Moja siostra

Halina Krahelska w rozmowie nagranej w sierpniu 1971 roku przez Rocha Styczyńskiego w ten sposób wspominała swą stryjeczną siostrę: 

– Krystynę mogłabym nazwać dzieckiem wsi – mówiła. – Chowała się do czasu pójścia do szkoły stale na wsi.

Ukochane Polesie

Krystyna Krahelska urodziła się niedługo przed wybuchem I wojny światowej, 24 marca 1914 w majątku w Mazurkach nad rzeką Szczarą. Ukończyła gimnazjum w Brześciu nad Bugiem. W 1935 roku przeniosła się do Warszawy, gdzie zaczęła studia na Wydziale Etnografii. Zaraz po przyjeździe do stolicy otrzymała propozycję - od prof. Ludwiki Nitschowej - pozowania do pomnika warszawskiej Syrenki.

Warszawa

– Ona nigdy nie lubiła miasta, miasto ją męczyło – opowiadała Halina Krahelska na antenie Polskiego Radia. – I jej ciągle było brak zieleni, w wielu jej wierszach z tego okresu ciągle przewijała się ta nuta, by uciec gdzieś, gdzie jest choć trochę drzew.

1 sierpnia 1944 roku Krystyna Krahelska została ranna na Polu Mokotowskim. Zmarła następnego dnia nad ranem. – Zginęła tak, jak sobie wymarzyła – komentowała stryjeczna siostra poetki. – Bo ona upadła nie na bruk, co byłoby dla niej straszne, ona upadła na pole działkowe, leżała wśród słoneczników, kartofli, buraków, na tej ziemi, która dla niej była wszystkim. 

Powstanie Warszawskie - zobacz serwis specjalny

Powstańcza euforia

Halina Krahelska, charakteryzując swą kuzynkę, sporo uwagi poświęciła jej twórczości poetyckiej. Przypomniała ostatni czterowiersz, jaki Krystyna napisała w życiu. Pochodził z czerwca 1944 roku.

– Ten wiersz moim zdaniem był wizją poetycką, która sprawdziła się w 100 procentach – słyszymy w audycji. – Ona wtedy napisała: "Gdy przyjdzie dzień odlotu do krainy innej, chcę odlecieć w porywie szczęścia jak ptak, co uciekając z ziemi niegościnnej, ziemię na niebo zamienia". I tak właśnie zginęła. W pierwszym dniu powstania, kiedy wydawało się nam, że jesteśmy wolni, że miasto jest w naszych rękach, że nareszcie my bijemy tego wroga. Oszczędzony jej został cały tragiczny ciąg dalszy – dodała.

Krystyna Krahelska - poetka, harcerka, żołnierz Armii Krajowej. Wikimedia Commons/dp

Artystyczna dusza

Krystyna Krahelska jest autorką słów do jednej z najbardziej znanych piosenek pod tytułem "Hej, chłopcy, bagnet na broń". Napisała ją w styczniu 1943 roku dla żołnierzy "Baszty". Stała się ona najpopularniejszą piosenką żołnierską Polski Walczącej i Powstania Warszawskiego. Sama Krahelska uwielbiała śpiewać, miała fenomenalny słuch, a jako studentka dała kilka koncertów w Polskim Radiu.

Przeczucie śmierci?

– Coś w niej było takiego, jakby przeczuwała, że zginie – wspominała stryjeczna siostra poetki. – W niej był nie tyle smutek, tylko taka zaduma. Ostatnie jej zdjęcie, robione tu, w Warszawie na dwa miesiące przed wybuchem powstania, jest właśnie takim zdjęciem w pewnym sensie nieobecnym, tragicznym, zdjęciem człowieka, który już się z czymś żegna.

bs

Wraz z Zakładem Narodowym im. Ossolińskich wydarzenia Roku Jana Nowaka-Jeziorańskiego organizuje Kolegium Europy Wschodniej im. Jana Nowaka-Jeziorańskiego. O wystawach, wydawnictwach książkowych oraz konferencjach naukowych w "Poranku Dwójki" opowiadał Mariusz Urbanek z Ossolineum.

- Wydaje mi się, że pamięć o Janie Nowaku-Jeziorańskim jest nadal żywa, ale każda okazja, by o nim przypomnieć, jest dobra - powiedział Mariusz Urbanek. - Takich postaci nie było przecież wiele. Jan Nowak-Jeziorański to symboliczny przykład polskiego patriotyzmu, człowieka, który walce o wolność ojczyzny podporządkował całe swoje życie. Warto też przypominać to, co działo się przed wrześniem 1939 r., zanim nasz bohater został żołnierzem. Szykował się do kariery naukowej, przygotowywał pracę doktorską z ekonomii na Uniwersytecie Poznańskim. Historia sprawiła jednak, że uznał, że ważniejsze jest coś innego - dodał.

>>>Z archiwów Rozgłośni Polskiej RWE, Polskiej Sekcji BBC, Polskiej Sekcji RFI. Radia Wolności - zobacz serwis specjalny<<<

Mariusz Urbanek wspomniał o trzech wielkich misjach kurierskich Jana Nowaka-Jeziorańskiego, zarówno jako emisariusza Armii Krajowej do rządu londyńskiego, jak i wracającego do Polski z informacjami, których nie można było przekazać inną drogą. - Ten czas nazywam "okresem westernowym" w jego życiu - mówił gość Dwójki. - To nie były przecież bezpieczne misje. Pierwszą podróż do Szwecji Jan Nowak-Jeziorański odbywał w magazynie statku przysypany węglem. Kolejne misje wiązały się z podobnymi perypetiami, ogromną ilością przeszkód i ryzyka. To materiał na scenariusz filmowy - stwierdził.

***

O 7:45 łączyliśmy się z Witoldem Mazurkiewiczem, dyrektorem Teatru Polskiego w Bielsku-Białej. Rozmawialiśmy na temat premiery spektaklu "Latający cyrk Monty Pythona".

Audycję prowadził Paweł Sawicki.

2 stycznia (czwartek)

mc

Była surowa, poważna, trochę szorstka i bardzo rzeczowa. W czasie rozmowy ani razu nie uśmiechnęła się, nie padło ani jedno słowo, które nie wiązałoby się ze służbowym tematem. Nie miała na to czasu. Dopiero na pożegnanie mówiła "Daj Boże, żebyście dotarli". Tak Elżbietę Zawacką w swojej książce "Kurier z Warszawy" wspominał Jan Nowak Jeziorański.

Żołnierka pełniąca swe funkcje pod pseudonimem "Zo" szybko stała się postacią legendarną w szeregach Armii Krajowej. Silna psychicznie i znakomicie władająca językiem niemieckim wielokrotnie pokonywała trasę z okupowanej Warszawy do Londynu, przenosząc meldunki.

- Miałam uzgodnić styki na tej trasie - wspominała w rozmowie z Hanną Marią Gizą, przeprowadzonej w roku 1996. - Zanim wyjechałam z Polski, musiałam się wyuczyć każdego szlaku na pamięć, z wszystkimi kontaktami i możliwościami przejścia dalej. To była ogromna praca pamięciowa - wspominała.
>>Zobacz serwis specjalny Polskiego Radia poświęcony II wojnie światowej<<

Jedną z jej najważniejszych misji było zreferowanie w Sztabie Głównym i Ministerstwie Spraw Wojskowych w Londynie sytuacji żołnierzy kobiet w Polsce. Ze względu na zapisy w ustawie z roku 1938 nie mogły one wydawać rozkazów ani otrzymywać awansów. - Myśmy miały tylko prawo do pomocniczej służby wojskowej- wyjaśniała "Zo".

Faktycznie w czasie wojny kobiety pełniły w AK identyczną służbę wojskową co mężczyźni. Stan ten zalegalizować postanowił generał Stefan "Grot" Rowecki. - Prezydent Polski na Zachodzie miał prawo dekretowania, bo nie było Sejmu. Jechałam do niego z żądaniem generała Roweckiego, żeby kobiety miały te same prawa co mężczyźni. To mi się udało...

W "Klubie Ludzi Ciekawych Wszystkiego" w piątą rocznicę śmierci gen. Elżbiety Zawackiej jej osobę wspominali współpracownicy i przyjaciele: Dorota Zawacka-Wakarecy, Katarzyna Minczykowska-Targowska i prof. Andrzej Tomczak.Wysłuchaliśmy też fragmentów archiwalnego wywiadu z samą bohaterką.

Audycję przygotowała Hanna Maria Giza.

bch

– Karski był znakomitym reprezentantem zdyscyplinowanej, karnej, młodej inteligencji polskiej w służbie Rzeczypospolitej jako młody dyplomata i jako oficer rezerwy – powiedział Władysław Bartoszewski, który poznał bohatera audycji w 1942 r. dzięki Zofii Kossak. – W tej samej grupie był także, zupełnie odrębnie i nie znając go, jego rówieśnik Jan Nowak Jeziorański – dodał.

Jan Karski urodził się w kwietniu 1914 r. w Łodzi. Do gimnazjum im. Józefa Piłsudskiego wstąpił w 1927 r. – Pamiętam już te czasy – opowiadał w archiwalnym nagraniu rozmowy, którą w 1995 r. przeprowadził z nim Maciej Wierzyński. – Łódź była zawsze socjalistyczna. Dyrektor gimnazjum w każdym przemówieniu wspominał o sprawiedliwości społecznej. Mówił, że trzeba dbać o biednych ludzi. W szkole była także tradycja Tuwima, absolwenta gimnazjum. Kładziono więc nacisk na naukę pięknej polszczyzny – mówił.

– Ojciec miał zakład z galanterią, w którym wyrabiano przeróżne rzeczy ze skóry: od siodeł po torebki. Mało go pamiętam, bo wcześnie zmarł – wspominał Jan Karski. – Znajdowałem się pod wpływem matki, która była niezwykle religijna, a także fanatycznie wielbiła Piłsudskiego. Nazywała go zawsze ojcem Ojczyzny. W takiej atmosferze się wychowałem. Miałem szczęśliwą, dumną, jeszcze chłopięcą młodość – powiedział.

Jan Karski już w gimnazjum interesował się sprawami polityki międzynarodowej, historią, dyplomacją. – Ideałem był dla mnie Talleyrand, boski książę Benewentu – mówił. Gdy podjął studia dyplomatyczne, wszystkie wakacje spędzał poza Polską. Stało się tak dzięki stosunkom w MSZ, które miał jego brat, komendant policji w Warszawie. – Studia skończyłem w 1935 r. – opowiadał dyplomata. – Od razu rozpocząłem służbę wojskową. Trafiłem do I Dywizjonu Artylerii Konnej i zostałem prymusem. Dostałem szablę honorową prezydenta. Służbę skończyłem w 1936 r. Koledzy i przyjaciele nazywali mnie żartobliwie dzieckiem sanacji – dodał.

W przygotowanych przez Joannę Szwedowską "Opowieściach po zmroku" wysłuchaliśmy także opowieści Władysława Bartoszewskiego m.in. o jego kontaktach z Janem Karskim oraz powojennych losach tego świadka Holokaustu.

mc