Aleksander Zelwerowicz urodził się 14 sierpnia 1877 roku w Lublinie jako syn komornika sądowego. Po zdaniu matury w rosyjskim gimnazjum w Orle, studiował w Szkole Handlowej im. Ludwika Kronenberga i jednocześnie uczył się w Klasie Dykcji i Deklamacji Konserwatorium Muzycznego w Warszawie. Po ukończeniu obu szkół wyjechał na rok na studia do Genewy, gdzie miał zgłębiać nauki społeczne.
- Przez dwa lata pełno było mnie w Genewie i okolicy, ale w gmachu uniwersyteckim bywałem najrzadziej - mówił Aleksander Zelwerowicz w wypowiedzi archiwalnej przytoczonej w audycji Tomasza Mościckiego w Polskim Radiu w 1995 roku.
Po powrocie do kraju Zelwerowicz spotkał w Warszawie Michała Wołowskiego, który zaproponował mu angaż do kierowanego przez siebie w Łodzi teatru Victoria, gdzie Zelwerowicz zadebiutował jako aktor.
Kraków
Po jednorocznym sezonie (1899/1900) przeniósł się do Teatru Miejskiego w Krakowie, gdzie występował do 1908 roku. Tutaj ujawnił się jego talent komediowy oraz skłonność do kreowania postaci charakterystycznych. W 1901 roku wystąpił w roli Kacpra w prapremierze "Wesela" Stanisława Wyspiańskiego w reżyserii samego autora.
- Tak naprawdę Zelwerowicz jako aktor urodził się w Krakowie. To jest tych 8 lat za dyrekcji Kotarbińskiego i później Solskiego, kiedy rzeczywiście on się ukształtował - mówiła teatrolog Barbara Osterloff w audycji Tomasza Mościckiego w Polskim Radiu.
Łódź, Moskwa, Warszawa
W Krakowie Zelwerowicz zadebiutował także jako reżyser. Po opuszczeniu Krakowa objął kierownictwo teatru Victoria w Łodzi, z którym także podróżował z przedstawieniami.
W 1910 roku Zelwerowicz pojechał do Moskwy. Przez pewien czas nosił się nawet z myślą przejścia na scenę rosyjską, pomysł ten jednak porzucił. W 1912 roku został zaangażowany do nowo założonego w Warszawie przez Arnolda Szyfmana Teatru Polskiego. Z Szyfmanem pracował z przerwami przez ponad 35 lat.
Dwudziestolecie
W okresie międzywojennym współpracował też z Teatrem Reduta Juliusza Osterwy oraz z innymi warszawskimi scenami. Przejściowo dyrektorował także Teatrowi Miejskiemu w Łodzi, Teatrowi im. Wojciecha Bogusławskiego w Warszawie razem z Wilamem Horzycą i Leonem Schillerem oraz Teatrowi na Pohulance w Wilnie. W sezonie przedwojennym współkierował Teatrem Narodowym. Ponadto przez cały okres dwudziestolecia międzywojennego występował gościnnie w wielu miastach Polski.
Zelwerowicz - aktor
Zelwerowicz okazał się aktorem bardzo wszechstronnym - z biegiem lat rozszerzył repertuar o role dramatyczne nasycone ironią i sarkazmem. Jego sztuka aktorska nie poddaje się jednoznacznym definicjom. Był bowiem przede wszystkim aktorem realistycznym, który jednak czerpał inspiracje z nowych kierunków w sztuce, miedzy innymi z naturalizmu, ekspresjonizmu czy modernizmu zawsze jednak nadając postaciom swój własny rys.
Zelwerowicz - reżyser
Aleksander Zelwerowicz był nie tylko jednym z najwybitniejszych polskich aktorów, ale zaliczał się też do czołowych polskich reżyserów.
- Mówi się, że do czasów Schillera był to najbardziej twórczy i płodny polski reżyser - mówiła Barbara Osterloff w audycji Polskiego Radia.
Zelwerowicz miał też spore sukcesy na gruncie pedagogicznym i wychował całe pokolenia polskich aktorów.
- Zasady które wyznawał Zelwerowicz w pedagogice, które są dziś do obrony, to po pierwsze dbałość o to, żeby aktor był inteligentem i po drugie rozumienie procesu kształcenia aktora jako rozbudzania indywidualności - powiedziała Barbara Osterloff w audycji Polskiego Radia.
Zelwerowicz - człowiek
Prywatnie zdawał się człowiekiem jowialnym i dobrodusznym. Była to jednak tylko jego zewnętrzna strona.
- W rzeczywistości był samotnikiem i introwertykiem. Na swoich studentach w szkole teatralnej potrafił dokonywać bardzo brutalnych wiwisekcji psychologicznej - mówiła Barbara Osterloff w audycji Polskiego Radia.
Tymon Terlecki napisał, że Zelwerowicz był jednym z najbardziej skomplikowanych fenomenów artystycznych i ludzkich, jakie pojawiły się w ogóle w historii teatru polskiego.
47:18 Zelwerowicz.mp3 "Aleksander Zelwerowicz". Audycja Tomasza Mościckiego z cyklu "W roli głównej". (PR, 5.06.1995)
Zelwerowicz - komunista
Cieniem na pełnym sukcesów życiu Zelwerowicza rzuca się ostatni jego okres. Po wojnie aktor czynnie wspierał budowanie nowego, komunistycznego ładu, co pozwoliło mu zachować wpływ na polski teatr tamtego czasu i do ostatnich dni cieszyć się uznaniem aplauzem teatralnej publiczności. Zachowana w archiwum Polskiego Radia wypowiedź Zelwerowicza będąca reakcją na śmierć Józefa Stalina jednak budzi dziś niesmak pomimo świadomości zupełnie odmiennych realiów.
Niemniej jednak Aleksander Zelwerowicz to jedna z najwybitniejszych postaci w historii polskiego teatru.
az
