Stanisław Wyspiański - poeta, dramaturg, malarz, autor "Wesela", zwany czwartym wieszczem - przyszedł na świat 155 lat temu, 15 stycznia 1869.

Mały artysta

Mały Wyspiański po śmierci matki, został przekazany pod opiekę wujostwa Stankiewiczów. Wuj Wyspiańskiego utrzymywał kontakty z krakowską elitą intelektualną. Stanisław uczęszczał do gimnazjum św. Anny, gdzie zaprzyjaźnił się między innymi z Lucjanem Rydlem, poetą i dramatopisarzem.

- Od czasu do czasu wyciągał ołówek albo węgiel z kieszeni i rysował coś na obrusie. Co zresztą babkę moją bardzo irytowało. Bo cóż było z tym zrobić? - wspominała Helena Rydlowa, córka poety w audycji Anny Borkowskiej poświęconej postaci Stanisława Wyspiańskiego.

Od pracowni malarskiej po deski teatru

Początkowo artystę interesowały przede wszystkim sztuki plastyczne. Studiował na Uniwersytecie Jagiellońskim i Szkole Sztuk Pięknych, gdzie był uczniem Jana Matejki. W stronę teatru zwrócił się podczas podróży po Europie, gdzie uczęszczał na przedstawienia.

Obie pasje Stanisław Wyspiański połączył po powrocie do Krakowa, gdzie od 1898 do 1903 roku był zatrudniony w Teatrze Miejskim jako dekorator i inscenizator. Podczas pracy zajmował się też reżyserią - jako pierwszy zaadaptował "Dziady" Adama Mickiewicza.

- Z dzisiejszego punktu widzenia Wyspiański jest najważniejszą postacią, jeśli chodzi o teatr polski XX wieku - mówił o krakowskim artyście krytyk teatralny Janusz Majcherek.

Opus magnum z chochołem

- Bardzo długi czas był artystą drugorzędnym - mówił gość audycji z 2004 roku, krytyk teatralny Janusz Majcherek. - Wszystko zmieniło się po premierze "Wesela". Dramat po raz pierwszy wystawiono 16 marca 1901 roku. - Kiedy to pisał i pokazywał aktorom i ludziom teatru nie bardzo oni to poważnie traktowali - mówił Janusz Majcherek.

Po premierze sztuka zyskała niemały rozgłos. Po pierwsze, ze względu na wartość artystyczną i przesłanie dzieła. Po drugie, z powodu skandalu towarzyskiego związanego z pojawieniem się w sztuce postaci, których czytelnymi pierwowzorami byli przedstawiciele krakowskiego świata kulturalnego.

Kanwą sztuki było wesele Lucjana Rydla z chłopką Jadwigą Mikołajczykówną spod krakowskich Bronowic. Wesele to wyprawiono w dworku poety Włodzimierza Tetmajera 20 listopada 1900 roku.

Śmierć wydarzeniem medialnym

Artysta w ostatnich latach życia zmagał się z dolegliwościami towarzyszącymi syfilisowi. W listopadzie 1907 roku jego stan znacznie się pogorszył.

28 listopada znajdował się w agonii. Krakowska gazeta "Czas" następnego dnia relacjonowała, że: "w południe zdawało się, że koniec już się zbliża. Około łoża zgromadziło się kilku najbliższych przyjaciół i ciotka chorego. Ze wszystkimi Wyspiański żegnał się serdecznie, dziękując im za okazywaną pamięć i troskliwość".

Jeszcze przed śmiercią zdążył przekazać wskazówki odnośnie nieukończonego dramatu "Zygmunt August".

Śmierć i pogrzeb Stanisława Wyspiańskiego stały się dużym wydarzeniem medialnym i były relacjonowane i szeroko omawiane nie tylko w prasie w Krakowie i Galicji. Artysta po premierze "Wesela" został okrzyknięty czwartym wieszczem narodowym i stał się wyrazicielem myśli narodu podzielonego przez zaborców. Został pochowany w Krypcie Zasłużonych na Skałce, a ceremonia przerodziła się w manifestacją narodową.

Posłuchaj anegdot z życia Wyspiańskiego w archiwalnej audycji Polskiego Radia.

bm/sa/im

15 kwietnia 1865 roku w Krakowie przyszła na świat Olga Boznańska, artystka malarka, autorka portretów i martwych natur, zdobywczyni Grand Prix na Wystawie Światowej w Paryżu.

Matka Boznańskiej, Francuzka Eugenia Mondan, była dyplomowaną nauczycielką rysunku. - Ona właśnie, mająca pewne przygotowanie artystyczne, wychwyciła u Olgi Boznańskiej zdolności artystyczne. (…) Pilnowała tego rozwoju ambicjonalnego. Ojciec bardziej zajął się stroną czułości - mówiła kurator wystawy dzieł Olgi Boznańskiej Renata Higersberger w audycji "Kultura w radiowej Jedynce" Michała Montowskiego.

Od Krakowa po Paryż

Boznańska najpierw uczyła się rysunku i malarstwa w domu, w Krakowie. Naukę kontynuowała od 1886 roku w Monachium. Dekadę później prowadziła już własną pracownię. Po pierwszych sukcesach i ciepłym przyjęciu jej prac na wystawach europejskich postanowiła przeprowadzić się do Paryża. Jej dobra passa artystyczna trwała: złoty medal w londyńskiej New Gallery czy wyróżnienie na paryskiej wystawie światowej - to tylko niektóre z nich. Nie powodziło jej się za to w życiu prywatnym: w 1900 roku zerwała dziesięcioletnie, korespondencyjne narzeczeństwo z malarzem Józefem Czajkowskim.

Portret narzeczonego Józefa Czajkowskiego pędzla Olgi Boznańskiej, źr. Muzeum Narodowe w Krakowie/Wikimedia Commons/dp

- On swoim listem po 10 latach tę znajomość zamknął, twierdząc, że nigdy nie była dla niego kobietą, a o tym marzył - mówiła Renata Higersberger.

W 1903 roku z Olgą Boznańską zamieszkuje ojciec (matka nie żyje od 1892 roku), który wymaga rekonwalescencji po wylewie. - Prowadzą urocze życie rodzinne. Myślę, że to jedyny czas w dorosłości, kiedy Olga Boznańska mieszka z kimś, ma rodzinę, organizuje spotkania towarzyskie - mówi kurator wystawy.

Sielankę przerwała śmierć ojca w 1906 roku, co odbiło się w malarstwie artystki: paleta barw pociemniała. Sukcesy malarki trwały jednak nadal. W 1912 na wystawie w Pittsburghu, wraz z Claude'em Monetem i Augustem Renoirem, reprezentowała Francję. W 1937 na Wystawie Światowej w Paryżu otrzymała Grand Prix.

Portrecistka-psycholog

Specjaliści widzą w twórczości Boznańskiej inspirację dziełami siedemnastowiecznego artysty hiszpańskiego Diego Velázqueza. - Velázquez leży u podłoża budujących jej estetykę artystów - wyjaśniała rozmówczyni Michała Montowskiego.

"Dziewczynka z chryzantemami" pędzla Olgi Boznańskiej, źr. Muzeum Narodowe w Krakowie/Wikimedia Commons/dp

Artystka była mistrzynią portretów. Boznańska miała charakterystyczną technikę malarską:

- Kładła farby delikatnie, lekkimi dotknięciami pędzla i kładła kolor na kolor i czekała, by ten poprzedni podsechł - mówiła kurator wystawy. - Patrzyła przez pryzmat swoich rozmów, swoich drążeń psychologicznych portretowanej osoby, po czym pokazuje to, co czuje. To jest dusza portretowanego.

Olga Boznańska zmarła 26 października 1940 w Paryżu.

Olga Boznańska była mistrzynią portretu, prawie wcale nie pracowała w plenerze. Dlaczego? Posłuchaj audycji.

bm

Kolekcja Fundacji Książąt Czartoryskich została zakupiona za 100 mln euro - poinformował wicepremier, minister kultury Piotr Gliński. Dodał, że to "ułamek" wartości kolekcji.

Zofia Gołubiew Kolekcja powstała po to, by podtrzymać świadomość narodową Polaków w momencie, gdy byliśmy pod zaborami. Rodzina Czartoryskich uważała przy tym, że Polska jest integralną częścią Europy. Stąd w zbiorze obecność dzieł Leonarda da Vinci czy Rembrandta

Jak podkreślała na naszej antenie Zofia Gołubiew, kolekcja książąt Czartoryskich przedstawia olbrzymią wartość nie tylko z finansowego punktu widzenia, ale także patriotycznego. – Kolekcja powstała po to, by podtrzymać świadomość narodową Polaków w momencie, gdy byliśmy pod zaborami – wskazywała ekspertka. – Rodzina Czartoryskich uważała przy tym, że Polska jest integralną częścią Europy. Stąd w zbiorze obecność dzieł Leonarda da Vinci czy Rembrandta – dodawała wieloletnia dyrektor Muzeum Narodowego w Krakowie.

"Dama z gronostajem" Leonarda da Vinci/ Foto:PAP/Stanisław Rozpędzik

Najsłynniejszym przedmiotem w kolekcji Czartoryskich bez wątpienia jest "Dama z gronostajem". Zofia Gołubiew zaznaczyła jednak, że zbiór to nie tylko dzieło Leonarda da Vinci. – To również inne obrazy, a także przedmioty rzemiosła artystycznego, pamiątki po królach, czy też militaria. Ogromną wartość ma również księgozbiór, w którym nie brakuje cennych rękopisów – wyliczała historyk sztuki.

Zbiory Czartoryskich, które stały się własnością Skarbu Państwa, liczą około 86 tysięcy obiektów muzealnych i około 250 tysięcy książek, rękopisów i starodruków; trafią do Muzeum Narodowego w Krakowie.

Oprócz "Damy z gronostajem" Leonarda da Vinci, najbardziej znanym dziełem ze zbiorów jest obraz "Krajobraz z miłosiernym Samarytaninem" Rembrandta. W kolekcji są też m.in. grafiki Rembrandta, rysunki Augusta Renoira, akt Hołdu Pruskiego z 1525 r., czy rękopisy "Roczników" Jana Długosza.

Więcej w całej rozmowie.

Polskie Radio 24/IAR/mp

Więcej Kultury w Polskim Radiu 24

_____________________ 

Data emisji: 29.12.16

Godzina emisji: 14.18

Z okazji 100-lecia tego wydarzenia w Muzeum Narodowym w Krakowie można oglądać specjalną ekspozycję pod hasłem "Potęga awangardy" prezentującą przełomowe dzieła polskich artystów tworzących poza głównym nurtem.

- Awangarda zawsze była najbardziej wymagającą, ryzykowną, eksperymentalną gałęzią kultury. W XX wieku naszą tożsamość kreowaliśmy w oparciu o to, co stabilne i tradycyjne, był to jeden z najtrudniejszych okresów w historii Polski. Z drugiej strony, gdy zyskiwaliśmy stabilizację, np. w latach 30., awangarda znajdowała się absolutnie w centrum kultury polskiej - mówi dr Andrzej Szczerbski, zastępca dyrektora Muzeum Narodowego w Krakowie. - Dziś, gdy dojrzeliśmy do szerokiej refleksji na temat kultury polskiej, awangarda powraca - dodaje.

Ekspozycja będzie dostępna do 28 maja. Dzieła jakich artystów można oglądać w Krakowie? O tym w nagraniu.

Podczas audycji rozmawialiśmy też z poetą i krytykiem literackim ks. prof. Janem Sochoniem, redaktorem tomu "Klęcznik ze słów. Modlitewnik poetycki". Odwiedziliśmy również Muzeum Archidiecezji Warszawskiej, w którym można oglądać wystawę "Sztuka krzyża. Krzyż w sztuce" i zajrzeliśmy na próbę spektaklu "Ojciec" w warszawskim teatrze Ateneum.

***

Tytuł audycji: Po prostu kultura w paśmie Kulturalna Jedynka

Prowadzi: Anna Stempniak

Gość: ks. prof. Jan Sochoń (poeta, krytyk literacki, teolog)

Materiały: Dorota Kołodziejczyk, Katarzyna Jankowska

Data emisji: 9.04.2017

Godzina emisji: 22.10

mg/pg

Władysław Podkowiński był jednym z najwybitniejszych przedstawicieli polskiego impresjonizmu i symbolizmu. Miejsce w panteonie polskich artystów przyniósł mu obraz "Szał uniesień", który miał bardzo burzliwą historię.

Był 24 kwietnia 1894. Trwała wystawa jednego obrazu. Co sprawiło, że Władysław Podkowiński zdecydował się zniszczyć swój "Szał uniesień"? Jak przebiegała jego kariera zawodowa? Co zostało ze spuścizny malarza? Joanna Zadrowska szukała odpowiedzi na te pytania w audycji "Skandale w sztuce", nadanej w marcu 1981 roku. Gośćmi programu były: historyk sztuki Hanna Fruba oraz krytyk, autorka książki o Podkowińskim - Wiesława Wierzchowska.

Odnalezione dokumenty

– Pomagałam przy redagowaniu hasła o Władysławie Podkowińskim do "Polskiego Słownika Biograficznego" – mówiła Hanna Fruba. – Usiłowałam znaleźć akt urodzenia, a właściwie akt chrztu artysty. Po jakimś czasie udało mi się ustalić, że urodził się przy ul. Wielkiej w Warszawie. Tam mieszkali jego rodzice.

Władysław Podkowiński urodził się 4 lutego 1866 roku. Jego ojciec Antoni, urzędnik kolejowy, był znacznie starszy od matki artysty, Walerii Gardowskiej. Niestety zginął w wypadku, gdy chłopiec miał zaledwie 4 miesiące. Hanna Fruba opowiadała w audycji o poszukiwaniu dokumentów związanych z Podkowińskim i jego rodziną.

– Wertując "Kurier Warszawski", szukając czegoś zupełnie innego, natrafiłam w kronice wypadków na ślad, mówiący o śmierci ojca Władysława Podkowińskiego – powiedziała Hanna Fruba.

Kariera artystyczna

Wiesława Wierzchowska przypominała drogę artystyczną Podkowińskiego. Początkowo uczęszczał do szkoły kolejowej, ale w wieku 14 lat zdecydował się zapisać do rządowej klasy rysunkowej, prowadzonej przez Wojciecha Gersona, współzałożyciela Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych. Został od razu zauważony.

Autorka książki o Podkowińskim opowiadała w programie o jego przyjaźni z Józefem Pankiewiczem, związkach z Witkiewiczem. Mówiła o wyjeździe do Paryża i zetknięciu się z francuskimi impresjonistami.

– Życie Podkowińskiego, bardzo krótkie, bo w chwili śmierci nie miał jeszcze ukończonych 29 lat, obfitowało w dramatyczne momenty – stwierdziła Wierzchowska. – Trwał samotnie na pozycjach wielkiego propagatora jasnego malarstwa, jak mówiono wówczas o impresjonizmie.

Zauroczony impresjonizmem

Na jesieni 1892 roku odbyła się wielka wystawa dzieł artysty. Pod koniec 1893 roku, gdy Podkowiński przystąpił do malowania swego najsłynniejszego dzieła, był już bardzo chory. Gruźlica rozwijała się w szybkim tempie, a on nie chciał się leczyć.

– Płótno było zaczęte jesienią – mówiła Wiesława Wierzchowska – ale pomysł tej kompozycji nurtował artystę dużo dłużej. Świadczy o tym wiele zachowanych szkiców. Prawdopodobnie Podkowiński przygotowywał go na Salon Zachęty.

"Szał uniesień" w Zachęcie

Płótno zostało wystawione osobno 17 marca 1894 roku. Była to wystawa jednego obrazu, zakończona ogromnym sukcesem młodego impresjonisty.

– Na rozhukanym, olbrzymim koniu, na jakiejś apokaliptycznej bestii rzuconej w chaos, w zamęt wichrzących się tumanów chmur i mgławic, na wpół leży naga kobieta, oplótłszy koniowi kark ramionami, tuląc się do niego twarzą, piersią, korpusem, cisnąc mu konwulsyjnie boki nogami – pisał w "Kurierze Codziennym" 18 marca 1894, Kazimierz Tetmajer, dzień po wystawieniu w warszawskiej Zachęcie tego niezwykłego dzieła.

Obaj urodzili się w 1869 roku, obaj byli humanistami wielkiej miary, obaj studiowali filozofię i prawo oraz byli uczniami Jana Matejki. Pod okiem mistrza obaj regotyzowali też Kościół Mariacki w Krakowie i wykonali wspólnie witraż do tego kościoła ze scenami żywota Matki Boskiej.

Podobieństwa

- W tej chwili trudno rozpoznać, która kwatera jest dziełem Wyspiańskiego, a która Mehoffera – mówił o ich pracy przy polichromiach w Kościele Mariackim Jerzy Madejski, historyk i krytyk sztuki w audycji Polskiego Radia. – Rozpoczęła się rywalizacja tego Europejczyka z rodziny z tradycjami, jakim był Mehoffer, z krakauerem – Wyspiańskim. Wyspiański był naszym najwybitniejszym twórcą secesji, ale nienawidził secesji w odmianie wiedeńskiej. Mehoffer był potomkiem urzędników austriackich, więc już choćby to rodziło konflikty – dodawał Madejski.

Różnice

Obaj artyści mieszkali także wspólnie podczas studiów w Paryżu. Już wtedy ujawniły się istotne różnice między nimi. W czasie gdy Mehoffer bez opamiętania zwiedzał paryskie kościoły, Wyspiański nabawił się, jak sformułował to Madejski, kawalerskiej choroby. Mieli zupełnie inne charaktery i zupełnie inne zasady działania.

 - Oni są jak lewa i prawa półkula mózgu – stwierdził profesor Madejski. - Mehoffer jest tą apollińską, jasną półkulą lewą. Natomiast Wyspiański jest dionizyjską, emocjonalną, półkulą prawą. Ale obaj tworzyli sztukę szalenie polską. Wyspiański z serca, Mehoffer ze spekulacji, ale naprawdę ciężko stwierdzić, który z nich jest większy, tak jak nie wiadomo, która połowa mózgu jest lepsza – dodał Madejski.

Racjonalista

Jako potomek austriackich urzędników Mehoffer pełnił w Polsce funkcję racjonalisty. Uważał się jednak za pełnoprawnego Polaka i, mimo faktycznie łagodnego usposobienia, jeśli chciał, potrafił walczyć o sprawy, w które wierzył z iście polską fantazją.

 - Mój dziadek był człowiekiem pełnym uroku, spokoju i delikatnej życzliwości – mówił w audycji Polskiego Radia Ryszard Mehoffer, wnuk artysty. - To był wielki dżentelmen, wyciszony w sposobie bycia. Człowiek ciepły, pełen refleksyjnego, delikatnego humoru – dodawał potomek.

Polski Wojownik

Mehoffer poza licznymi aktywnościami artystycznymi udzielał się również jako prężny organizator życia artystycznego. Był członkiem i współzałożycielem Towarzystwa Artystów Polskich "Sztuka". Kiedy więc w 1907 roku w "Czasie" ukazał się artykuł krytykujący wystawę zorganizowaną przez Towarzystwo, rozpętała się afera.

Krytyka dotyczyła obrazów Emilii Maury-Cybulskiej, małżonki profesora krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych, Adama Łady-Cybulskiego. Wściekły Cybulski popędził z artykułem do słynnego wówczas w Krakowie konesera sztuki Leona "Mangghi" Wyczółkowskiego. Obaj uznali, że pod pseudonimem Masque, jakim podpisał się autor artykułu, kryje się… Józef Mehoffer.

Wyczółkowski wyzwał malarza na pojedynek, a Mehoffer podjął rękawicę. Okoliczności tego zdarzenia były nad wyraz komiczne. Pojedynek miał miejsce w pracowni Wyczółkowskiego przy ulicy Starowiślnej 10 w Krakowie, gdzie wysypano na podłodze piach, a przeciwnicy stanęli naprzeciwko siebie rozebrani do pasa i z szablami w dłoniach. Mehoffer był mężczyzną bardzo drobnej budowy, a obaj tak naprawdę nie potrafili posługiwać się szablą. Zanosiło się więc na kabaret.

Jednak, kiedy Wyczółkowski wypowiedział słowa: – A teraz pójdę w bój na tego Niemca – Mehoffer, dotknięty do żywego, ruszył do ataku. Zdołał zranić przeciwnika, na co ten wypłazował go szablą. Po pojedynku mężczyźni nie podali sobie dłoni. Różnica zdań na temat spraw artystycznych pozostała nierozstrzygnięta. Dopiero jakiś czas potem wyszło na jaw, że autorem artykułu w "Czasie" nie był Mehoffer, lecz scenograf, Karol Frycz. Mehoffer skorzystał natomiast z okazji, aby udowodnić, że potrafi honorowo i zaciekle walczyć do końca pomimo, na co dzień, spokojnego usposobienia.

Wybitny dekorator

W sztuce jednak Mehoffer pozostał wierny wrodzonej powściągliwości i podczas gdy Wyspiański wytyczał drogę rozwojową polskiego ekspresjonizmu, Mehoffer rozwijał oryginalną formułę dekoracyjności wyrastającej z secesyjnej stylistyki.

Tworzył obrazy, witraże, polichromie, grafiki, scenografie teatralne i projekty sztuki użytkowej. Jego dziełem życia są witraże do gotyckiej kolegiaty Św. Mikołaja we Fryburgu. Mehoffer wygrał prestiżowy konkurs już w roku 1895 roku, a prace nad witrażami trwały przez cztery dekady aż do 1936 roku.

Malarz światła

W malarstwie zastosował swoje odkrycia poczynione podczas tworzenia witraży, które całkowicie tracą życie, jeśli są pozbawione światła. Uważa się, że pewnie dla tego w malarstwie Mehoffera tak duży nacisk położony jest na ukazanie światła. Mehoffer jest autorem licznych płócien dekoracyjnych, symbolicznych i nastrojowych. Do najsłynniejszych należy obraz "Dziwny ogród" z 1903 roku portretujący jego żonę i synka na łonie natury. Świetliste kolory zastosowane są w ten sposób, że kojarzą się wręcz z edeńską szczęśliwością.

Droga Krzyżowa

Józef Mehoffer jest też autorem cyklu obrazów "Droga krzyżowa", które namalował dla kościoła franciszkanów w Krakowie. Cykl ma charakter dosyć zróżnicowany, jednak zdaniem wybitnego polskiego malarza II połowy XX wieku – Jerzego Nowosielskiego, jest arcydziełem.

- Tam jakieś najwyższe siły niebieskie dały mu możliwość przekroczenia samego siebie – mówił Jerzy Nowosielski w audycji Polskiego Radia. - On podszedł do tego jakoś tak werystycznie, szalenie po ludzku, szalenie dramatycznie. To był ostatni malarz, który w sposób wiarygodny przedstawił tragedię egzekucji i zrobił to środkami samego obrazu, a nie środkami anegdoty malarskiej – mówił Nowosielski.

az

Józef Pankiewicz - urodzony 29 listopada 1866 roku w Lublinie - kształcenie zaczynał w warszawskiej Klasie Rysunkowej u Aleksandra Kamińskiego i Wojciecha Gersona. Ponieważ jednak dawała ona tylko podstawy, spędził tam jedynie rok. Z poznanym w klasie rówieśnikiem i przyjacielem, Władysławem Podkowińskim wyjechał w 1885 roku do Petersburga, by tam się dalej uczyć. Po roku wrócił i intensywnie pracował w wynajętej razem z Podkowińskim pracowni. Następnie w 1889 obaj ruszyli ze swoimi obrazami do Paryża. Tam Podkowiński odniósł swój pierwszy sukces: jego realistyczne płótno "Targ na jarzyny na Placu za Żelazną Bramą" (1888) został nagrodzony srebrnym medalem na Wystawie Powszechnej.

Z Francji na Lubelszczyznę

Francja okazała się dla malarza tyleż inspirująca, co kosztowna, więc po roku zmuszony był wrócić do Polski. Przywiózł ze sobą głęboką fascynację impresjonizmem nieznanym jeszcze w Polsce, a i we Francji znanym tylko w wąskich kręgach artystycznych. Swoje prace powstałe we Francji Pankiewicz i Podkowiński pokazali na wystawie w Warszawie w salonie Aleksandra Krywulta, zwanym wymownie salonem wyklętych.

- Po powrocie z Paryża do Polski pokazuje swoje obrazy impresjonistyczne - opowiadała kuratorka Anna Hałata w audycji Agnieszki Krawiec w Polskim Radiu. - Zostają one odebrane bardzo negatywnie, zarówno przez krytykę, jak i przez publiczność. Ale to nie zniechęca Pankiewicza, który maluje pejzaże kazimierskie, które wykorzystują wartości światła, zestawia tony ciepłe z zimnymi i piętrzy plany - dodawała.

Pankiewicz stworzył na Lubelszczyźnie kolejne dzieła, takie jak: "Wóz z sianem" (1890), "Lato. Motyw z Kazimierza" (1980) czy "Pejzaż z krzewami" (1890). Głównymi źródłami inspiracji, jak twierdzą krytycy, byli dla niego Claude Monet i Aleksander Gierymski. Z jego obrazów bije prawdziwa fascynacja rozświetlonym pejzażem i słońcem południowej Francji. Dziś można zobaczyć w nich także bardzo duże podobieństwo do postimpresjonisty Vincenta Van Gogha.

Okres ciemny

Prawdopodobnie zniechęcony negatywną recepcją swoich prac, a może poniekąd poddając się swojej naturalnej refleksyjności, Pankiewicz diametralnie zmienił paletę kolorów. Nastał ciemny okres jego twórczości, w którym malował nokturny. Nocne pejzaże oddawały refleksyjny nastrój chwili późnego zmierzchu wchodzącego w noc. Powstały wówczas: "Rynek Starego Miasta w Warszawie nocą" (1982), "Zaułek nocą - Wąski Dunaj" (1892), "Łabędzie w Ogrodzie Saskim nocą" (1983), czy "Park w Duboju" (1897).

Kolejna zmiana stylu nastąpiła w okresie I wojny światowej, którą Pankiewicz spędził w Madrycie. Pod wpływem swojego przyjaciela, malarza Roberta Delaunaya, Pankiewicz skłania się w stronę kubizmu. Nie jest to jednak kubizm w czystej postaci. Na obrazach Pankiewicza z okresu hiszpańskiego ("Ulica w Madrycie" - 1916, "Taras w Madrycie" - 1917) widać tendencję do geometrycznych form i intensywnych kolorów, jednak nie dochodzi u niego do wykrzywiania czy pocięcia naturalnych kształtów.

Po I wojnie światowej Pankiewicz wprowadził koloryzm w Polsce, który nawiązywał do francuskiego postimpresjonizmu (Van Gogh, Paul Gauguin, Paul Cezanne).

- Stworzył własny styl - mówił krytyk Stanisław Krzysztof Stopczyk w audycji Anny Burzyńskiej w Polskim Radiu. - W tym można go porównać do Bonnarda, że był bardzo uwrażliwiony na kolor jako główne tworzywo obrazu, co go kreowało później na przywódcę kapistów polskich - opowiadał.

Inspirująca zmiana

W latach 1923-25 Pankiewicz wykładał na Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie i wywarł silny wpływ na malarzy zaliczanych do grupy kapistów. Byli to jego uczniowie tacy jak: Cybis, Czapski, Potworowski. Chcąc pojechać do Francji na dalsze studia, stworzyli oni komitet paryski, w skrócie KP.

- Tych artystów łączyły wspólne idee, do których należało tzw. malarskie konstruowanie płótna, czyli ważność barwy, światła, obraz nie musiał odwoływać się do tematu, temat nie był ważny - wymieniała w Polskim Radiu Anna Hałata. - Przede wszystkim ważna była forma, budowana przy pomocy koloru, który określał płaszczyznę, przestrzeń i światło obrazu - mówiła.

Charakterystyczna dla twórczości Pankiewicza jest nieustanna zmiana stylu pod wpływem podróży, przyjaźni bądź twórczości innych artystów. Sam mówił, że zmiana jest dla niego najważniejsza.

- Była to twórczość bardzo osobista i autentyczna, wynikająca z głębokich potrzeb kreacyjnych, nadających kształt światu - opowiadał o Pankiewiczu krytyk Stanisław Krzysztof Stopczyk w Polskim Radiu. - Tylko że przy tej jednolitości, konsekwencji linii rozwojowej ta sztuka szła meandrami, zmieniała się nieustannie. Celem było pokazanie siebie samego na płótnie obrazu - podsumował.

Portrety

Niezwykle istotnym rozdziałem twórczości Pankiewicza są portrety. Zaczął je malować na zamówienie w 1893 roku, dzięki czemu mógł zarobić. Wcześniej tworzył realistyczne ubogich Żydów - handlarzy ("Żyd z koszem" - 1887). Powstały w tym czasie najbardziej charakterystyczne obrazy artysty: rozświetlony "Portret dziewczynki w czerwonej sukience (1897) i ciemny "Portret pani Oderfeldowej z córką" (1899), mocno inspirowany Jamesem Whistlerem. Ponadto Pankiewicz tworzył pod wpływem sztuki japońskiej ze znanej kolekcji Feliksa Mangghi-Jasieńskiego: "Japonka" (1908).     

Józef Pankiewicz zmarł 4 lipca 1940 we Francji.

az

Czym zasłynął?

Najbardziej znanym obrazem Mehoffera jest "Dziwny ogród" z 1903 roku, który przedstawia matkę spacerującą z synem. Nad głowami bohaterów leci wielka ważka. Płótno jest utrzymane w żywych, ciepłych barwach i stanowi pochwałą natury, wszelkiego życia.

- Artysta tworzył sztukę typu apolińskiego. Radosną, jasną, pozbawioną młodopolskiego ponurego symbolizmu – opowiadał historyk i krytyk sztuki Jerzy Madejski w audycji Andrzeja Ercharda "Józef Mehoffer".

Taki też wydźwięk ma obraz olejny "Na letnim mieszkaniu" z 1904 roku, który ukazuje żonę malarza. Kobieta stoi na tle mieszkania, ubrana jest w białą spódnicę i pomarańczową bluzkę. Dzięki odpowiedniemu światłu i kolorom dzieło jest ciepłe i przyjemne dla oka.

Na uwagę zasługuje także pejzaż "Wisła pod Niepołomicami", namalowany w 1894 roku, czyli na samym początku kariery Mehoffera. Przedstawia on zachód słońca nad rzeką i jest jednym z nielicznych dzieł artysty ukazujących krajobraz.

Mehoffer zajmował się także polichromią - efekty jego kunsztu możemy podziwiać chociażby w Skarbcu Katedralnym na Wawelu, będącym częścią zabudowań Bazyliki Wawelskiej. Tamtejsze kolorowe, dynamiczne wizerunki archanioła Gabriela czy Michała należą do grona jego najlepszych prac. Spora część polichromii artysty nie została jednak zrealizowana - zachowały się tylko wersje próbne, stworzone na kartonach. Większość z nich możemy znaleźć w Muzeum Narodowym w Krakowie. 

Artysta równie chętnie poświęcał się także innym dziedzinom sztuki. - Poza malarstwem sztalugowym Mehoffer uprawiał również grafikę, zajmował się scenografią teatralną, a także projektował plakaty i druki okazjonalne. Niemniej najbardziej znany jest z dziedziny witrażownictwa. Sztuki, która wyrosła z tradycji średniowiecza – mówiła historyk sztuki Elżbieta Charazińska w audycji Andrzeja Ercharda.

Dzieło życia

W 1895 roku Mehoffer wygrał konkurs na zaprojektowanie witraży do katedry św. Mikołaja w szwajcarskim Fryburgu. Praca nad projektem zajęła mu cztery dekady - w efekcie powstało czterdzieści witraży. Pod względem artystycznym nie są one jednak jednolite - wczesne są wyraźnie inspirowane secesją, natomiast późne realizmem. Łączy je natomiast bogata ornamentyka i żywe kolory. 

Do jednych z najpiękniejszych należą "Męczennicy" (1898-1901) i "Bóg Ojciec, Syn Boży, Duch Święty" (1918-1926).

"Męczennicy" to najbardziej secesyjne witraże Mehoffera, za które otrzymał w 1900 roku złoty medal na wystawie światowej w Paryżu. W skład projektu wchodzą dwa okna ukazujące świętych, którzy zginęli śmiercią męczeńską - Maurycego, Sebastiana, Katarzynę i Barbarę. Ich sylwetki znajdują się w centralnym punkcie witrażu. Męczenników przedstawiono w chwili, gdy zostali skazani na śmierć, ponieważ nie wyrzekli się swojej wiary. Nad ich głowami artysta umieścił plątaninę złotych motywów roślinnych. Pod stopami natomiast widz może dostrzec ich umęczone martwe ciała, otoczone przez różnokolorowe kwiaty. 

Przy tworzeniu witraży "Bóg Ojciec, Syn Boży, Duch Święty" Mehoffer posłużył się drobnymi kolorowymi szkiełkami, przez co powstała barwna, lekko abstrakcyjna mozaika. Nawet oblicze Stwórcy, widniejące na witrażu "Bóg Ojciec", zostało stworzone z białych, żółtych, czerwonych i zielonych elementów, a nie z jednolitego kawałka szkła. Witraże te są bardzo szczegółowe i bogato zdobione. 

Inna witraże artysty możemy znaleźć w katedrze wawelskiej czy w katedrze łacińskiej we Lwowie.

Współzawodnictwo mistrzów 

Józef Mehoffer i Stanisław Wyspiański byli czołowymi twórcami sztuki Młodej Polski. Mało kto jednak wie, że artyści rywalizowali ze sobą.

- Obaj nawet przyszli na świat w tym samym roku: 1869. I zabawne - Wyspiański urodził się w domu, w którym Mehoffer później umarł – wspominał historyk sztuki Jerzy Madejski.

Poznali się w szkole podstawowej, a następnie uczęszczali na warsztaty u Jana Matejki. Razem także pracowali przy polichromiach w kościele Mariackim w Krakowie.

Mimo wielu podobieństw biograficznych panowie współzawodniczyli. Jerzy Madejski na antenie Polskiego Radia mówił, że problemem było również austriackie pochodzenie Mehoffera - Wyspiański znany był ze swojej nienawiści do tego kraju. Różniło ich także usposobienie.

- Oni są jak lewa i prawa półkula mózgu. Mehoffer jest tą apolińską, jasną, rozsądną półkulą lewą. Natomiast Wyspiański jest dionizyjską, emocjonalną półkulą prawą - stwierdził Jerzy Madejski. 

Stypendysta Matejki

Matką Józefa Mehoffera była Aldona z Polikowskich, natomiast ojcem Wilhelm Mehoffer – starosta ropczycki o austriackich korzeniach. Przyszły artysta miał trzech braci – Eugeniusza, Alfreda i Wiktora.

Niedługo po narodzinach Józefa rodzina przeniosła się do Krakowa, gdzie ojciec rodu pracował jako radca w Sądzie Krajowym w Krakowie. Wilhelm Mehoffer zmarł jednak cztery lata później. 

Przyszły malarz uzyskał gruntowne wykształcenie. Ukończył szkołę powszechną, a także Gimnazjum św. Anny. W 1887 roku zdał maturę, a następnie podjął studia prawnicze na Uniwersytecie Jagiellońskim. Jednocześnie rozpoczął naukę w krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych (obecnie jest to Akademia Sztuk Pięknych). Malarstwa uczył się również w Paryżu, gdzie pojechał jako stypendysta Jana Matejki.

W domowym zaciszu

Mehoffer był niski, miał rude włosy i nosił binokle. Ryszard Mehoffer, wnuk artysty, wspomina, że malarz zawsze starał się być miły, uprzejmy i konsekwentnie realizował postawione sobie cele. Dbał także o wygląd i ubierał się w angielskie garnitury zakupione u świetnych krawców.

- Dziadka pamiętam jako człowieka łagodnego, delikatnego w obejściu, gentlemana. Humor miał refleksyjny, ale bardzo dowcipny – mówił Ryszard Mehoffer, wnuk artysty, podczas audycji "Dom Mehoffera".

Józef Mehoffer był mężem Jadwigi Janakowskiej - również artystki. Para doczekała się syna Zbigniewa.

Malarz zmarł w Wadowicach 8 lipca 1946 roku z powodu powikłań po przebytym wcześniej zapaleniu płuc. 

jb

Źródła:

Józef Mehoffer. Genialny artysta z ropczyckim rodowodem, https://dzieje.pl/historie/materialy/jozef-mehoffer-genialny-artysta-z-ropczyckim-rodowodem, data dostępu: 17.03.2021.