosyjski, gotowy byłem dotrzeć do samego Stalina – opowiadał.

W 1943 roku Niemcy podały informację o odkryciu w Katyniu masowych grobów polskich oficerów. Kilka lat później Józef Czapski uczestniczył, jako delegat rządu RP na emigracji, w międzynarodowej komisji badającej zbrodnię katyńską.

Świadectwem przeżyć w sowieckich obozach i późniejszych poszukiwań prawdy o losie zaginionych stały się dwie książki Józefa Czapskiego: "Wspomnienia starobielskie" oraz "Na nieludzkiej ziemi".

"Drogowskaz do nieuchwytnych chwil życia"

Malarstwo, jak wspominał w radiowych rozmowach, pociągało go od zawsze.

Pod koniec 1920 roku Józef Czapski zapisał się na Akademię Sztuk Pięknych w Krakowie. Tu studiował pod kierunkiem Wojciecha Weissa, później zaś Józefa Pankiewicza (po latach nazwie go swoim mistrzem i poświęci mu osobną książkę). W 1923 roku założył, wraz ze współtowarzyszami ze studiów, grupę malarską zrzeszająca tak zwanych kapistów (nazwa od powstałego z myślą o wspólnym wyjeździe na studia do Paryża "Komitetu Paryskiego"). Jak zaznaczał, najważniejszymi twórcami w tej grupie byli Jan Cybis i Zygmunt Waliszewski.

Cel Komitetu został osiągnięty już w 1924 roku: po gorączkowym uzbieraniu niezbędnych funduszy ("organizowaliśmy idiotyczne bale, loterie obrazów") kapiści wyjechali do mitycznej stolicy światowej sztuki. – Była to wariacka wyprawa. Było nas kilkunastu, nie mieliśmy prawie pieniędzy, ja jeden mówiłem po francusku – wspominał Czapski ten, jak to określił paradoksalnie, najtrudniejszy czas w swoim życiu.

– Józef Czapski był artystą należącym do najwybitniejszych twórców malarstwa europejskiego 2. połowy XX wieku – mówił na antenie Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa Wojciech Karpiński.

Również Konstanty Jeleński bardzo wysoko oceniał twórczość malarską swojego przyjaciela: - Czapski to jeden z największych malarzy naszych czasów. Kapiści zarzucali mu czasami brak jednolitego stylu. A styl Czapskiego to przeciwieństwo łatwej stylizacji. On pisał, że to, co jego spojrzenie przemienia w wizję, to czysta estetyka – mówił Jeleński.

A w innym miejscu dodawał, że dzieło malarskie Czapskiego "bliskie nam jest jako drogowskaz do nieuchwytnych chwil uprzywilejowanych naszego życia".

Dziennik istnienia

Czapski, namiętny czytelnik wielkich francuskich dzienników intymnych, Amiela czy Maine'a de Birana, pozostanie w literaturze polskiej autorem wyjątkowego dzieła mieszczącego się w tej otwartej formule gatunkowej. "Całe życie pisałem dziennik, przesypując je rysunkami, cytatami z książek: uwagi na marginesie pracy malarskiej pisane przeważnie podczas malowania albo zaraz potem, rachunek dnia, rachunek sumienia, niedotrzymane postanowienia, niezliczone powtórki, nastroje, filozofowanie, z latami coraz więcej wspomnień" – pisał o swoich diariuszach.

– Dopiero w latach 60. i 70. zdradził się ze swojej potrzeby pisania, notowania życia i namysłu nad życiem – opowiadała w Dwójkowej audycji Barbara Toruńczyk, redaktor naczelna "Zeszytów Literackich”.
Wspominając Czapskiego pisarza, nie sposób nie podkreślić, że był on również niezrównanym czytelnikiem.

Wśród jego esejów, na kartach jego dzienników odnajdziemy wspominanego Prousta, patronującego młodzieńczym ideom Tołstoja, Dostojewskiego, Rozanowa i innych rosyjskich twórców, Stanisława Brzozowskiego i jego "Legendę Młodej Polski" (odnalezioną przypadkowo przez młodego malarza w poczekalni krakowskiego dentysty), Norwida czy niezwykle ważną dla niego, niepokojącą Simone Weil. Nazwisk i cytatów – tych "złotych gwoździ" trzymających przy życiu, jak pisał Czapski – można by wymieniać jeszcze długo.

Ambasador "Kultury"

Z Jerzym Giedroyciem poznali się, przelotnie, jeszcze przed wojną – w "Autobiografii na cztery ręce" Redaktor wspomina pierwsze spotkania z Czapskim w klubie literackim organizowanym przez Dymitra Fiłosofowa.

Znajomość rozpoczyna się tak naprawdę na początku lat 40., gdy Czapski, pełniąc funkcję szefa Biura Propagandy i Kultury 2. Korpusu Polskiego, zaprasza Giedroycia do współpracy. Stają się sobie bliscy, prowadzą, jak wspominał Giedroyc, niekończące się rozmowy, w których wracają sprawy najważniejsze: Polska, Katyń, przeżycia Czapskiego na Wschodzie.

W 1945 roku Józef Czapski kieruje placówką 2. Korpusu (biurem informacyjnym) mieszczącą się w Hôtel Lambert w Paryżu. Gdy Instytut Literacki przeniósł się z Rzymu do stolicy Francji, ulokował się najpierw w Maisons-Laffitte. Swą pierwszą paryską siedzibę "Kultura" zawdzięcza właśnie Czapskiemu. Najpierw pełnił on rolę magazynu książek i żywności 2. Korpusu. W 1947 roku wprowadził się tu Józef Czapski wraz z siostrą Marią.

– W pierwszym, bardzo trudnym okresie, głównym oparciem był dla nas Józio Czapski i jego kontakty francuskie, które nam w dużym stopniu ułatwiały życie – wspominał na antenie Radia Wolna Europa Jerzy Giedroyc początki działalności Instytutu Literackiego w Paryżu. Rozległe kontakty towarzyskie Czapskiego-arystokraty, człowieka znającego francuskie środowisko intelektulane i artystyczne, pomagały młodemu Instytutowi wiele razy.

Na początku lat 50. Czapski wybrał się w podróż do Ameryki Północnej i Południowej, by kwestować na rzecz "Kultury". Co istotne, nawiązał on podczas amerykańskiej wyprawy kontakt z Miłoszem. "Powiedzieliśmy wtedy Miłoszowi, że jak będzie miał jakieś kłopoty, to może na nas liczyć" – wspominał Giedroyc. W maju 1951 roku poeta tę ofertę pomocy, jak wiemy, przyjął.

Józef Czapski był, od pierwszego numeru "Kultury", jednym z jej autorów, należał do najbliższych współpracowników Redaktora, pozostawali w wielkiej przyjaźni. Jak pisał Giedroyc, Czapski był, obok Kota Jeleńskiego, ambasadorem "Kultury", jej ministrem spraw zagranicznych.

***

Czytaj także:

• Józef Czapski i paryska "Kultura"
• Czapski - Giedroyc. Najważniejsze spotkanie dla polskiej kultury XX w.?

***

W 1954 roku wraz z siostrą Marią i całym zespołem pisma przeniósł się do nowej siedziby Instytutu, domu przy Avenue Poissy w Maisons-Laffitte.

Tu, "na pięterku", mieszkał aż do śmierci.

jp