Obława augustowska to, jak podkreślają historycy, największa po drugiej wojnie światowej zbrodnia dokonana na Polakach najprawdopodobniej przez sowietów. Nazywana jest czasem "podlaskim Katyniem, małym Katyniem lub drugim Katyniem". W lipcu 1945 roku w obławie zaginęło około 600 działaczy podziemia niepodległościowego z Augustowszczyzny i Suwalszczyzny. Los tych osób jest nieznany do dziś.

Sprawa obławy jest w tak zwanej polsko-rosyjskiej komisji ds. trudnych. IPN podkreśla, że bez dostępu do rosyjskich archiwów nie ma szans na wyjaśnienie tej zbrodni.

Promocja książek odbędzie się w sobotę w Augustowie. Główne obchody rocznicowe będą miały miejsce w niedzielę w Gibach na Suwalszczyźnie.

Przerwane życiorysy

IPN wydał z okazji rocznicy książkę pt. "Przerwane życiorysy. Obława Augustowska lipiec 1945" autorstwa Alicji Maciejowskiej, emerytowanej dziennikarki radiowej, badaczki tematu obławy, która działa w powstałym w 1987 roku Obywatelskim Komitecie Poszukiwań Mieszkańców Suwalszczyzny Zaginionych w lipcu 1945 roku.

Książka jest zbiorem 490 biogramów zaginionych w obławie. Przez lata autorka i komitet w specjalnych ankietach gromadzili dane i relacje uzyskane od rodzin ofiar obławy. Jak powiedział PAP dr Jerzy Milewski z IPN w Białymstoku, komitet zebrał kilkaset takich ankiet, a Maciejowska je uzupełniała, gdy pojawiały się nowe informacje.

Sama Maciejowska we wstępie do książki napisała, że chciała opowiedzieć o "mężczyznach, kobietach, dziewczętach i chłopcach, którzy zginęli po wojnie, kiedy inni i oni sami próbowali się cieszyć pokojem, zwycięstwem i wolnością".

Autorka pisze, że głównym zadaniem obywatelskiego komitetu było stworzenie pełnej listy zamordowanych przez NKWD ludzi. Ustalono 490 nazwisk. Inna liczba ofiar 592 osób (69 z nich miało być ujętych z bronią w ręku) wynika z informacji jaka stronie polskiej została przekazana przez głównego prokuratora wojskowego Federacji Rosyjskiej w 1995 roku, co może wskazywać, że brakuje dotąd danych o około 100 osobach. "Moim zdaniem 592 to bardzo prawdopodobna liczba ofiar, bo została oparta na rosyjskich materiałach archiwalnych" - mówi Milewski.

Maciejowska pisze, że nie znane są dokładnie ani motywy ani okoliczności pacyfikacji. Nie wiadomo też, gdzie są groby ofiar. Przypomina, że sowieci chcieli wyłapać uczestników wojny polsko-bolszewickiej, "chcieli oczyścić tereny przygraniczne z +wrogów i bandytów+, tak nazywali wszystkich walczących o niepodległość". "Książka ta oparta jest o jeden rodzaj źródła. Źródła uważanego za wątpliwe, niezbyt wiarygodne, subiektywne, bałamutne - pamięć ludzką" - pisze Maciejowska.

Wybór źródeł

Druga książka "Obława Augustowska - lipiec 1945 rok. Wybór źródeł" pod redakcją Anny Pyżewskiej i dr Jerzego Milewskiego z IPN, to zbiór źródeł historycznych na temat obławy, m.in. materiałów ze śledztw oraz dokumenty dotyczące działalności podziemia niepodległościowego przed obławą i w jej trakcie. To pierwsze tego typu wydawnictwo, które zbiera rozproszone dotąd najważniejsze źródła historyczne na temat obławy.

W książce jest 125 dokumentów oraz relacji, np. listów pisanych do redakcji suwalskich "Krajobrazów" w 1989 roku, które były odzewem od rodzin ofiar po cyklu artykułów o obławie jakie zamieścił ten tygodnik. Listy te - jak podkreśla Milewski - nie były dotychczas w większości publikowane. "Pisały głównie dzieci zaginionych" - dodał. Są też materiały zbierane przez Danutę i Zbigniewa Kaszlejów z Augustowa - relacje żołnierzy podziemia z terenu Puszczy Augustowskiej, którzy byli zatrzymani w obławie i wypuszczeni, czy też osób, którym udało się ukryć przed obławą. Są też materiały z prowadzonych śledztw.

Potrzebna wola

Z ustaleń IPN wynika, że obława zaczęła się 9 lipca 1945 roku. Ustalenia IPN wskazują, że mordu na zatrzymanych w obławie dokonały najprawdopodobniej wojska sowieckie, NKWD i funkcjonariusze polskiego UB. Stacjonujące na terenie Suwalszczyzny wojska 50. Armii Radzieckiej zaczęły akcję pacyfikacyjną, zatrzymując w dniach 9-26 lipca kilka tysięcy osób, które kierowano do prowizorycznych miejsc odosobnienia; przesłuchiwano ich, bito i maltretowano, zmuszając do przyznania się, iż współpracują z polskim podziemiem, m.in. AK. Część zatrzymanych zwolniono, bez wieści zaginęło ok. 600 osób. Do dziś rodziny tych, którzy nie wrócili nie wiedzą co się z nimi stało. Wiadomo, że zatrzymani zostali gdzieś wywiezieni samochodami, IPN przypuszcza, że zostali rozstrzelani, ale nie wiadomo gdzie.

Dr Milewski podkreśla, że sprawa obławy nie zostanie wyjaśniona, jeśli nie będzie zdecydowanej woli i działań ze strony najwyższych władz w Polsce, które powinny skuteczniej zabiegać u władz rosyjskich o otwarcie archiwów.

12 lipca przypada 66. rocznica mordu na mieszkańcach Polski północno-wschodniej, nazwanego później obławą augustowską. W lipcu 1945 roku oddziały Armii Czerwonej wspomagane przez Urząd Bezpieczeństwa i Ludowe Wojsko Polskie przeprowadziły akcję pacyfikacyjną na terenie Puszczy Augustowskiej i jej okolic. Obława miała na celu rozbicie i likwidację oddziałów podziemia niepodległościowego i antykomunistycznego w rejonie Suwałk i Augustowa.

Latem 1945 roku Armia Czerwona, NKWD i specjalne oddziały "smiersz" przy współpracy funkcjonariuszy UB przeprowadziły akcję zbrojną, która przeszła do historii jako obława augustowska. Jej celem miała być eliminacja podziemia niepodległościowego i pacyfikacja miejscowej ludności, która sprzyjała polskim partyzantom. Swoim zasięgiem operacja obejmowała terytorium Suwalszczyzny i częściowo Litwy. Przeczesywano wsie, osady i lasy w poszukiwaniu "wrogów", czyli tych, którzy mogli mieć kontakt z podziemiem niepodległościowym. Aresztowano niemal dwa tysiące osób, około 600 z nich nigdy nie wróciło do domu. Zostali wywiezieni w nieznanym kierunku i najprawdopodobniej zamordowani. Przez dziesięciolecia nie było szans na rozwikłanie tajemnicy mordu. Dopiero w latach 80. pojawiły się podejrzenia, że zamordowanych pochowano nieopodal miejscowości Gib. Na początku lat 90. przeprowadzono ekshumacje, które udowodniły, że są to groby niemieckich żołnierzy.

Z relacji funkcjonariuszy UB wynikało, że jednym z powodów akcji była niezwykle duża aktywność podziemia niepodległościowego na tym terenie. Partyzanci atakowali czerwonoarmistów, napadali na sowieckie konwoje i wykonywali egzekucje na konfidentach NKWD i UB. Z kolei członkowie Armii Krajowej raportowali, że wśród ubeków i milicjantów jest coraz więcej przypadków dezercji, a na poszczególnych posterunkach MO i w urzędach UB panuje strach i panika. Całe obszary Suwalszczyzny pozostawały poza kontrolą organów bezpieczeństwa, a sympatia miejscowej ludności była ewidentnie po stronie partyzantów. W wielu miejscach oczekiwano na moment, kiedy będzie można "pogonić sowieta".

Bezpośrednim powodem rozpoczęcia obławy, były informacje, jakie UB uzyskało od aresztowanego 2 lipca 1945 roku Franciszka Luto ps. "Natan", z których wynikało, że cały sztab AK na powiat suwalski znajduje się w okolicach Gib. Pacyfikacja przeprowadzona na terenie powiatu suwalskiego i augustowskiego rozpoczęła się 12 lipca 1945 roku. Na potrzeby sowietów Urząd Bezpieczeństwa w Augustowie przetłumaczył na rosyjski spisy członków Armii Krajowej i inne dokumenty UB zawierające informacje na temat podziemia niepodległościowego.

Mordy, gwałty, kradzieże

Od 12 lipca rozpoczęło się systematyczne przeczesywanie wsi i miasteczek. W miastach przeprowadzano akcję sprawdzania dokumentów na placach targowych, część aresztowań odbywała się w nocy. Na wsiach zwoływano zebrania i następnie zatrzymywano wszystkich przybyłych. Całe wsie były otaczane przez wojsko, które następnie sprawdzało dom po domu i zamykało podejrzanych w stodołach. W wielu miejscach dochodziło do potyczek z żołnierzami AK.

Podczas obławy miały miejsce liczne kradzieże i brutalnych napady. Łupem czerwonoarmistów i ubeków padało wszystko co można było ukraść, od zwierząt do garderoby. Żołnierze radzieccy morderdowali i gwałcili.

Przez cały okres PRL rodziny ofiar próbowały bezskutecznie uzyskać informację na temat swoich najbliższych. W 1987 roku powstał Obywatelski Komitet Poszukiwań Mieszkańców Suwalszczyzny Zaginionych w 1945 roku. W 1988 roku Jacek Petrycki nakręcił potajemnie film dokumentalny pod tytułem "A może tego nie wolno mówić...", opowiadający o 600 mieszkańcach Suwalszczyzny zamordowanym przez komunistów. Autorowi udało się dotrzeć do rodzin zaginionych i wysłuchać ich opowieści. Zebrane materiały wywiózł do Anglii, gdzie były pokazywane. Nagrany film krążył potajemnie po kraju.

W latach 90. śledztwo w sprawie obławy augustowskiej prowadziła prokuratura w Suwałkach, ale ze względu na brak informacji od strony rosyjskiej musiała umorzyć postępowanie. W 2001 roku śledztwo przejął IPN, który jak na razie bezskutecznie, próbuje wyjaśnić losy zamordowanych Polaków. Do tej pory nikt nie poniósł kary za przeprowadzoną w 1945 roku akcję. Za obławę augustowską dopowiada między innymi zmarły w 2008 roku gen. Mirosław Milewski, który swoją karierę zaczynał w augustowskim Urzędzie Bezpieczeństwa. W latach 70. Milewski był dyrektorem I Departamentu MSW, a w 1981 roku został szefem MSW. Milewski związany był również z akcją o kryptonimie "Żelazo", która polegała na tym, że w latach 70. współpracownicy wywiadu i przestępcy dokonywali na Zachodzie licznych kradzieży (złoto, biżuteria, samochody, dzieła sztuki). W ten sposób służby pozyskiwały pieniądze na swoją działalność. Istnieją również poszlaki wskazujące na związek Milewskiego z zamordowaniem ks. Popiełuszki.

W Gibach znajduje się 10-metrowy krzyż symbolizujący pochówek zaginionych, z napisem: "Zginęli, bo byli Polakami". Na tablicach wyryto nazwiska 530 osób.

Do tej pory nie ustalono losów ofiar oraz miejsca ich pochówku, a także sprawców mordu. Wielokrotne prośby o pomoc prawną ze strony rosyjskiej pozostały bez odpowiedzi. Po 66. latach w wyjaśnieniu losów osób zaginionych w obławie augustowskiej może pomóc publikacja rosyjskiego historyka Nikity Pietrowa. Opublikował on tajny szyfrogram dowódcy rosyjskiego kontrwywiadu wojskowego do marszałka Ławrentija Berii, szefa NKWD, zawierający między innymi plany dotyczące dalszych losów zatrzymanych wówczas osób.

Jest w nim m.in. opis planowanej likwidacji prawie 600 więźniów złapanych podczas obławy w okolicach Augustowa. Wynika z niego, że egzekucja będzie miała przebieg podobny do tej, z 1940 roku. w Katyniu. Do dzisiaj zagadką pozostaje miejsce jej wykonania.

Krewni ofiar wystąpią do rosyjskiej prokuratury o wszczęcie śledztwa, które ma ustalić sprawców zbrodni i miejsce pochówku co najmniej 600 zamordowanych żołnierzy.

Drugi wniosek dotyczy rehabilitacji ofiar. "Nasz Dziennik" pisze, że rodziny chcą też odtajnienia wszystkich dokumentów w tej sprawie. Krewni ofiar obławy augustowskiej czekali na wczorajszy wyrok Trybunału w Strasburgu, aby na jego podstawie rozpocząć prace nad formułowaniem wniosków do Rosji. Odrębny wniosek do rosyjskiej prokuratury o rehabilitację ofiar obławy kieruje stowarzyszenie Memoriał.

12 lipca lipca 1945 roku oddziały Armii Czerwonej wspomagane przez Urząd Bezpieczeństwa i Ludowe Wojsko Polskie przeprowadziły akcję pacyfikacyjną na terenie Puszczy Augustowskiej i jej okolic. Oddziały radzieckie aresztowały podejrzanych o kontakty z podziemiem niepodległościowym. Zatrzymano niemal 2 tysiące osób. Część z nich, po przesłuchaniach, wróciła do domu. Około 600 osób zostało wywiezionych w nieznanym kierunku.

Pion śledczy IPN w Białymstoku poszukuje osób, które mogą mieć informacje związane z tzw. obławą augustowską z lipca 1945 roku, czyli niewyjaśnionym dotąd mordem ok. 600 działaczy podziemia niepodległościowego. Prosi o kontakt osoby posiadające informacje o osobach pochodzących z przedwojennego województwa wileńskiego i nowogródzkiego, które zostały aresztowane w lipcu 1945 roku przez funkcjonariuszy ZSRR na terenie powiatów augustowskiego, suwalskiego, sokólskiego, województwa podlaskiego, w związku z podejrzeniem przynależności do polskich organizacji niepodległościowych.

Białostoccy prokuratorzy IPN od kilku lat prowadzą śledztwo dotyczące obławy augustowskiej. Formalnie prowadzone jest w sprawie zbrodni komunistycznych, zbrodni przeciwko ludzkości, "w postaci zabójstwa w okresie lipca i sierpnia 1945 roku, w nieustalonym miejscu około 600 osób zatrzymanych na terenie Suwalszczyzny podczas tzw. obławy augustowskiej dokonanej przez NKWD, przy współudziale funkcjonariuszy UB, MO oraz żołnierzy Ludowego Wojska Polskiego".

Naczelnik pionu śledczego IPN w Białymstoku prokurator Zbigniew Kulikowski powiedział, że podstawą poszukiwań są informacje z sowieckich meldunków z lipca 1945 roku, przekazane niedawno Instytutowi przez stowarzyszenie Memoriał z Moskwy.
Chodzi dokładnie o meldunek naczelnika Głównego Zarządu Kontrwywiadu "Smiersz" gen. Abakumowa do szefa NKWD, Ławrientija Berii z 21 lipca 1945 r. Jest tam bowiem zapis, że ponad pół tysiąca osób określonych jako "Litwini" zostało przekazanych do NKWD Litewskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. IPN szuka wszelkich informacji o tych osobach.

Kulikowski dodał, że równolegle do apelu poprzez media, do strony litewskiej został wysłany wniosek o pomoc prawną w poszukiwaniach archiwaliów dotyczących obławy. W ocenie śledczych Instytutu, osoby opisane w meldunku jako "Litwini", to prawdopodobnie osoby narodowości polskiej z przedwojennego województwa wileńskiego, nowogródzkiego, które w lipcu 1945 roku przebywały w Polsce na terenie m.in. powiatu suwalskiego, augustowskiego, sokólskiego i zatrzymane wtedy z podejrzeniem przynależności do polskich organizacji niepodległościowych. "Los tych osób nie jest znany" - podkreślił IPN.

Dlatego szuka osób, które mogą mieć informacje o takich osobach. Prosi o kontakt listowny bądź telefoniczny z Oddziałową Komisją Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Białymstoku.

Pacyfikacja Suwalszczyzny przez NKWD i Armię Czerwoną rozpoczęła się 12 lipca 1945 roku. W jej wyniku zatrzymano 2 tys. osób, prawie 600 podejrzewanych o powiązania z AK-owskim podziemiem wywieziono i zamordowano w nieznanym do dziś miejscu. Historycy uważają te wydarzenia za największą po II wojnie światowej, niewyjaśnioną dotąd zbrodnię dokonaną na Polakach.

Śledztwo w sprawie obławy augustowskiej prowadziła w latach 90. ubiegłego wieku prokuratura w Suwałkach, ale ze względu na trudności z uzyskaniem informacji od Rosji, umorzyła postępowanie.

Latem 1987 roku przeprowadzono ekshumację nieznanych szczątków ludzkich w uroczysku Wielki Bór niedaleko Gib. Przypuszczano wówczas, że są to szczątki zaginionych w obławie. Powstał wówczas Obywatelski Komitet Poszukiwań Mieszkańców Suwalszczyzny Zaginionych w Lipcu 1945 roku. Materiały zebrane przez komitet są w aktach śledztwa w sprawie obławy, prowadzonego przez pion śledczy IPN. W Gibach wzniesiono pomnik upamiętniający ofiary obławy.

W ubiegłym roku nadzieja na wyjaśnienie zbrodni pojawiła się za sprawą informacji podanych przez rosyjskiego historyka Nikitę Pietrowa, wiceprzewodniczącego Stowarzyszenia "Memoriał", dokumentującego zbrodnie stalinowskie. Okazało się, że dotarł on do nieznanych dotychczas dokumentów dotyczących obławy i informacje o tym opublikował w swojej książce pt. "Według scenariusza Stalina".
W październiku Pietrow był w Polsce, spotkał się m.in. z rodzinami ofiar obławy. Został też wówczas przesłuchany w śledztwie IPN dotyczącym tej sprawy. Strona polska kilka razy skierowała do Rosjan wnioski o pomoc prawną w odszukaniu dokumentów, które mogłyby pomóc w śledztwie, ale dotąd nie ma odpowiedzi.