- W tradycji polskiej poezji nie było kogoś, kto niezależnie od tego, co tak bardzo kochamy - od natchnień, od intuicji - miał podejście, które nazywamy czysto warsztatowym. Podejście kogoś, kto był konstruktorem, matematykiem słów. Kimś takim, być może pierwszym w historii polskie poezji, był Tadeusz Peiper - mówił na antenie Polskiego Radia poeta i krytyk Piotr Matywiecki.

Na łamach "Zwrotnicy" publikowali swe wiersze poeci, którzy stworzyli grupę literacką Awangardy Krakowskiej. Wśród nich byli m.in. Julian Przyboś, Adam Ważyk i właśnie Tadeusz Peiper. Urodzony 3 maja 1891 roku w Krakowie założyciel "Zwrotnicy" był dla młodszych kolegów autorytetem. Sam Peiper zdawał się odczuwać wynikającą z tego faktu odpowiedzialność.

- Z całą świadomością i żarliwością swego powołania podjął się i praktykował rolę prekursora - mówił w audycji po śmierci Peipera poeta Stefan Flukowski.

W twórczości Peipera kluczową rolę pełniła poprawność gramatyczna i składniowa. "Poezja to tworzenie pięknych zdań" - pisał Tadeusz Peiper. To również on ukuł podstawy programu Awangardy Krakowskiej ujęte w hasło 3xM: "miasto, masa, maszyna", w czym widoczna jest inspiracja futuryzmem, wielbiącym prędkość i technologię.

Peiper przeżył II wojnę światową w więzieniach NKWD i sowieckich łagrach. Do kraju wrócił w 1944 roku. Pod koniec życia zapadł na chorobę psychiczną. Przez wiele powojennych lat żył w Warszawie w odosobnieniu, tworzył, ale zabraniał wydawania nowych dzieł i wznawiania wydań przedwojennej twórczości.

bm

"Czarny anioł" Reportaż o Ewie Demarczyk

Zygmunt i Ewa

Obok Piotra Skrzyneckiego i Wiesława Dymnego był sprawcą artystycznego sukcesu Piwnicy pod Baranami. To m.in. dzięki niemu kabaret stał się legendą, to on odkrył talent Ewy Demarczyk i wspólnie z nią stworzył zupełnie nową wartość w polskiej piosence. Współpracowali od 1962 roku.

Wszystko zaczęło się, gdy kompozytor szukał ekspresyjnie śpiewającej artystki. Brakowało takiej w Piwnicy pod Baranami. – Kiedy zobaczyłem Ewę Demarczyk, wiedziałem, że to jest to – wspominał Zygmunt Konieczny w 2015 roku w rozmowie z Piotrem Metzem. – Pierwszym występem zrobiła wielką furorę, ale potem się wahała, czy przyjść do Piwnicy, bo twierdziła, że każemy jej mocno krzyczeć, a ona nie bardzo miała na to ochotę. Wreszcie przekonaliśmy ją z Piotrem Skrzyneckim i została w Piwnicy pod Baranami – opowiadał.

Piwnica pod Baranami. "Enklawa wolności, kuźnia estradowych cnót"

Na scenie, na ekranie, na antenie

Urodził się 3 stycznia 1937 roku w Krakowie. W latach 1956-1962 uczył się kompozycji u Stanisława Wiechowicza w Państwowej Wyższej Szkole Muzycznej w Krakowie. Debiutował jeszcze w czasie studiów - w 1959 roku w Piwnicy pod Baranami, gdzie trafił za pośrednictwem kolegi z uczelni Mieczysława Święcickiego. W tym samym roku zaczął pisać muzykę dla teatru. W 1963 roku związał się ze Starym Teatrem w Krakowie, dla którego stworzył wiele partytur, m.in. do "Nocy listopadowej" w reżyserii Andrzeja Wajdy (1977).

W Piwnicy pod Baranami największą sławę zyskały śpiewane przez Ewę Demarczyk piosenki z tekstami wybitnych poetów, takie jak "Czarne anioły" (sł. Wiesław Dymny), "Grande valse brillant" i "Tomaszów" (sł. Julian Tuwim), "Groszki i róże" (sł. Julian Kacper i Henryk Rostworowski), "Karuzela z madonnami" (sł. Miron Białoszewski) czy "Wiersze wojenne" (sł. Krzysztof Kamil Baczyński).

"Szepty i krzyki". Słuchowisko na podstawie Bergmana

Zygmunt Konieczny skomponował także muzykę do ponad stu filmów fabularnych, telewizyjnych i krótkometrażowych. Współpracował z Wojciechem Marczewskim, któremu napisał ścieżkę dźwiękową m.in. do "Ucieczki z kina Wolność", z Andrzejem Wajdą ("Biesy"), Tadeuszem Konwickim (m.in. "Dolina Issy", "Lawa"), Stanisławem Różewiczem ("Opadły liście z drzew", "Śmieszny staruszek") i Janem Jakubem Kolskim (m.in. "Historia kina w Popielawach", "Pornografia", "Jasminum").

Kompozytor pisze również dla Teatru Polskiego Radia. W 2016 roku miała miejsce premiera słuchowiska według scenariusza Ingmara Bergmana "Szepty i krzyki", w którym możemy usłyszeć muzykę stworzoną przez Zygmunta Koniecznego.

11 września 1838 roku urodził się Adam Asnyk, działacz patriotyczny, publicysta, autor wierszy i dramatów, ze względu na wykształcenie i problematykę swoich utworów zwany "poetą-filozofem".

Gen buntownika

Na paryskim bruku, czyli jak powstał "Pan Tadeusz"

Adam Asnyk był synem Konstancji z Zagórowskich i Kazimierza Asnyka, szlachcica zesłanego na Syberię za udział w powstaniu listopadowym. Ojciec po odbyciu kary osiadł w Kaliszu i wbrew tradycjom swojej warstwy zajął się handlem. Dorobił się majątku, sprzedając najpierw skóry, a następnie otwierając hotel i księgarnię. Rodzina Asnyków nie narzekała na brak pieniędzy.

Chłopiec odebrał świetną edukację i należał do elity młodzieży. Nic nie stało na przeszkodzie, by rozwijał swą karierę - oprócz wielkiego marzenia Adama, by, tak jak wcześniej jego ojciec, wziąć udział w walce o niepodległość. Marzenie to zaprowadziło go w okresie studiów do podziemnego świata polskich spiskowców.

Mieszkał w Warszawie i we Wrocławiu. W ciągu dnia pobierał nauki - najpierw z zakresu rolnictwa, potem zaś medycyny - a po godzinach angażował się w działalność nielegalnych stowarzyszeń studenckich. Wkrótce został pochwycony przez Rosjan i uwięziony w warszawskiej cytadeli. Po zwolnieniu w 1860 wyjechał najpierw do Paryża, a potem do Heildelbergu, gdzie studiował filozofię, historię i prawo. Do Warszawy wrócił w 1862 roku i przystąpił do tzw. czerwonych, radykalnego ugrupowania patriotycznego, które dążyło do narodowego zrywu. Już wkrótce stało się to, czego młodzieniec tak pragnął.

Entuzjazm i rozczarowanie

Emilia Plater chciała być drugą Joanną d'Arc

W 1863 roku wybuchło powstanie styczniowe. We wrześniu tego roku Adam Asnyk wszedł w skład Rządu Narodowego, a po jego rozwiązaniu wstąpił w szeregi wojsk powstańczych. Nie wiemy nic na temat tego, czy spełnił swe marzenie o walce. Być może słabe zdrowie trzymało go z dala od pierwszych szeregów powstańców. Z tajnych raportów austriackich wynika jednak, że Asnyk należał do grupy spiskowców szykujących w Warszawie słynny zamach na carskiego namiestnika Fiodora Berga.

Po upadku powstania ponownie udał się na Zachód. Był rozgoryczony klęską zrywu, która dla niego stała się także bolesną konfrontacją z młodzieńczymi ideałami. Po latach napisał o tej katastrofie: "rozpadło się w gruzy tęczowe państwo romantycznej Muzy". Pogrążony w depresji, w latach 1864-1865 podróżował po Niemczech, Holandii i Włoszech. I zaczął pisać wiersze.

Adam Asnyk - romantyk czy pozytywista?

Pierwsze utwory Asnyka były wyrazem kryzysu światopoglądowego, który przeżywał były powstaniec. Poeta dokonał m.in. rozrachunku z ideami politycznego romantyzmu, które przez swój radykalizm doprowadziły do ruiny dążenia niepodległościowe. Wyrzuciwszy z siebie żale, twórca zaczął szukać własnego stylu, by po pewnym czasie osiągnąć literacką dojrzałość. Jej dowodem był powstały w latach 1883–1894 cykl "Nad głębiami", który przyniósł Asnykowi miano "poety-filozofa".

Za życia składano mu hołdy jako najwybitniejszemu poecie nurtu pozytywistycznego, historycy literatury są jednak skłonni umieścić go w szeregach drugiej generacji romantyków. Dzisiaj jego twórczość jest jednak prawie nieznana, z wyjątkiem kilku fragmentów wierszy, które z upodobaniem cytuje się jako tzw. skrzydlate słowa. Tak jest bez wątpienia z poniższymi linijkami:

"Daremne żale, próżny trud,
Bezsilne złorzeczenia!
Przeżytych kształtów żaden cud
Nie wróci do istnienia.
(...)
Trzeba z Żywymi naprzód iść,
Po życie sięgać nowe:
A nie w uwiędłych laurów liść
Z uporem stroić głowę!"

Redakcja, rodzina, melancholia

Wojtyła, pistolet i rysunki z Nilu. Sekrety "Balladyny" i Słowackiego

Po powrocie do kraju resztę życia Adam Asnyk spędził w Galicji, najpierw we Lwowie, potem w Krakowie. Wydawał i redagował czasopismo "Nowa Reforma", był radnym miejskim, a także posłem do galicyjskiego Sejmu Krajowego. Angażował się w wiele przedsięwzięć pod znakiem pracy organicznej. Pisał nie tylko poezję i dramaty, lecz także nowele i teksty publicystyczne.

Lata 70. to początek nowej epoki depresji w życiu Asnyka. W 1871 roku umarła ukochana matka poety. W 1875 roku, zaledwie rok po ślubie, zmarła jego żona Zofia z Kaczorowskich. Asnyk popadł w melancholię, którą zaczął leczyć jedynym znanym sobie sposobem - podróżami. W kolejnych latach zwiedził m.in. Sycylię, Maltę, północne wybrzeże Afryki, Francję, następnie zaś Indie i Cejlon. Nie zaniedbywał ojczystych szlaków. Jako jeden z pierwszych członków Towarzystwa Tatrzańskiego odbywał wyprawy wysokogórskie w Tatry.

Ironią losu jest to, że "lecznicze" podróże doprowadziły w końcu do jego śmierci. W 1897 roku Asnyk przez kilka miesięcy podróżował po Włoszech, skąd do Krakowa powrócił z tyfusem. Choroba rozwijała się bardzo szybko. 2 sierpnia 1897 roku niespełna 59-letni poeta zmarł. Pochowano go w krakowskiej Krypcie Zasłużonych na Skałce.

mc

Ewa Maria Demarczyk urodziła się 16 stycznia 1941 roku w Krakowie. Ukończyła tamtejszą Średnią Szkołę Muzyczną w klasie fortepianu. Akademię Muzyczną w klasie fortepianu porzuciła już po roku, by poświęcić się szkole aktorskiej. Debiutowała na deskach "Cyrulika", kabaretu Akademii Medycznej w Krakowie w 1961 roku.

W "Piwnicy pod Baranami"

W "Piwnicy pod Baranami", z którą związana była przez kolejną dekadę, zadebiutowała w 1962 roku, wykonując utwór "Karuzela z Madonnami" na podstawie wiersza Mirona Białoszewskiego. Talent Demarczyk dostrzegli Zygmunt Konieczny i Piotr Skrzynecki.

-  Kiedy zobaczyłem Ewę Demarczyk, wiedziałem że to jest to. Pierwszym występem zrobiła wielką furorę, ale potem się wahała czy przyjść do Piwnicy, bo twierdziła, że każemy jej mocno krzyczeć, a ona nie bardzo miała na to ochotę. Wreszcie przekonaliśmy ją z Piotrem Skrzyneckim i została – mówił Zygmunt Konieczny.

Demarczyk zasłynęła jako wielka interpretatorka poezji. W jej repertuarze znalazły się utwory z tekstami m.in. Osipa Mandelsztama i Mariny Cwietajewej, ale też przede wszystkim polskich autorów: Juliana Tuwima, Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej, czy Krzysztofa Kamila Baczyńskiego.

- W wierszach Baczyńskiego jest muzyka. Sama z siebie. Istnieje tam w rytmie wiersza, w dźwiękach. Proszą się do tego. Moje piosenki zawsze brały się z Piwnicy, z kabaretu. Nowe piosenki i kompozycje powstawały do kolejnych programów Piwnicy. Tak się złożyło, że potrzebny był nam wówczas ktoś taki, jak Baczyński – mówiła Ewa Demarczyk na antenie Polskiego Radia w rozmowie nagranej w 1966 roku. – Lubię każdą poezję, którą śpiewam. Chyba nie potrafiłabym śpiewać poezji, której nie lubię.

Demarczyk szybko stała się jednym z najważniejszych głosów legendarnego miejsca na artystycznej mapie Krakowa.

- Ewa nie miała problemu z obecnością sceniczną. Była gotowa, atakująca. Albo miała w sobie taką pewność, albo tak to odgrywała. Dużo pomógł jej kabaret, czyli Piotr Skrzynecki. Miała poczucie, że ma do czynienia z repertuarem unikalnym w skali światowej. Potrafiła być tak dramatyczna i wzniosła, tak tkliwa, że prawie nieporadna w tym swoim wzruszeniu. Kiedy śpiewała "Tomaszów" to publiczność siedziała z zapartym tchem, ledwo łapiąc oddech - wspominał poeta, kompozytor i pieśniarz Leszek Długosz.

W 1963 roku ukazał się pierwszy album Demarczyk, otrzymała także nagrodę podczas 3. Międzynarodowego Festiwalu Piosenki w Sopocie za "Czarne anioły".

W 1966 roku wystąpiła z pierwszym samodzielnym spektaklem w Teatrze Kameralnym w Krakowie. W drugiej połowie lat 60. udzieliła się wokalnie w dwóch filmach: "Bariera" Jerzego Skolimowskiego i produkcji "Zbyszek" Jana Laskowskiego, poświęconej tragicznie zmarłemu Zbigniewowi Cybulskiemu.

W 1970 roku powstał film muzyczny zatytułowany "Ewa Demarczyk", nakręcony przez Laskowskiego, w formie półgodzinnej rejestracji recitalu artystki.

Ze sceny schodziła dwa kilogramy chudsza

W 1972 roku, po dziesięciu latach, Demarczyk opuściła Piwnicę pod Baranami. Dwa lata później ukazała się jej druga płyta, na której znalazła się kompozycja "Rebeka", jeden z największych przebojów Demarczyk. Nagrywała jednak niewiele, głównie poświęcając się koncertowaniu z nowym zespołem. Nie współpracowała już z Koniecznym. Z czasem trasy koncertowe stają się coraz krótsze. Od 1985 r. prowadziła w Krakowie Teatr Muzyki i Poezji, nazywany Teatrem Ewy Demarczyk. Placówkę zamknięto w 2000 roku.

- Ewę Demarczyk występy kosztowały wiele. Podobno schodziła po nich dwa kilo lżejsza. Krystyna Zachwatowicz mówiła, że jak się wzięło ją za rękę, kiedy schodziła ze sceny w Piwnicy Pod Baranami, to dłoń była zimna. Zdarzało się, że mdlała po występach – opowiadała na antenie Polskiego Radia Ewelina Karpacz-Oboładze, współautorka książki "Czarny Anioł. Opowieść o Ewie Demarczyk".

Mimo to koncertowała na scenach całego świata, w Europie, obu Amerykach, Australii i Japonii. Występowała w paryskiej Olimpii, nowojorskiej Carnegie Hall, Chicago Theatre, londyńskim Variety Arts Center. W 1965 roku śpiewała w Genewie na koncercie z okazji 20-lecia Organizacji Narodów Zjednoczonych.

- Pasjonuje mnie wszystko, co jest związane z ekspresją, wyrazem, nastrojem. W związku z tym moje piosenki są dramatyczne w różny sposób. Zawsze śpiewam po polsku, nawet całe moje recitale na występach zagranicznych - wyjaśniała na antenie Polskiego Radia. 

Ostatni koncert Ewa Demarczyk dała pod koniec 1999 roku w Teatrze Wielkim imienia Stanisława Moniuszki w Poznaniu. Po roku 2000 całkowicie wycofała się z życia publicznego.

Ewa Demarczyk zmarła 15 sierpnia 2020 roku.

PAP/IAR/bm