Giulio Caccini i florencka rewolucja w muzyce

Na inną okazję zostawiliśmy jednak pasje, responsoria, nie zajęliśmy się na razie także sekwencją "Stabat Mater" - wybraliśmy teksty ze Starego Testamentu: psalmy pokutne. Zostały wyróżnione bardzo wcześnie, gdzieś na początku pierwszego tysiąclecia, jako osobna grupa mająca szczególną wymowę i specjalne funkcje w liturgii. Pisał o nich już Cassiodorus w VI wieku; zyskały one specjalne znaczenie w liturgii Wielkiego Postu i Wielkiego Tygodnia. Z czasem - już w okresie renesansu - stały się podstawą dla osobistej, prywatnej dewocji, subiektywnej pokuty i wyznania grzechów.

Po teksty psalmów pokutnych sięgali najwięksi europejscy polifoniści, tworząc nierzadko dzieła absolutnie wizjonerskie, jak choćby "Miserere" Josquina Desprez. To muzyka pełna retorycznych gestów, gdzie każde słowo ma swój ciężar, swoją wymowę, głęboko ekspresyjna, ewokująca idiom lamentu i boleści. Psalmy Josquina zyskały niezwykły podziw miłośników muzyki, toteż wielu kompozytorów zechciało sięgać po strofy tej genialnej, ponadczasowej poezji biblijnej. Obok psalmów pojedynczych pojawiły się cykle siedmiu psalmów pokutnych, tutaj wyjątkowe znaczenie miał pionierski, monumentalny cykl Orlanda di Lasso. Monachijski kapelmistrz znalazł idealną równowagę pomiędzy kunsztownym kontrapunktem i przemyślaną dramaturgią formy a głęboką stroną emocjonalną. Lasso, będący w swej twórczości rasowym kosmopolitą, tym razem nawiązuje w oczywisty sposób do wielkich tradycji północnych, franko-flamandzkich, zarówno od strony warsztatu jak klimatu duchowego.

Oryginalną repliką na dzieło Lassa stał się cykl psalmów pokutnych Andrea Gabrielego, organisty z Bazyliki św. Marka. Oba cykle powstały w bliskim kontakcie ze sobą, jako rodzaj muzycznej dysputy. Obaj kompozytorzy to zupełnie odmienne osobowości - polifonia Lassa ma ewidentne rysy północne, Gabrieli to wenecki kolorysta, piszący muzykę bardziej dramatyczną, teatralną (widowiskową). Godną podkreślenia nowością jest wprowadzenie przez Gabrielego instrumentów - tak lubianych w Wenecji kornetów, puzonów i organów.

Mówiąc o psalmach pokutnych nie sposób nie wspomnieć o słynnym "Miserere" Gregorio Allegriego, przez długie lata zastrzeżonego dla kaplicy Sykstyńskiej i śpiewanej tam w Wielki Piątek. Prostota zastosowanych środków muzycznych idzie tu w parze z absolutnie świadomym działaniem na emocje słuchaczy.

W dobie baroku szczególnie często opracowywane są dwa psalmy pokutne: "Miserere" i "De profundis". Zyskują one często postać rozbudowanych, kilkuczęściowych kantat, tracąc jednak coś ze swej potężnej siły oddziaływania. Zdarzają się jednak przypadki, zwłaszcza w muzyce protestanckiej, dzieł pełnych skoncentrowanej ekspresji, operujących bardzo subtelnym słownictwem retorycznym.

***

Tytuł audycji: Między dźwiękami

Prowadzą: Ewa Obniska i Magdalena Łoś

Data emisji: 18.02.2018

Godzina emisji: 21.00

jp/pg

Duch protestantyzmu w muzyce Jana Sebastiana Bacha

Pasja, związana z liturgią Niedzieli Palmowej i Wielkiego Piątku, przez stulecia śpiewana w wersji jednogłosowej, potem – polifonicznej, w dobie baroku osiąga szczyty artyzmu. Zwłaszcza w muzyce protestanckiej, gdzie wątek Zmartwychwstania i Odkupienia ma szczególne znaczenie. Pasje protestanckie są bardzo różne – od archaicznych, ściśle biblijnych, po swobodne oratoria pasyjne oparte w całości na libretcie. Obie Pasje Bacha przynoszą syntezę tradycji i nowoczesności: trzonem obu dzieł staje się akcja biblijna, opowiadana przez Ewangelistę, rozgrywana przez bohaterów tych wydarzeń (Jezus, Piłat, Piotr, arcykapłani i lud Izraela jako ważny bohater zbiorowy). Ta część rozgrywa się w niesłychanie emocjonalnych recytatywach, gdzie każde słowo otrzymuje należny mu ciężar, a także w gwałtownych, burzliwych, często ściśle polifonicznych, chórach (turba). Obok tego pojawiają się protestanckie chorały, związane z liturgią, i – przede wszystkim – strofy poetyckie ówczesnych poetów (Brockes, Picander). Zatrzymują one na moment akcję biblijną, ukazują emocje związane z przeżywaniem męki i śmierci Jezusa, przynoszą kontemplację, ból, współodczuwanie. Bach nie personifikuje tych emocji, arie (czy accompagnata) to tylko głosy, nie biblijne postaci, dzięki czemu zyskuje to bardziej uniwersalny charakter. Do tych wszystkich elementów, wspólnych obu Pasjom, dodajmy jeszcze szeroko rozbudowane chóry – exordium i conclusio, czyli początkowy i końcowy, zwłaszcza ten pierwszy sugeruje od razu klimat dzieła.

Wszystkie te elementy funkcjonują jednak inaczej w strukturze obu Pasji. Pasja Janowa – krótsza, zwarta, napięta do granic możliwości, rozpoczyna się od sceny pojmania Jezusa. Dramatyczny ciąg wydarzeń przerywany jest dość rzadko przez arie (ariosa), raczej tylko na początku i ku końcowi. Pasja Mateuszowa – znacznie dłuższa, obejmuje większy horyzont czasowy, także sama narracja Ewangelisty jest znacznie spokojniejsza. Kompozytor często przerywa jej tok silnie emocjonalnymi ariami stanowiącymi równoległą "akcję wewnętrzną". Decydujące znaczenie zyskuje też kształt poezji, uzupełniającej opowieść św. Mateusza – Picander (z którym Bach chętnie współpracował) napisał to w dialogu pomiędzy Córą Syjonu i Wyznawcami, i kompozytor postanowił zachować tę specyfikę. Taka jest wersja (w pełni przemyślana) z 1736 roku, gdzie mamy dwa chóry, dwie orkiestry, dwie grupy continuo, a zatem – dialogowanie chórów, arie z chórem (lub chorałem), niesłychanie subtelne i pomysłowe traktowanie instrumentów koncertujących.

***

Tytuł audycji: Między dźwiękami

Prowadzą: Ewa Obniska i Magdalena Łoś

Data emisji: 4.03.2018

Godzina emisji: 21.00

bch/pg

Nie tylko "Miserere". Słuchamy psalmów pokutnych

Wielki Tydzień ma swoją odrębną liturgię, pozwalającą przygotować się duchowo na cud Zmartwychwstania. Bardzo istotną rolę pełni w niej muzyka, zespolona ze słowem, ewokująca szczególny klimat zadumy, kontemplacji, refleksji. Utworów przeznaczonych na Wielki Tydzień jest mnóstwo i najczęściej (ze względu na wagę tematu) są to dzieła wybitne. Bardzo trudno jest wybrać z nich te, których pragniemy posłuchać z Państwem. A więc jedynie dwa wątki: sekwencja "Stabat Mater" ukazująca cierpienie Matki Bożej pod krzyżem i "Ciemne Jutrznie", odprawiane w mroku kościelnego wnętrza przed świtem w ostatnie trzy dni Wielkiego Tygodnia.

"Stabat Mater" – wyrastająca z duchowości franciszkańskiej, z dominującego uczucia miłości i współodczuwania, najpierw w wersji jednogłosowej, potem – polifonicznej, zmieniała swe oblicze dźwiękowe wraz ze zmieniającymi się stylami i normami kompozytorskimi. Przypomnimy kilka znaczących przykładów, niektóre – mamy nadzieję – będą zaskakujące.

"Ciemne Jutrznie" ("Tenebrae") przynosiły głęboką refleksję nad cierpieniem, samotnością, śmiercią, zanikiem nadziei. We wnętrzu świątyni gasły kolejne świece, pogrążając uczestników nabożeństwa w mroku – dosłownym i symbolicznym. Towarzyszyły temu fragmenty z "Trenów" proroka Jeremiasza ("Lamentacje"), ukazujące spustoszenie Jerozolimy, zdobytej przez Babilończyków, i "Responsoria". Ten tekst odnosi się już bezpośrednio do wydarzeń opisywanych przez Ewangelistów: pojmania, skazania i śmierci Jezusa. Cytatom z Ewangelii, Psalmów, pism prorockich, towarzyszą rozlewne, nasycone głęboką emocją komentarze, w których nie odnajdziemy światła nadziei: "odszedł pasterz nasz, źródło wody życia". Muzyka pisana na przestrzeni wieków do tych tekstów przynosiła nierzadko odkrywcze pomysły dźwiękowe, zdolne przekazać emocje i obrazy, zawarte w słowach. Przyczynił się do tego zwłaszcza rozkwit humanizmu, kładącego nacisk na subiektywną stronę przeżywania wiary. Pochodzące z końca XVI wieku wielkie edycje "Lamentacji" i "Responsoriów" Lassa, de Victorii, Gesualda da Venosa, to najwyższe dokonania muzyki tamtych czasów. A zarazem dzieła absolutnie osobiste, zarówno dramatyczna, pełna sugestywnych gestów emocjonalnych muzyka "Responsoriów" de Victorii, jak szalone, rozwichrzone, usiane zaskakującymi pomysłami harmonicznymi i przedziwną kolorystyką "Lamentacje" Gesualda. Indywidualne rozwiązania dźwiękowe kontynuują na tym polu kompozytorzy doby baroku. Do "Ciemnych Jutrzni" wchodzi zatem monodia akompaniowana z jej dramatyczną deklamacją (Cavalieri), czy też wirtuozerią, pełną dynamicznej siły wyrazu (Alessandro della Ciaia).  Osobnym zjawiskiem, godnym uwagi są francuskie "Leçons de Ténèbres", pełne kruchej, finezyjnej wirtuozerii i wykwintnego liryzmu. Zwłaszcza te autorstwa M.A. Charpentiera, godne stanąć obok obrazów de la Tour’ a, rozjaśnionych wątłym płomykiem świecy. To zapewne jedno z "ćwiczeń duchowych" zalecanych przez Pascala, podejmowanych na drodze poszukiwania Boga

***

Tytuł audycji: Między dźwiękami 

Prowadzą: Ewa Obniska i Magdalena Łoś

Data emisji: 18.03.2018

Godzina emisji: 21.00