Już niedługo zatopione skarby Aleksandrii mają szansę być dostępne dla wszystkich zwiedzających. Wszystko dzięki nowopowstającemu projektowi, mającemu na celu stworzenie przybrzeżnego podwodnego muzeum. W tym celu już w październiku bieżącego roku zbiera się Międzynarodowa Naukowa Komisja Doradcza.

Aleksandria została założona przez Aleksandra Wielkiego w 331 roku p.n.e. Ostatnie badania wskazują na wcześniejsze istnienie w tym miejscu osady o nazwie Rhakotis. Stąd zadanie Aleksandra miałoby polegać jedynie na rozbudowie miejscowości i uczynieniu z niej metropolii. Tak też się stało - Aleksandria była stolicą Egiptu aż do podboju tego kraju przez muzułmanów w roku 641 n.e.

Aleksander w czasie swoich podbojów miał zwyczaj nadawania nowych nazw starym miastom i zakładania zupełnie nowych ośrodków – uczynił tak w około siedemdziesięciu przypadkach. Duża część z tych miast nosiła nazwę pochodzącą od jego imienia, Aleksandreia (Aleksandria). Najsłynniejszym miastem tego imienia miała pozostać Aleksandria w Egipcie. Została zaprojektowana z olbrzymim rozmachem przez architekta Dejnokratesa z Rodos. Nowe miasto całkowicie wchłonęło stare Rhakotis. Aleksander nie spędził dużo czasu w Egipcie, ale rozbudowę miasta nadzorował jego gubernator, Kleomenes.

Dopiero za czasów kolejnego namiestnika Egiptu, Ptolemeusza syna Lagosa, Aleksandria stała się jednym z głównych ośrodków ówczesnego świata. Tu znalazły swój wieczny spoczynek szczątki Aleksandra, które przywiózł z Babilonu Ptolemeusz. Sam zresztą przyjął tytuł królewski i założył dynastię, której Aleksandria była stolicą. Lata swojej największej świetności przeżywała ona właśnie za czasów panowania dynastii ptolemejskiej (323-30 p.n.e.). W roku 30 p.n.e., po śmierci ostatniej przedstawicielki dynastii Lagidów (Ptolemeuszy), królowej Kleopatry VII, dostała się pod panowanie Rzymskie. Z biegiem czasu dzielnica pałacowa została całkowicie pokryta wodą po serii trzęsień ziemi i następujących przypływów. Zatopiona dzielnica pałacowa Ptolemeuszy leży obecnie na dnie morza we wschodniej przystani w Aleksandrii. W tej dzielnicy znajdowały się głównie pałace i świątynie. Pałac Kleopatry na wyspie Antyrodos znajduje się obecnie w pobliżu centrum przystani pomiędzy zatoką a fortecą Qait na północy, a Silsila na wschodzie i Mahattat Al-Raml na południu.

Te wspaniałe zabytki były niedostępne aż do 1996 roku, kiedy to łączona misja Europejskiego Instytutu Archeologii Podwodnej w Aleksandrii i Egipskiej Służby Starożytności, sponsorowana przez Fundację Hilti z Liechtenstein, rozpoczęła wykopaliska we wschodniej przystani. Wtedy udało się ustalić miejsce położenia dzielnicy pałacowej, której lokalizacja nieznana była od ponad 1600 lat. Z tego miejsca pochodzą pierwsze rezultaty wykopalisk podwodnych w postaci odkrytych kolumn, posągów, granitowych bloków, sfinksów, bruku a także ceramiki.

Prace są kontynuowane do dnia dzisiejszego, przynosząc w kolejnych sezonach wykopaliskowych coraz to nowe zaskakujące rezultaty. Dużym osiągnięciem była identyfikacja wyspy Antyrodos, gdzie znajdował się pałac Kleopatry znany dotychczas z opisu greckiego geografa Strabona, który w 25 roku n.e. odwiedził Egipt, oraz półwyspu, gdzie Marek Antoniusz zbudował pałac, Timonium, a także odkrycie sanktuarium Posejdona i królewskiej przystani na przylądku Lochias. Misja odkryła rafę u wejścia do Wielkiego Portu (Magnus Portus), a także wewnętrzny pałac, świątynie i budynki administracyjne. Badania świadczą także o tym, że statki cumowały przy Antyrodos nawet przed ufundowaniem Aleksandrii przez Aleksandra.

W zatoce Abu Kir misja znalazła zatopioną flotę Napoleona z czasów bitwy pod Abu Kirem w roku 1798 toczonej z Brytyjczykami dowodzonymi przez lorda Nelsona. Badacze znaleźli także zatopione miasto Kanopos oraz Thonis-Herakleion, wschodnią część Kanopos (obecnie Abu Kir) wraz z ruinami świątyni Heraklesa poświęconej Amonowi i Heraklesowi-Chonsu. Oba miasta były bardzo ważnymi ośrodkami w historii Egiptu, a ich odkrycie rzuciło nowe światło na poprzedzające miasta, które funkcjonowały na tym obszarze przed Aleksandrią.

Znaleziono także gigantyczne posągi bogów, królów i ich małżonek, a także liczne stele, wyposażenie domowe, ceramikę, biżuterię a nawet pozostałości ścian zalanego miasta, nie wspominając o nie mniej niż dziewięciu drewnianych wrakach łodzi. Tak olbrzymia ilość tak znaczących znalezisk spowodowała, że zdecydowano przedsięwziąć kroki, aby te zabytki były dostępne dla szerokiej publiczności. Jednakże otworzenie muzeum podwodnego nie jest łatwym zdaniem, a już na pewno nie w mieście z tak dużym problemem zanieczyszczenia wody jak Aleksandria. Jednakże tak spektakularne odkrycia usprawiedliwiają wszelkie wysiłki, które należy podjąć, by przezwyciężyć przeciwności losu.

Plany budowy muzeum były dyskutowane podczas międzynarodowej konferencji już w 2006 roku, która obradowała nad wykonalnością i konstrukcją takiego muzeum. Brano pod uwagę warunki naturalne Morza Śródziemnego, stan zanieczyszczenia wody, socjoekonomiczne problemy mogące mieć wpływ na sukces takiego projektu, a także jego wpływ na miasto. Konferencja była zwołana pod auspicjami UNESCO oraz Ministerstwa Kultury w Aleksandrii, a zebrała aż 28 zespołów z całego świata. Poważnym problemem okazała się bowiem przejrzystość wody, która obniżyła się jeszcze w ostatnich latach z powodu odprowadzania ścieków do morza. Egipcjanie mają temu zaradzić poprzez budowę nowego systemu oczyszczalni ścieków.

Muzeum zostało zaprojektowane przez Jacques Rougerie. Jest to budynek z czterema wysokimi strukturami przypominającymi maszty egipskich feluk. Planowane muzeum miałoby znajdować się na trzech kondygnacjach. Na pierwszym piętrze wystawione byłyby obiekty uprzednio wydobyte z terenu całej Aleksandrii - nie tylko ze Wschodniej Przystani - oraz wszystkie inne obiekty wydobyte w przyszłości, które z różnych przyczyn nie mogłyby być pozostawione na swoim miejscu. Drugie stanowiłyby ważne obiekty wydobyte z morza, które byłyby zainstalowane w ich oryginalnym środowisku i wystawione w akwariach. Trzeci poziom zawierałby podwodne tunele pleksiglasowe, które byłby niejako oknem na zatopioną stolicę Ptolemeuszy, pozwalającym podziwiać zabytki leżące na dnie morza.

Oprócz walorów estetycznych przyszłego muzeum równie ważne jest zachowanie zgodności z konwencją UNESCO z 2001 roku, która nakazuje ochronę dziedzictwa podwodnego. Według UNESCO podwodne dziedzictwo powinno pozostać na dnie morza ze względu na swój historyczny kontekst i dlatego, że woda najlepiej konserwuje artefakty.

Jeszcze przed rozpoczęciem budowy trzeba sprawdzić, czy wskutek planowanych prac zabytki nie ulegną zniszczeniu. W tym celu zostanie powołany interdyscyplinarny zespół badawczy. Dopiero po takiej diagnozie zostanie podjęta ostateczna decyzja. Optymistycznie szacuje się, że okres budowy wyniósłby około 3 lat, o kosztach jeszcze nic się nie mówi. Niewątpliwie, gdyby muzeum to powstało, byłoby nie tylko znaczącym wkładem kulturalnym dla całego świata, ale także nową szansą dla Aleksandrii.

Aleksandra Hallmann

Wczoraj wróciła do Polski ekspedycja, której celem było odnalezienie i dokumentacja wraku niemieckiego pancernika Schleswig-Holstein. Wrak spoczywa u wybrzeży Estonii.

Organizatorem wyprawy był Magazyn Nurkowanie, jedyny polski miesięcznik o tematyce nurkowej, oraz klub nurkowy Globe z Katowic. To pierwsza polska ekspedycja na wrak pancernika. Wzięło w niej udział 15 osób, w tym 11 płetwonurków. Organizatorzy misji otrzymali specjalne zezwolenie na nurkowanie przy wraku, które zwykle jest zakazane, a także zgodę na dokumentacje filmową i zdjęciową. Polscy płetwonurkowie dostali również od strony estońskiej szczegółowe namiary na lokalizację pozostałości pancernika. Pomocą nurków wsparła m.in. Akademia Marynarki Wojennej, udostępniając członkom ekspedycji specjalne sonary.

Pancernik Schleswig-Holstein to ten okręt, którego strzały rozpoczęły 1 września 1939 roku ostrzał Westerplatte, a tym samym – II wojnę światową w Europie. W przyszłym roku obchodzona będzie okrągła 70. rocznica wybuchu tej wojny, a zaledwie 2 lata temu – 100-lecie wodowania słynnego pancernika, który swoją karierę na morzach rozpoczął w 1906 roku.  Ekspedycja polskich nurków chciała pokazać Polakom i światu, jak obecnie wygląda okręt, który rozpoczął najbardziej krwawą wojnę w historii. Dokumentacja zebrana podczas wyprawy złoży się na wystawę, która zostanie zaprezentowana w kilku muzeach, w tym na Westerplatte.

Wbrew wcześniejszym doniesieniom, polscy płetwonurkowie nie mieli zamiaru niczego zabierać z wraku. – Od samego początku zakładaliśmy, że nic z wraku nie zostanie zabrane – mówi Radosław Bizoń, członek ekspedycji. – W samym pozwoleniu na nurkowanie, które otrzymaliśmy od strony estońskiej, jest wyraźnie napisane, że mamy pozwolenie na dokumentację, ale nie możemy niczego dotykać. To powinno być standardem: wrak jest świadectwem, które leży na dnie i takim powinien pozostać – wyjaśnia.

Pancernik Schleswig-Holstein został zwodowany w Kilonii 17 grudnia 1906 roku. Miał naprawdę imponujące rozmiary: 127,6 metra długości,  22,2 metra szerokości. Po dwóch latach od morskiego debiutu stał się częścią Hochseeflotte Kaiserlichen Marine. Od 21 września 1908 roku wchodził w skład II Eskadry, otrzymując numer taktyczny 2. Pancernik brał udział w I wojnie światowej, po zakończeniu której przeszedł szereg modernizacji.

Wrak pancernika. Dzięki uprzejmości Radosława Bizonia.

24 sierpnia 1939 roku Schleswig-Holstein wyszedł ze Świnoujścia i przepłynął do Gdańska, a zaledwie dzień później zacumował naprzeciwko Westerplatte w Nowym Porcie. Nad ranem 1 września 1939 roku dziobowa wieża pancernika otworzyła ogień do polskiej placówki wojskowej na Westerplatte, jednocześnie rozpoczynając światowy konflikt, który pochłonął najwięcej ofiar w historii. Kariera pancernika zakończyła się 18 grudnia 1944 roku - podczas nalotu brytyjskich samolotów na Gdynię okręt trafiły trzy bomby. 21 marca 1945 wycofujące się jednostki niemieckie zdetonowały na jednostce ładunki wybuchowe, ale w 1947 roku Rosjanie uszczelnili kadłub okrętu i podnieśli pancernik z dna. Okręt został przeholowany do Tallina, gdzie pod koniec lat 50. został osadzony na mieliźnie Neugrund koło wyspy Osmussar. Jeszcze w latach 70. wrak wystawał z wody. Jego obecny stan opisała i zadokumentowała dopiero zakończona właśnie polska ekspedycja. – W ciągu tych wszystkich lat wrak został bardzo poważnie uszkodzony, wręcz rozbity – mówi Radosław Bizoń. – Jest to w tej chwili w dużej mierze „kupa złomu”, ale widać jeszcze główne elementy wraku, na przykład rufę.

Polscy nurkowie wypłynęli w morze już w minioną sobotę, 13 września, ale z powodu złych warunków pogodowych wyprawa zaczęła się na dobre dopiero w niedzielę, dzień później. Od wtorku, 16 września, nurkowie byli już na miejscu.

Patronat medialny nad wyprawą objęła m.in. TVP Historia i to w tym programie będzie można obejrzeń reportaż z misji.

(mak)

Posłuchaj audycji Marty Kwaśnickiej:

Nad przyczyną zatonięcia okrętu Mary Rose dyskutowano od czasu jej tragedii. Wiadomo, że statek zatonął 19 lipca 1545 roku z pełną załogą marynarzy, kanonierów i żołnierzy, tuż po tym jak wdał się w bitwę z francuską flotą u ujścia rzeki Solent w pobliżu Portsmouth na południowym wybrzeżu Anglii. Był to jeden z najlepszych i najdroższych okrętów znajdujących się we flocie Henryka VIII, który obserwował zatonięcie okrętu z brzegu. Tylko trzydziestu ludzi z liczącej 415 osób załogi przeżyło tragedię.

Zagadka, która nurtowała badaczy od wielu lat była nie lokalizacja wraku, jak to ma miejsce w wypadku wielu podobnych okrętów, gdyż przybliżona lokalizacja statku była zawsze znana, ale przyczyna jego nagłej katastrofy. Wyniki badań zespołu naukowców badającego szczątki okrętu składającego się L.S. Bella ze Szkoły Kryminologii z Burnaby w Kanadzie, J.A. Lee Thorpa z Uniwersytetu w Bradford w Anglii i A. Elkertona z Zarządu Powierniczego Mary Rose z Porsmouth w Anglii, które niedługo zostaną opublikowane w Journal of Archaeological Science, dały ostateczną odpowiedź na to pytanie.

W dniu zatonięcia karaka Mary Rose, flagowy okręt Henryka VIII, liczyła 34 lata, przeszła dwa kapitalne remonty i co ważne, była okrętem budzącym szacunek. Cieszyła się takim poważaniem, że natychmiast po katastrofie wynajęto weneckich ratowników w celu wydobycia statku. Akcja ratunkowa niestety nie powiodła się.
Górny pokład karaki był cały pokryty siatką, której celem było zapobieżenie abordażowi. Obecność owej siatki miała być, obok samego zatonięcia, przyczyną tak dużej śmiertelności, gdyż nie pozwoliła na szybkie opuszczeniu statku przez załogę. Obserwatorzy z epoki przekazali, że po wystrzeleniu z armat znajdujących się na sterburcie w kierunku Francuzów, statek przechylił się. A działo się to w momencie, gdy obracał się by ustawić swoje armaty z bakburty w kierunku wroga i właśnie wtedy zatonął. Sugerowano, że gdy statek wykonywał ten manewr, nagły podmuch wiatru chwycił żagle powodując, że statek tak się przechylił, że nabrał wodę do niższych otworów strzelniczych sterburty, które pozostawiono otwarte, co doprowadziło do następującego przechyłu i fatalnej w skutkach destabilizacji. Ta teoria jednak nie miała wielu zwolenników. Duża część badaczy przychylała się do twierdzenia Francuzów, którzy chwalili się, że Mary Rose została podziurawiona przez ich flotę w czasie walki.

Jeden intrygujący detal zapisany, jako wymiana słów pomiędzy Sir George'm Carewem znajdującym się na pokładzie Mary Rose i Sir Gawainem Carewem, który mijał okręt w innym statku, pozostawał do tej pory bez wyjaśnienia. Sir Gawain pytał jak Sir George sobie radzi, i ten odpowiedział, że na pokładzie „ma typ łotrów, którymi nie może rządzić”. Niektórzy sugerowali, że na statku panowało niezdyscyplinowanie wśród załogi wynikające ze słabo zarysowanej hierarchii, która była za bardzo rozbudowana w sferze dowódczej w stosunku do podwładnych żeglarzy. Miało się to objawiać słabą jakością żeglowania, która w końcu doprowadziła do nieszczęścia.

Mary Rose została ponownie odkryta w 1971 roku. W 1979 roku rozpoczęto poważny program badań archeologicznych. Jego kulminacją było wydobycie samego kadłuba w październiku 1982 roku. Feralnego 19 lipca 1545 roku Mary Rose osiadła na swojej sterburcie na dnie. Potem przykrył ją muł. Nie znaleziono archeologicznego dowodu na to, że obce działa wyrządziły szkodę statkowi, chociaż połowa wraku zapadła się pod ciężarem mułu. Twierdzenie Francuzów można było poddać w wątpliwość, ponieważ szczęśliwie strona statku, która w czasie bitwy była ustawiona przodem do Francuzów zachowała się. Otwory strzelnicze karaki odkryto otwarte, co zgadza się z raportami z epoki, że Mary Rose uczestniczyła w walce przeciw Francuzom. Mimo to wyniki badań archeologicznych nie odpowiedziały na pytanie, dlaczego statek zatonął.

Szczątki członków załogi wydobyte z wraka Mary Rose zachowały się bardzo dobrym stanie. Dzięki czemu wspomniany zespół naukowców mógł przebadać skład chemiczny ich ciał by ustalić typy diet tych ludzi, na tle istniejących studiów średniowiecznych populacji w Brytanii. Głównym celem tego badania było ustalenie, czy dwie główne grupy, które składały się na załogę Mary Rose, tj. marynarze i żołnierze, stosowały różne diety, a także zamierzano sprawdzić różnorodność ich pochodzenia geograficznego.

Ponieważ okręt opadł na dno na sterburtę i załamał się w czasie nawarstwiania się mułu, ludzkie pozostałości zostały pomieszane i rozlokowane na różne pokłady i przegrody wewnątrz wraku. Dlatego szczątki załogi w czasie zatopienia zostały oddzielone od pierwotnie zajmowanych miejsc na pokładach i z powodu zapadnięcia się statku, zostały na nowo umieszczone na różnych pokładach. Badacze oczekiwali, że marynarze powinni byli posiadać inną sygnaturę żywieniową, która odbijałaby większe spożycie jedzenia morskiego, niż miało to miejsce w przypadku znajdujących się na pokładzie żołnierzy. Naukowcy nie dysponowali wcześniejszymi informacjami na temat geograficznego pochodzenia żołnierzy i załogi.
Pobrano próbki z materiału szczękowego i żuchwowego próbnej grupy szczątków należących do 18 osób. Do grupy próbek włączono także materiał pobrany z pojedynczego łucznika, który został zidentyfikowany dzięki obecności wyrostka barkowego, patologii związanej z napinaniem długiego łuku od dzieciństwa. Aby uniknąć przypadkowości żaden materiał do badań nie został pobrany ze szczątków rozrzuconych obok statku. Wyniki badań były dość zaskakujące. Za wyjątkiem próbek należących do dwóch osób, nie można było wykryć różnic w grupie próbnej, które wskazywałyby na oczywistą dietę lądową lub morską. Odróżnienie marynarzy od żołnierzy okazało się niemożliwe. Jednocześnie rezultaty badań wskazują, że spora część załogi nie była autochtonami Wysp Brytyjskich, o czym świadczyły próbki pobranego szkliwa nazębnego.

Dane uzyskane w wyniku badań sugerują, że duża część załogi mogła składać się z mieszkańców obcych państw. Ten trop mogą potwierdzać niedawno ponownie przebadane pewne zapiski z epoki, które wyjaśniły, że na cztery miesiące przed zatopieniem Mary Rose 600 hiszpańskich marynarzy, którzy rozbili się w Falmouth, zostało przyjętych na usługi króla Henryka VIII jako opłacani najemnicy. Wyniki badań zespołu sugerują, że cudzoziemscy najemnicy stanowili od 33 procent do maksymalnie 60 procent zbadanej próbki załogi Mary Rose. Należy jednak pamiętać, że grupa ta zawierała przypadkowy wybór spośród żołnierzy i marynarzy.

Mieszany skład załogi musiał powodować słabą komunikację na statku. To tłumaczy dziwną uwagę Sir George'a Carewa, że na pokładzie „ma typ łotrów, którymi nie może rządzić”. Pochodzące z epoki przekazy Francuzów i Anglików były sprzeczne, ale archeologia wspiera wyjaśnienia tych ostatnich. Wykopaliska nie potwierdzają tego, że statek miał uszkodzenia w wyniku strzałów armatnich po stronie, która była zwrócona do floty francuskiej. Ustalono także, że Henryk VIII, przymuszony do  zbudowania pierwszej poważnej floty brytyjskiej w odpowiedzi na zagrożenie francuską inwazją, został zmuszony obsadzić swoje statki załogą złożoną z zagranicznych najemników i marynarzy.

Brytyjczycy twierdzili, że zatopienie Mary Rose zostało spowodowane źle wykonanym manewrem, który doprowadził do tego, że woda wpłynęła pod pokłady przez niższe otwory strzelnicze powodując nagłą i natychmiastową destabilizację statku. Biorąc pod uwagę wyniki najnowszych badań, trudno się dziwić, że nastąpiło takie nieszczęście. Załoga była lojalna, a zamęt na statku spowodowany był brakiem porozumienia, który nastąpił na długo zanim dotarli do francuskiej floty. Wyniki badań zespołu wskazują, że XVI-wieczna rzeczywistość nie była tak różna od naszej.  Ludzie z łatwością przemieszczali się pomiędzy państwami, a najemnicy oferowali swoje usługi każdemu krajowi, który mógł sobie na nich pozwolić. Historia Mary Rose pokazuje,  że trudności komunikacyjne między pracodawcami a pracownikami obcej narodowości mogły być źródłem naprawdę poważnych problemów.

Tytus Mikołajczak

Dobrze zachowany wrak znajdował się w odległości dwóch kilometrów od miast Lubmin w Zatoce Gryfijskiej (Greifswalder Bodden). Archeolodzy sporządzili już dokumentację frachtowca, po czym wrak odsunięto o 100 metrów od trasy gazociągu.

Zdołano dotąd ustalić, że przyczyną zatonięcia frachtowca, który przewoził wapno, był prawdopodobnie pożar.

Prace przy budowie Gazociągu Północnego, który po dnie Bałtyku połączy Rosję z Niemcami, rozpoczęły się w Zatoce Gryfijskiej przed niespełna miesiącem. W dnie morskim kopany jest rów, w którym zostanie położony rurociąg.

Gazociąg Północny będą tworzyły dwie nitki o długości po 1220 km i przepustowości po 27,5 mld metrów sześciennych surowca rocznie. Rura będzie przebiegała przez wody terytorialne bądź wyłączne strefy ekonomiczne Rosji, Finlandii, Szwecji, Danii i Niemiec. Wszystkie te kraje wyraziły już zgodę na ułożenie gazociągu. Pierwsza nitka magistrali ma być gotowa w maju 2011 roku. Wtedy rozpocznie się układanie drugiej nitki. Do eksploatacji ma być przekazana w 2012 roku. Pierwszy gaz Gazociągiem Północnym powinien popłynąć we wrześniu 2011 roku.