TEMPLARIUSZKA: Boże, strzeż pasów cnoty!

                                                                                   Miron Białoszewski "Wyprawy Krzyżowe"

     "Ty chamie zimny!!!"... Zwykłego sobie człeka zdumiało takie powitanie. Nie czekał na ciąg dalszy. Uciekł.  

     Kiedy pół godziny wcześniej wyszedł z domu do kina, nie wiedział, bo niby skąd, niby jak, że idąc do kina - pierwszy raz w życiu idzie oto nie do kina, by film obejrzeć, a na wojnę, tak właśnie, na wojnę, ba, na pierwszą linię frontu, do samego piekła. Owszem, na miejscu dostrzegł, że coś jest nie tak, bo niewiasta w kasie - zdumiewająco niskopienna, ot, zielonooka kasjerka bonsai, albo łypiąca pionowo w górę kosodrzewina. Dostrzegł tę biologiczną anomalię, lecz machnął ręką. Ludzie są różni przecież, bywa, że bardzo różni i bardzo dziwni, Bóg więc z kasjerką, niech sobie żyje. Lecz wszystko - raptem się zmieniło. Rzekł: „Jeden na „Oficera i szpiega” Romana Polańskiego, poproszę, na najbliższy seans, gdzieś w środku środkowego rzędu”, spojrzał stromo w dół za szybę kasy i - zdębiał. Podwójna zieleń szczekała nań niemo od dołu: „Ty chamie zimny!!!”. I jeszcze: „Won!!!” Nic nie odpowiedział. Wtulił głowę w kołnierz płaszcza i uciekł. W domu zaczął dociekać.

     Co złego uczynił, że go kosodrzewina zaatakowała? Przecież lubi kino. Co tam lubi! Nie lubi, a kocha! Od dziecka kocha chodzić do kina na filmy, bo zawsze okazuje się, że w kinie dają filmy, a on od małego cenił chwile, kiedy okazywało się, że w miejscu, gdzie ma być coś, jest właśnie to coś, a nie coś innego. Nigdy nie rozumiał sklepów mięsnych, w których sprzedaje się rowery, zawsze omijał klitki zegarmistrzów lutujących garnki, zaś szewcy malujący bombki choinkowe nie byli szewcami jego życia. Kochał więc kino, kochał sztukę filmową, więc i nie mógł nie wielbić dzieł Polańskiego, właściwie wszystkich, od „Noża w wodzie”, a nawet od szkolnej etiudy „Dwaj ludzie z szafą”. Jakże się ucieszył na wieść, że najświeższe dzieło starego mistrza – „Oficer i szpieg” – owacje w Wenecji dostało! Jak pięknie zatańczył w kuchni, usłyszawszy o Cezarach dla nowej opowieści Polańskiego! I spiżowa pewność zrodziła się wtedy w zwykłym sobie człeku, pewność, że na „Oficera i szpiega” może teraz iść do dowolnego kina i o porze dowolnej, gdyż dzieło to dawać będą wszędzie i od brzasku, do zmierzchu, bez wytchnienia, więc można iść w ciemno, gdyż zawsze się trafi!...

     Skąd więc ten z oczu kosodrzewiny tryskający „cham” bolesny i to z dna jej oczu dźgające go „won”? Czyżby jednak nie trafił? Jak to możliwe? Na gazety, od dawna nie przeglądane, rzucił się, zaczął badać tygodniowe programy krakowskich kin... Nie może być! A jednak było... Trzy tygodnie temu – nigdzie, na ani jednym ekranie, nawet cienia ostatniego dzieła Polańskiego. Dwa tygodnie temu – to samo. Wszędzie, od brzasku, do zmierzchu, masa paprochów, nie licząc kilku opowieści znaczących, masa ekranowego popcornu – i najlichszego śladu „Oficera i szpiega”. Tydzień temu – nihil novi sub sole. Co się stało?! Co się dzieje?!... I zwykły człowiek włącza internet – taka jego rozpacz. Nie musiał wiele szperać.

     Wojna? Naprawdę wojna? Zwykłemu sobie człekowi stare argentyńskie słowa rodaka przypomniały się przed komputerem. „Już tam, panie, gdzieś tam coś tam się kiełbasi, trwoga i skaranie boże i jakby się na co zanosiło, ale każden myśli, że może rozejdzie się po kościach, a z dużej chmury mały deszcz i tak to jak z babą, co tarza się, ryczy, jęczy z Brzuchem wielkim, Czarnym ach Niemiłosiernym, że chyba Szatana porodzi, a to ją tylko kolki sparły, więc po strachu. Ale coś niedobrze i coś niedobrze chyba, oj, niedobrze”. Tak, niedobrze jest, bo totalna wojna z Polańskim wybuchła! Nie ma rady. Ruszyła kolejna w dziejach ludzkości Wyprawa Krzyżowa! Na licznych fotografiach lub filmikach armia feministek - wymachujących transparentami pełnymi haseł godnych tej przez zwykłego sobie człeka w kasie krakowskiego kina napotkanej anomalii biologicznej – bezpardonowo żąda od świata najwyższej dla Polańskiego kary za niegdysiejsze jego, przed czterdziestu, stu, a nawet stu pięćdziesięciu laty popełnione zbrodnie seksualne! Tak, najwyższej dla Polańskiego kary feministki żądają, gdyż prócz chyba dożywotniego więzienia oraz bodaj biliona dolarów odszkodowania dla pokrzywdzonych - dzielna kosodrzewina żąda gilotyny dla najnowszego filmu Polańskiego, a może i dla całego jego kinowego dorobku! Amen.

     Zwyczajny sobie człek nie wierzy, lecz musi, bo wszystko jasne. Żadnych finezji, cienia lekkości, śladu wahania! Bezlitosny świat tylko czerni i wyłącznie bieli, klarowność myślenia nieubłaganie zerojedynkowego! Przyznanie Cezarów? To hańba przyznających Cezary! Zachwyt nad „Oficerem i szpiegiem”? Hańba zachwyconych! Dystrybuowanie ostatniego filmu Polańskiego? Hańba dystrybutorów! Wyświetlanie tego dzieła? Spalić kina wyświetlające! Niech na globie całym będzie jak w Ameryce, gdzie nieobecność ostatniego filmu Polańskiego jest doskonała i doskonałe wokół tego filmu panuje milczenie krytyków – i dlatego Ameryka cała zostanie do Raju przyjęta od ręki, bez Sądu Ostatecznego! Tak, kosodrzewina transparentów i kosodrzewina petycji jasna jest, nieodwołalna. „Polański gwałciciel – winne kina!” „Niech Europejska Akademia Filmowa unieważni wszystkie wyróżnienia, co je Polańskiemu przyznała, a odetnie się od kultury gwałtu oraz przemocy!” Wreszcie odezwa strzelista, niezapomniana, ten oto wstrząsają krzyk, przez aktorkę Adèle Haenel, wodza Krzyżowej Wyprawy, ku przestrodze wydany po nagrodzeniu „Oficera i szpiega” trzema Cezarami. „Wyróżnienie Polańskiego to plucie w twarz wszystkim ofiarom gwałtów i molestowania!”.

     Zwykły sobie człek wyłączył komputer. Wystarczy. Już wystarczy. Pojmuje już zwykły sobie człek nieuchronność spojrzenia, co je kosodrzewina przesłała z dna kasy kina. Popełnił niewybaczalny grzech chęci obejrzenia filmu niewłaściwego, a ściślej mówiąc – grzech chęci zobaczenia filmu stworzonego przez niewłaściwego człowieka, zatem, zwykły sobie człeku: „Won!!!”. Nie dziwi go też wielotygodniowe krakowskie kunktatorstwo prewencyjne, ten z Ameryki przejęty mały strach dystrybutorów, ten mysi straszek następnej kosodrzewiny, która woli nie wychylać się, gdy wióry lecą. Kosodrzewina po prostu woli poczekać, aż Wojna Krzyżowa trochę wyhamuje, ucichnie zgiełk, pechowcy wyliżą rany – i wtedy się zobaczy, co dalej z tym Polańskim, może puścimy, może nie... Zwykłego sobie człeka nie dziwi już nawet absurd fundamentalny. Życie prywatne artysty a sztuka artysty... Co ma piernik do wiatraka? Zwykłego sobie człeka nie dziwi histeryczny absurd, który pozwala kosodrzewinie utożsamić realność z iluzją, czyli orzec, iż piernik ma do wiatraka – absolutnie wszystko! Jakie są tego logiczne konsekwencje? Ot, choćby takie. Jeśli obywatel X napluł do rosołu obywatelowi Y – należy sznurówki zimowych butów obywatela X skazać na stos, albo na zjedzenie przez Chaplina w filmie „Gorączka złota”.

     Wyróżnienie filmowej sztuki Polańskiego to plucie w twarz wszystkim ofiarom gwałtów i molestowania... Zwykły sobie człek dla zabawy ciągnie dalej to wzruszające równanie moralnie wzmożonej kosodrzewiny. Otóż – nie należy dziś, w roku 2020, zachwycać się malowidłami niejakiego Caravaggia, bo zachwyt ten jest splunięciem w twarz Ranucciemu Tomassoniemu, którego Caravaggio zabił 29 maja roku 1606. I należy przemalować dzieła mordercy – niech od teraz każde przedstawia uroczego jelonka, bawiącego się w kosodrzewinie latem. Co dalej? Warto zlikwidować dzieła literackie Louisa-Ferdinanda Céline’a, antysemity i faszysty,a także książki zapiekłego homoseksualisty, włóczęgi i skazanego na dożywocie złodzieja, Jeana Geneta – i zastąpić je utworami Karola Wojtyły, pisarza wyniesionego na ołtarze. Sztuce Stanisława Wyspiańskiego, którego zgubił syfilis złapany przezeń w burdelach Paryża, z pewnością pomoże ustąpienie miejsca czystym jak łza utworom Św. Faustyny. Co jeszcze? Szlachetnie by też było pamięć o ofiarach dyktatora Fidela Castro uczcić ogólnoświatowym nieczytaniem oraz niewydawaniem absolutnych arcydzieł Gabriela Garcii Marqueza, albowiem genialność jego prozy nic nie znaczy w zestawieniu z hańbiącym faktem, iż tenże Marquez, kiedy nie pisał – lubił z Fidelem gorzałę pić i wypalać z nim długie cygara, co je biedne, niedożywione Kubanki na swych zniewolonych przez reżim Castro udach mozolnie w pakamerach pod Hawaną kręciły od świtu, do nocy, za miskę ryżu... To straszne!...

     Czy koniec już? Nie. Jeszcze życie szare. Dzięki równaniu kosodrzewiny zwykły sobie człek już wie, że nie trzeba omijać sklepu mięsnego, w którym sprzedają rowery, tylko śmiało wejść do sklepu tego należy i poprosić o cztery wędki oraz garść owsa, tak za mniej więcej trzy pięćdziesiąt. U lutującego garnki zegarmistrza natomiast - warto obstalować sobie jesienny kaszkiet. Zaś malującego choinkowe bombki szewca zwykły sobie człek koniecznie musi poprosić o wymurowanie gustownego kominka w salonie, a także o sklecenie kajaka na letnie spływy dzika Brdą. Ale to w przyszłym miesiącu. Zaś teraz zwykły sobie człek sięga po „Memoria de mis putas tristes” – „Rzecz o mych smutnych kurwach”, ostatnią powieść Marqueza. Chce zdążyć na głos przeczytać pierwsze, jakże pięknie dziś, w epoce wojny z Polańskim, brzmiące zdanie. Chce powtórzyć tę frazę doskonałą wprawdzie, nieśmiertelną, lecz która z powodu prywatnych cygar i prywatnej gorzałki jednak zostanie wkrótce zabita. Otwiera zwykły sobie człek pożegnalną powieść Marqueza, uśmiecha się czule do pani Adéle Haenel i czyta. Czyta powoli, długo smakując słowo każde. Głos jego ciepły jest, spokojny, zamszowy.

     "W roku mych dziewięćdziesiątych urodzin chciałem sprawić sobie w prezencie szaloną noc miłosną z nieletnią dziewicą".

Paweł Głowacki

Żukowi, na urodziny, na imieniny

Trzeba było również dopuścić na widownię służbę, która wnosiła krzesła, lampy i tyle jedzenia, ile to było konieczne, aby przetrzymać ciągnące się w nieskończoność przedstawienia, zdarzały się bowiem i takie przypadki, iż niektóre spektakle przedłużały się aż do porannego nabożeństwa.
Gabriel Garcia Marquez "Miłość w czasach zarazy"

Przyszedł na świat z pętlą pępowiny wokół szyi jak u wróbla i być może klaustrofobia, której się w tamtej dusznej minucie nabawił na życie całe - 61 lat później nie pozwoliła mu wsiąść do samolotu. Możliwe też, że decydującą rolę odegrał jego frenetyczny lęk przed ptasią formą podróżowania. Był sierpień roku 1988. Miał lecieć z Hawany do Buenos Aires na prapremierę swojej sztuki "Diatryba miłości przeciwko siedzącemu mężczyźnie". Miał lecieć i 20 dnia miesiąca zasiąść wieczorem na widowni Teatru Cervantesa, by zobaczyć, usłyszeć wielką tragiczkę Gracielę Dufau, dla której napisał ów monodram na aktorkę i manekina mężczyzny czytającego gazetę. Tak, miał osobiście zjawić się na tym swoim późnym debiucie dramaturgicznym - on, Noblista, stary czarodziej literatury, miał być wisienką wśród najświetniejszych intelektualistów Argentyny i reszty śmietany towarzyskiej, nie wyłączając nieskazitelnych ministrów rządu Argentyny, lecz wyłączając dostojnego prezydenta Alfonsina. Gabriel Garcia Marquez miał tedy lecieć, lecz został na ziemi. Wysłał swą żonę Mercedes oraz swą agentkę Carmen Balcells i jej syna Miguela. Jako trzecią przyczynę rezygnacji kronikarze podają zwykłą tremę teatralnego debiutanta. Owszem, to też jest możliwe. Lecz chyba najciekawsza jest ewentualność czwarta.

Drżenie przed banałem. Marquez został na ziemi w Hawanie z nagle wybuchłego lęku przed morderczym słowotokiem bohaterki, którą stworzył. Słowotok postaci? W jego bajce? Niepojęta odmiana! Przecież do tej pory, we wszystkich magicznych narracjach Marqueza - powiedzmy dla przykładu: od "Szarańczy", przez "Nie ma kto pisać do pułkownika" i "Sto lat samotności", po "Miłość w czasach zarazy", od pierwszego wydania której mija w tym roku lat równo 35 - zupełnie kto inny mówił głównie. Bajkę snuł zawsze ktoś spoza stronic opowiadań i powieści, ktoś nie do złapania. Dlaczego akurat teraz w monodramie gada człekokształtny konkret - baba z wnętrza stronic, bohaterka, ona i tylko ona? Dlaczego cantalety, którą jest "Diatryba miłości przeciwko siedzącemu mężczyźnie", nie wygłasza duch opowieści? Dlaczego dzierganiem cantalety, czyli uporczywego i dręczącego ględzenia sobie a muzom, zajmuje się przez godzinę, może przez dwie, tylko piszcząca baba z krwi i kości? Nie znalazł odpowiedzi. Został.
"Pamiętam, jak w kuchni naszego olbrzymiego domu w Aracataca uważnie wpatrywała się w znaki ukryte na pachnących bochnach chleba świeżo wyjętych z pieca", wspomina Marquez swą babkę ze strony matki, wszędzie tropiącą widma zmarłych Tranquilinę Iguaran Cotes de Marquez. A kiedy już odnalazła znaki na brązowej, parującej skórze, słane przez duchy z tamtej strony świata - wracała do wędrowania. Od świtu, do brzasku, bez wytchnienia snuła się bezszelestnie po domostwie prawie nieskończonym. Niewielka, o siwych włosach czesanych gładko z przedziałkiem po środku i z kokiem z tyłu nad bladym karkiem, o niebieskich oczach, zawsze piękna i niezmiennie łatwowierna, zawsze w ciemnych, żałobnych szatach - jak za konduktem szła wolno długimi korytarzami, gdzie roiło się od widm, których istnienia nikt, poza nią, nie odczuwał. Szła i bez końca mrukliwie snuła niepojęte, pełne majaczeń melorecytacje. Każde zadane Tranquilinie przez zwykłego śmiertelnika pytanie tyczące rzeczywistego świata, nieuchronnie stawało się początkiem jej niekończących się narracji, ciemnych i pełnych fantastyczności, prologiem bajek o istnieniu cieni tuż za plecami namacalnej realności, o męce zmarłych, którzy chcą złagodzić swoją samotność, szukając żywych nocami. Wedle Tranquiliny świat wciąż istniał dlatego jedynie, iż czuwały nad jego kruchością barokowe zabobony, których magię recytowała wciąż i wciąż od nowa. Że trzeba kłaść dzieci spać zanim duchy wyjdą z ciemności. Że śpiące dziecko należy posadzić, jeśli odbywa się czyjś pogrzeb, aby dziecko nie odeszło z tego świata wraz z odchodzącym zmarłym. Że trzeba robić wszystko, co w ludzkiej mocy, aby nie wpuścić do domu czarnego motyla, gdyż czarny motyl w domu znaczy śmierć w rodzinie. Że puszczenie do kogoś oczka jest oznaką zbliżającej się wizyty kogoś nieznanego. Że trzeba unikać nieszczęść, pilnując, by nie rozsypać soli. Że dziwny hałas w pokoju to niezrozumiałe powitanie, wygłaszane przez czarownicę, a unoszący się swąd siarki dowodzi tego, że w pobliżu jest demon... Mały Marquez - Gabito, jak go zwali - miał wtedy sześć, siedem, osiem lat. Tych i tysięcy bliźniaczo gotyckich narracji Tranquiliny dzień po dniu słuchał dokumentnie zahipnotyzowany. Znieruchomiały - coraz intensywniej przewracał oczami, lecz nie tylko z powodu treści, nauk, mądrych lekcji. Nie. Coraz intensywniej przewracał oczami z powodu fantastycznej intonacji, z powodu Tranquiliny zdań, co zdawały się nie mieć końca, i z powodu lepionych przez nią słownych obrazów chyba bez kresu. I jeszcze z jednego powodu.
Mrucząca o duchach babka była niczym teatralny reżyser, który oto jednocześnie reżyseruje i wystawia dla małych uszu Gabito wielkie seanse lepione z samych słów, zdań i akapitów, seanse, w których bohaterowie - duchy zmarłych - nic do powiedzenia nie mieli, albowiem wszystko do powiedzenia miała tylko ona, staruszka mrucząca zawsze z boku, jakby spoza niewidzialnych stronic swej opowieści. Przesiąkł tym Gabito, tą babki kolosalną i bezlitosną dla niej samej samotnością narracyjną. A także - zdumiewającą intonacją. Zdumiewającą, gdyż o cudach nie z tej ziemi babka mruczała jak gdyby nigdy nic, bez drgnięcia powieki, tak, jakby referowała ślepemu kształt bułki z masłem. Ten takt Tranquiliny, ten jej lodowaty spokój kobry polującej na mysz, Marquez nazwie grubo później Kamienną Twarzą. Kiedy pierwszy raz w życiu przeczyta zimny prolog "Przemiany" Franza Kafki - prolog, w którym człek budzi się jako robak - kiedy usłyszy brzmienie tego Kafki "jak gdyby nigdy nic" - podniesie głowę nad książką i krzyknie: "Niesamowite! Tak mówiła moja babka!". Nigdy nie zestawi Tranquiliny z Szeherezadą, która snuje "Księgę tysiąca i jednej nocy", ba, która po prostu jest "Księgą tysiąca i jednej nocy". Nie, nigdy nie ogłosi takiego równania, lecz tylko dlatego, że musiałby ogłosić truizm: "wszystko równa się wszystko". O jednym z najświetniejszych, może i najświetniejszym opowiadaniu Marqueza biograf jego, Gerald Martin, ułoży zdania pamiętne. "Pierwsze, co można powiedzieć o Śmierci i pogrzebie Mamy Grande, jest to, że nic się tutaj nie dzieje, że jest to wielka pieśń i taniec o niczym, lub prawie o niczym. O życiu i śmierci starej matrony. Ale bardziej o śmierci niż o życiu". Przy słowach tych Tranquilina, gdzieś tam, za plecami realności dryfująca, uśmiechnęła się lekko i ciepło.
O swej sztuce narracji mówiąc - jak wiele razy wracał Marquez do źródła, do barkowych mruczand babki? Cokolwiek otworzy się z tego, co napisał - niechybnie trafi się na jedną nieuchronna regułę. Bohaterowie milczą bez mała zupełnie. Jak by grali w wielkim spektaklu pantomimicznym. Cała, prawie cała opowieść każda przypomina babilońsko rozrosłe didaskalia, pełne ogromnych obrazów, finezyjnych portretów gestów, brzmień, spojrzeń i grymasów, po prostu wszystkiego, co poprzedza szczelinę mówienia, bądź co się za szczeliną mówienia łagodnie zamyka na powrót. Tylko od czasu do czasu, rzadko, bardzo rzadko, z tego wielomównego, przez wiele stronic kroczącego milczenia obrazów - dobywa się głos bohatera, jakaś pojedyncza, zawieszona w przepastnej ciszy sentencja. Nie do podrobienia jest ten Marqueza rytm, to falowanie ogromnej niemoty i kruchej, tyciej mowy, rządzące "Stu latami samotności", "Kroniką zapowiedzianej śmierci", drobiazgiem "O miło i innych demonach" albo pożegnalną "Rzeczą o mych smutnych kurwach". Zawsze jest tam na dnie cień Tranquiliny, mruczącej cuda podczas codziennej wędrówki przez nieogarnione domostwo w Aracataca. Także, a może zwłaszcza na dnie "Miłości w czasach zarazy" na dnie tego, jak powiadają, najznakomitszego romansu świata, którego wiele smaków, albo nawet smak cały, Marquez zapragnął powtórzyć w monodramie "Diatryba miłości przeciwko siedzącemu mężczyźnie". I co? Musiało stać się nieuchronne.
Oto przez godzinę, może dwie, baba-żona ciska tanimi sentencjami w manekina udającego mężczyznę-męża z otwartą gazetą w dłoniach. Ględzi banały o miłości, małżeństwie, rodzinnym szczęściu i o nieszczęściu rozstania. Bez litości pyskuje tak i piszczy, a nigdzie z boku, za kulisami choćby, nie słychać narratora. Nic, pustka, zero. Puste krzesło po duchu. Puste korytarze. Przez godzinę, może dwie, nie słychać mruczanda Tranquiliny. Nie słychać wielomównego milczenia gigantycznych napisanych obrazów Marqueza. "Miłość w czasach zarazy" liczy sobie stronic z grubsza pół tysiąca. A "Diatryba..."? Dwadzieścia? Trzydzieści - to góra. Jak wcisnąć świat cały i mniej więcej pół wieku życia wielu istnień - w jedną jedyną byle pestkę ludzką, przez żałośnie małą chwilę recytującą w rytmie maszynowego karabinu katalog miłosnych trywialności, dobrych dla dewotek? Nie, to nie mogło się udać. Ministrowie zmarkotnieli, oklaski były martwe, recenzenci nie mieli litości.
Wiele lat wcześniej, w roku 1967, tuż po wydaniu "Stu lat samotności", także w Buenos Aires, lecz w innym miejscu, w teatrze Instituto Di Tella - ludzie dali pokaz swego dla Marqueza uwielbienia. Na jakieś przedstawienie przybył on, lecz zanim doszedł do swego fotela - teatr cały zgotował mu owację na stojąco. Bo był wtedy swoimi "Stu latami samotności". Był nimi dokładnie, od a, do zet, bez skreśleń, przesunięć, cięć. Cały był tylko i aż całą swoją powieścią, ani do filmu, ani na scenę, po prostu do niczego nie zaadaptowaną. Ludzie szaleńczo bili brawo - czarodziejstwu powieści nietkniętej, która szła oto niespiesznie do swojego miejsca na widowni. Bili brawo i krzyczeli, gdyż był to teatr wielki. Wystarczyło, że nikt, zwłaszcza Marquez, wcześniej nie gmerał w "Stu latach samotności". W roku 1988, w Teatrze Cervantesa, los przypomniał starą, regularnie zapominaną prawdę. Tę, że w opowieściach potężnych, w bajkach doskonale samoistnych, spójnych, na amen zamkniętych - nie powinien gmerać nawet ich twórca. Jedyne co wolno, jedyne, co można, to zostawić je w spokoju.
Być może właśnie to Marquez pojął tuż przed wylotem. Został na ziemi. Ale też być może nocą przyszła doń Tranquilina. "Nie leć, Gabito. Po cóż będziesz wędrował tak daleko, by siebie na scenie zobaczyć, skoro przecież nie zobaczysz siebie na scenie, gdyż nie usłyszysz mnie, niewidzialnej, spoza kulis mruczącej odwieczny taniec o życiu i śmierci, lecz raczej o śmierci bardziej niż o życiu..." Być może to właśnie powiedziała. Posłuchał.