Archiwalne taśmy Polskiego Radia to prawdziwa skarbnica wiedzy.

W programie „TuBaron” odkrywamy to, co najcenniejsze. Głosy wybitnych postaci, wielkie wydarzenia polityczne, kulturalne i sportowe. Często zapomniane momenty historii najnowszej.

 „TYM ŻYŁ ŚWIAT” – w Trójce od poniedziałku do piątku o 9.15. Zapraszają Michał Nogaś i Wojciech Włodarczyk.

O czym chcieliby Państwo usłyszeć? :) michal.nogas@polskieradio.pl

13 lipca 2000 zmarł profesor Jan Karski, legendarny kurier AK, który pierwszy przekazał na Zachód osobistą relację o zagładzie Żydów w okupowanej przez hitlerowców Polsce.

Jan Karski ( wł. Jan Kozielewski)  urodził się 24 czerwca 1914 w Łodzi. Ukończył studia prawnicze i dyplomatyczne na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie i podchorążówkę artylerii konnej we Włodzimierzu Wołyńskim. Od 1935 roku praktykował w MSZ, gdzie został zatrudniony w styczniu 1939 roku.

>>>>>>>>>JAN KARSKI W RADIACH WOLNOŚCI>>>>>>>>>>

Podczas wojny obronnej trafił do sowieckiej niewoli. Objęty wymianą jeńców pomiędzy Niemcami i ZSRS trafił w ręce hitlerowców. Jesienią 1939 roku uciekł z niemieckiego transportu, dotarł do Warszawy i podjął pracę konspiracyjną. Od 1940 roku był kurierem władz państwa podziemnego do rządu emigracyjnego we Francji. W czerwcu 1940 roku został aresztowany przez Gestapo na Słowacji. Jednak dzięki kolegom z podziemia został odbity ze szpitala w Nowym Sączu. Następnie działał w Biurze Propagandy i Informacji KG AK.

Kurier

Kilkakrotnie jako kurier emisariusz dostarczał informacji rządowi na uchodźstwie. W listopadzie 1942 roku przedostał się do Londynu i przekazał doniesienia o sytuacji w okupowanej Polsce, a zwłaszcza informacje o eksterminacji Żydów, które zdobył osobiście, docierając w przebraniu do obozu w Izbicy, który był "ostatnim etapem" na drodze do obozu zagłady w Bełżcu i do getta warszawskiego. W 1943 roku złożył raport prezydentowi Franklinowi Rooseveltowi.

Raport

Z Izbicy raportował: "Wedle wojskowych regulaminów wagon towarowy przeznaczony był na osiem koni lub czterdziestu żołnierzy w transporcie. Upychając ludzi na siłę i bez jakiegokolwiek bagażu, można było pomieścić w wagonie sto osób. Niemcy wydali rozkaz pakowania po stu trzydziestu, ale jeszcze dopychali dodatkową dziesiątkę. Gdy drzwi nie dały się zamknąć, tłukli na oślep kolbami, strzelali do środka wagonu, wrzeszczeli na nieszczęsnych Żydów. Ci, aby zrobić miejsce dla nowych, wspinali się na ramiona i głowy już znajdujących się wewnątrz. Z głębi wagonu dochodził jakiś potępieńczy ryk i wycie. Gdy upchnięto już sto czterdzieści osób, strażnicy przystąpili do zamykania drzwi. Były ciężkie, wykonane z drewna obitego żelazem. Miażdżyły wystające na zewnątrz kończyny wśród wrzasków bólu. Po zasunięciu drzwi zabezpieczano je żelazną sztabą i ryglowano."

Po wojnie

Po wojnie osiedlił się w Stanach Zjednoczonych. Podjął pracę na Uniwersytecie Georgetown w Waszyngtonie, gdzie wykładał historię dyplomacji. W 1952 roku otrzymał tytuł doktora filozofii. Prowadził także wykłady w Pentagonie dla amerykańskiego korpusu oficerskiego. Podczas jednego z ostatnich publicznych spotkań w Polsce, w siedzibie Związku Literatów Polskich w Warszawie, Jan Karski podkreślał wielkie znaczenie zmian, które zaszły w ostatnich latach w naszym kraju. " Wielkie rzeczy dzieją się w Polsce - mówił - i wszystko odbywa się pokojowo. Jan Karski wielokrotnie opisywał swoje doświadczenia wojenne. W 1996 roku w jednej z rozmów z dziennikarzem Maciejem Wierzyńskim wspominał dzień wybuchu wojny w 1939 roku.

Był doktorem honoris causa Uniwersytetu Warszawskiego, Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie oraz Uniwersytetu Łódzkiego. Został odznaczony Orderem Orła Białego, przyznano mu dwukrotnie order Virtuti Militari (przez generała Stefana Roweckiego (Grota) oraz generała Władysława Sikorskiego. Otrzymał także amerykański Medal Eisenhowera. W 1982 roku przyznano mu tytuł "Sprawiedliwy Wśród Narodów świata" i honorowe obywatelstwo Izraela. Był też laureatem nagrody imienia Brata Alberta za "heroiczną służbę Polsce".

Jan Karski był autorem wielu prac historycznych, między innymi "Wielkie mocarstwa wobec Polski 1919-1945. Od Wersalu do Jałty". Zmarł 13 lipca 2000 w Waszyngtonie.

pd/mk

Troje Polaków: Michalina i Stanisław Nawłokowie oraz Julia Wala, zostało pośmiertnie odznaczonych medalem Sprawiedliwy Wśród Narodów Świata za pomoc udzielaną Żydom w czasie zagłady.

Odznaczenia odebrali w w Bielsku-Białej krewni bohaterów: córka państwa Nawłoków - Teresa Łysoń, oraz wnuczka Julii Wali - Halina Macher. Wyróżnienia wręczyły osobiście ocalone przez nich z zagłady: Rozalia Wassner z Izraela i Ruth Rosenfelt ze Stanów Zjednoczonych. W uroczystości w bielskiej Gminy Żydowskiej uczestniczył zastępca ambasadora Izraela Yahel Vilan.

Ocalona Rozalia Wassner, dziś mieszkająca w Izraelu jako Shoshana Ronen, wspominała Nawłoków: "Jestem dziś bardzo wzruszona. Chcę dziś powiedzieć o moich wybawcach i o tym, jak wielkim bohaterstwem było dać trzeciemu dziecku, które nie jest twoje, tyle samo. Każdą kromkę chleba, których było tak mało, w największym głodzie, dzieli na trzy równe części. Mam troje swoich dzieci i nie wiem, czy ja bym potrafiła dać w podobnej sytuacji swojemu mniej, by nakarmić czyjeś. To bohaterstwo największe" - powiedziała.

Rozalia

Michalina i Stanisław Nawłokowie podczas niemieckiej okupacji z narażeniem życia, całkowicie bezinteresownie, ocalili od zagłady żydowską dziewczynkę Rozalię Wassner.

Po wybuchu wojny Bencjon Wassner z żoną i 6-letnią córką mieszkali w Gdyni, skąd zostali wypędzeni przez Niemców. Trafili do okupowanego przez Sowietów Przemyśla. Po wkroczeniu tam Niemców rodzina - z wyjątkiem Bencjona - została zamknięta w warszawskim getcie. Pomagała im ciotka, żona Polaka, która ukrywała się we Lwowie na tak zwanych aryjskich papierach. Podczas jednej z akcji likwidacyjnych Wassnerowie zostali wysłani transportem do obozu zagłady w Bełżcu. Życie ocaliła jedynie mała Rozalia, której matka kazała uciekać i dotrzeć do Lwowa.

 Z fałszywą metryką

Po wielu perypetiach dziewczynka dotarła do ciotki, która zdobyła dla niej fałszywą metrykę chrztu na nazwisko Rozalia Stanisława Dudzińska. Po szantażu ze strony służącej, która domyśliła się żydowskiego pochodzenia dziecka, ciotka Rozalii umieściła dziewczynkę u zaprzyjaźnionej, ubogiej polskiej rodziny: Michaliny i Stanisława Nawłoków.

Nawłokowie mieszkali na stacji kolejowej w Borkach Wielkich koło Tarnopola. Mimo biedy - mieszkali w jednym małym pokoju z kuchnia z dwójką własnych dzieci, nie odmówili pomocy. Wszyscy doczekali końca okupacji. W 1947 r. do Polski wrócił z ZSRR Bencjon Wassner i zabrał córkę do siebie. W latach 60. Rozalia wyemigrowała do Izraela.

Helena i Róża

Ocalona Ruth (Róża) Rosenfelt nie ukrywała radości, że może uczestniczyć w uroczystości. "Cieszę się, że tutaj jestem, że moja wybawicielka Julia Wala zostanie uznana "Sprawiedliwą wśród narodów". Zasługuje na to! To bardzo emocjonalny moment" - powiedziała.

Ruth, małą żydowską dziewczynkę wyniesioną z getta w Wadowicach, ukrywała w Buczkowicach koło Bielska-Białej Polka Julia Wala. Rodzice Ruth: Sara i Aaron Kriszer-Weinlez, mieszkali przed wojna w Bielsku. Po wkroczeniu do Polski niemieckich wojsk trafili do Wadowic, a następnie zostali uwięzieni w tamtejszym getcie. Podczas jego likwidacji w sierpniu 1943 roku rodzina rozdzieliła się. Sara została deportowana do Auschwitz. Ocalał Aaron, który ukrył się z dwoma córkami: Heleną i Ruth. Po wydostaniu się z getta zwrócił się o pomoc do jednej z Polek. Krótko potem zginął. Osierocone dziewczynki trafiły do Julii Wala.

Dziewczynki nie były ukrywane, pomagały w pasaniu gęsi i kóz. Gdy do gospodarstw przychodzili niemieccy żołnierze Helena i Roża były ukrywane w specjalnych kryjówkach. Przeżyły. Kilka miesięcy po wyzwoleniu dziewczynki zostały zabrane przez żydowską organizację. W 1949 roku zostały zaadoptowane przez amerykańskie małżeństwo i zmieniły nazwisko na Helen i Ruth Banker. Dopiero w latach 60-tych przez przypadek odnalazł je ich wuj, któremu udało się uciec z getta. Po latach, już jako dorosła kobieta, Ruth Rosenfeld odszukała rodzinę zmarłej w 1981 roku Julii Wali.

Medal Sprawiiedliwy Wśród Narodów Świata dla Julii Wali odebrała jej wnuczka - Halina Macher. "Jesteśmy z babci bardzo dumni, że była taką bohaterką. Nie wiem, czy ktoś z nas by się odważył zrobić to, mają tak liczną rodzinę: siedmioro dzieci. Wiadomo, co by się stało, gdyby Niemcy się dowiedzieli" - mówiła Halina Macher.

Medale Sprawiedliwy Wśród Narodów Świata od 1963 r. przyznaje Instytut Yad Vashem w Jerozolimie. Odznaczenia te otrzymało dotychczas ponad 21,2 tys. osób.

Według szacunków historyków, co najmniej kilkaset tysięcy Polaków, zarówno dorosłych, jak i dzieci, w różnorodny sposób udzielało podczas II wojny pomocy Żydom, za co wówczas groziła kara śmierci. Liczbę uratowanych Żydów ocenia się na kilkadziesiąt tysięcy. Polacy pomagali indywidualnie i w ramach aktywności konspiracyjnej, w strukturach Polskiego Państwa Podziemnego, w tym Rady Pomocy Żydom "Żegota". Tytuł "Sprawiedliwego" otrzymało dotychczas około 6,2 tysiąca Polaków.

Richard Glazar przeżył machinę zagłady; opowiada o trwaniu wśród tysięcy ludzi pędzonych na śmierć, ale też o buncie, powstaniu i ucieczce w sierpniu 1943.

Stacja Treblinka Richarda Glazara to jedno z najwybitniejszych świadectw Holokaustu. Rzeczowe, pozbawione emocji zeznanie Glazara dobitnie pokazuje barbarzyństwo dokonywane na autorze oraz na bliskich mu ludziach, także polskich Żydach. Ocalał, jako jeden z kilkudziesięciu wobec blisko miliona zgładzonych, by pełnić misję świadka zbrodni. Glazar pozostawił swój zapis w dwóch oryginalnych wersjach – czeskiej i niemieckiej.

"W miejscu, gdzie przeciwległa prycza dotyka zewnętrznej ściany, staje Salwe. Wyprostowany, zwrócony plecami do małego okienka spogląda w głąb baraku. Na jego czystej i jasnej twarzy nie widać ani jednej zmarszczki, drży tylko delikatna skóra wokół prostego nosa i ust. Stał u progu kariery jako śpiewak operowy, zanim nie zamknęli go w warszawskim getcie. Stamtąd transportem przyjechał do Treblinki. Wskazał na niego jakiś znajomy i esesmani — dla siebie, dla nas wszystkich — wyciągnęli tego niewysokiego, niezwykle przystojnego człowieka.

Na czternastoletniego Edka nikt nie musiał wskazywać. Razem ze swoim akordeonem, który zasłaniał mu prawie całe ciało, wyglądał — sam o tym nie wiedząc — jak element wyposażenia Treblinki. Jego rodzice i rodzeństwo poszli zaraz przez „szlauch”. Nie grali na żadnym instrumencie. Teraz stoi obok Salwego, od dołu widać tylko nogi, a sponad akordeonu wyłaniają się smutne oczy i pociągła twarz pozbawiona dziecinnych rysów.
„Eli, Eli” — strącono nas w ogień, dręczono płomieniem — nikt nie odstąpił od Twego Świętego Pisma...

Salwe wyśpiewuje skargę i ból. Ta melodia, te słowa z mrocznej przeszłości i ten ogień, którego łuna dociera tu stamtąd, z teraźniejszości, rozdzierają wnętrze. Są rozdzierające dla tych, którzy pieśń słyszą po raz pierwszy, ale i dla tych, którzy słyszeli ją wcześniej, w godzinach grozy przy morderczych pościgach i pogromach".

Richard Glazar, Stacja Treblinka

Richard Glazar (1920–1997) urodził się w Pradze, w zasymilowanej rodzinie czeskich Żydów jako Richard Goldschmid. W 1940 roku został przez rodzinę wysłany na wieś, gdzie ukrywał się przez dwa lata. We wrześniu 1942 trafił  do getta Theresienstadt, założonego przez Niemców w dawnym czeskim Terezinie, a następnie do obozu zagłady w Treblince. Po powstaniu w obozie, 2 sierpnia 1943, uciekł i przedostał się do Niemiec, gdzie ukrywał swoją żydowską tożsamość i do końca wojny pracował jako czeski robotnik. W 1945 roku wrócił do Pragi i zmienił nazwisko. Po zdławieniu „Praskiej wiosny” z żoną i dziećmi emigrował do Szwajcarii. W latach 60. i 70. brał udział w procesach zbrodniarzy nazistowskich jako bezpośredni świadek Zagłady.

69 lat temu, 22 lipca 1942 roku rozpoczęła się deportacja Żydów do obozu zagłady w Treblince.

– Dosyć szybko zorientowano się w getcie, że to nie jest wyjazd na Wschód do pracy i "zwykłe" przesiedlenie. Na razie nie mam takiej siły, by pojechać do Treblinki – powiedziała Elżbieta Magenheim, ze Stowarzyszenia "Drugie Pokolenie – Potomkowie Ocalałych z Holocaustu".

W "Sygnałach Dnia" poinformowała, że członkowie organizacji spotykają się dziś o godz. 18 na Umschlagplatz, w miejscu, z którego Niemcy deportowali Żydów do obozu zagłady w Treblince. Zgromadzą się na rogu ulicy Stawki i Dzikiej przy pomniku.

– Do tej pory członkowie Stowarzyszenia nie organizowali żadnych uroczystości związanych z tym wydarzeniem, gdyż… mamy ściśnięte gardła. To nasze dziedzictwo jest bardzo ciężkie. Nasza działalność to próba powiedzenia miastu, że jest to dla nas ważne spotkanie, istotna data. Zniknęło wtedy prawie ćwierć miliona obywateli Warszawy – tłumaczyła w "Sygnałach Dnia".

>>> Przeczytaj pełen zapis rozmowy

Wyraziła nadzieję, że do Stowarzyszenia dołączą także mieszkańcy stolicy, którzy nie są rodzinnie związani z tą tragedią.

Stowarzyszenie "Drugie Pokolenie – Potomkowie Ocalałych z Holocaustu" działa na rzecz integracji osób, których rodzice przeżyli Holokaust.

Rozmawiał Krzysztof Grzesiowski.

(pp)