Fritz Lang wolał emigrację od współpracy z nazistami. Talent Leni Rifestahl rozkwitł pod skrzydłami Hitlera. A co z tymi, którzy każde swoje słowo dedykowali wodzowi?

Byli to artyści, fanatycznie wielbiący Führera. Na szczęście odczytana dziś propagandowa wymowa ich dzieł, ociera się o grafomanię a ich popularność umarła razem z III Rzeszą. Należał do nich Hanns Johst, dramaturg, którego dziś kojarzy się głównie jako autora hasła: „Kiedy słyszę słowo kultura odbezpieczam rewolwer”. Potem te same słowa przypisywano niesłusznie Goebbelsowi i Göringowi, który tylko cytował kolegę literata.

Ekspresyjne początki

Hanns Johst urodził się w 1890 roku w miejscowości Seehausen koło Drezna. Od małego marzył o tym żeby poświęcić się dla dobra ludzkości. Oczyma wyobraźni widział siebie jako misjonarza w jednym z zapomnianych przez Boga i ludzi krajów Afryki. Właśnie, dlatego w wieku siedemnastu lat zaczął pracować jako pielęgniarz w jednym z zakonów. Potem musiał ulec ojcu i na jego żądanie rozpoczął studia medyczne. Startował w Lipsku, potem było Monachium i Wiedeń, w tym ostatnim zainteresował się też filozofią i historią sztuki. W międzyczasie próbował sił jako aktor. Widać, że zachowywał się jak typowy młody człowiek, nie mogący odnaleźć się w dorosłym życiu. Dawne ambicje przykryte obowiązkiem wobec ojca zaczęły ewoluować w stronę sztuki.

Podobnie jak u wielu innych ludzi, przełomem w jego życiu była I wojna światowa. Do wojska zgłosił się na ochotnika, a zaraz po zakończeniu działań frontowych zajął się literaturą. Osiadł w okolicach Monachium. Bogato się ożenił, co pozwoliło mu swobodnie kontynuować karierę pisarską. W tej sielskiej, alpejskiej atmosferze Hanns Johst starał się „jednoczyć z ziemią na śmierć i życie”. Jego wczesne dzieła miały klimat ekspresjonistyczny. Nie ma się czemu dziwić, przyszły pierwszy dramaturg Hitlera był wyczulony na mody, a w Niemczech lat dwudziestych XX wieku królował właśnie ekspresjonizm.

Naprawdę poczuł się we własnej skórze, kiedy założył mundur SS-Grupenfürera. Po chwilowym romansie z ekspresjonizmem zmienił front mówiąc, że dramaturgię rozumu pragnie zastąpić dramaturgią uczucia. Żądał dramatu monumentalnego i na wskroś niemieckiego.

Nazistowskie zauroczenie

Jego miłość do nazizmu zaczęła się podczas monachijskiego puczu Hitlera w listopadzie 1923 roku. Hanns Johst po tym wydarzeniu zaczął tworzyć dramaty narodowosocjalistyczne, jego idol siedząc w wiezieniu również pisał. Efekt? „Mein Kampf”. Na Parteitagu w Norymberdze Hanns Johst otrzymał pierwszą nagrodę NSDAP za wybitne osiągnięcia w dziedzinie kultury i nauki.

W lutym 1933 roku doszło do czystki w Pruskiej Akademii Poezji. Usunięto dotychczasowego przewodniczącego, Henryka Manna. Stanowisko przejął Hanns Johst.
20 kwietnia tamtego roku Hitler obchodził czterdzieste czwarte urodziny. Wieczorem, w jednym z Berlińskich teatrów odbyła się uroczysta prapremiera sztuki „Schlageter” w „bezgranicznym uwielbieniu i niezmiennej wierności” dedykowanej przez Johsta (jej autora) Führerowi. To właśnie wtedy pojawiła się kwestia: „Kiedy słyszę słowo kultura odbezpieczam rewolwer”.

W maju 1933 roku Hanns Johst był już członkiem niemieckiej delegacji na posiedzeniu PEN Clubu w Dubrowniku. Niemcy byli przez cały czas zjazdu krytykowani. Głównym problemem intelektualistów była ich polityka wobec narodu Żydowskiego i sprawa palenia książek. Dwa lata później władze niemieckie zakazały działalności niemieckiego oddziału PEN Clubu. Oficjalnym powodem wystąpienia z organizacji była odmowa przyjęcia do niej „komunistycznych członków prowadzących fanatyczną propagandę przeciw III Rzeszy”.

Kariera Hannsa Johsta nabierała tempa. Do zaszczytów, jakie miał na koncie, dołączyło nawet wyróżnienie za twórczość poetycką. Sam przewodniczący Hanns Johst typował poetę Hannsa Johsta do tej nagrody. Wsparli go Hitler, Himmler i Goebbels. Tak Johst został czołowym poetą narodowosocjalistycznych Niemiec.

Kariera nade wszystko

Hanns Johst był wtedy duszą towarzystwa elity III Rzeszy. Bywał na premierach i wystawach. Przyjaźnił się z ludźmi z najwyższych kręgów władzy. Kiedy objął funkcję Przewodniczącego Izby Pisarstwa III Rzeszy i wiceprzewodniczącego Zjednoczenia Artystycznych Zarządów Scen, stał się człowiekiem rozchwytywanym przez ludzi sztuki. Mógł dużo załatwić, pomóc, doradzić. Potrafił podlizywać się władzy z takim wdziękiem, że spełniano jego liczne prośby i wstawiennictwa. Powszechnie wiedziano, że Johstowi zdarzają się nawet audiencje u samego Führera. Pisarz czuł, że znajduje się na właściwym miejscu. Nareszcie to on rozdawał karty w świecie kultury i sztuki.

Działalność karierowicza takiego jak Johst była tym prostsza, że naprawdę ubóstwiał Hitlera i jego ideologię. W 1938 roku pisał do Henricha Himmlera: „Moja religia nazywa się Niemcy, moja komunia to SS”. A o samym Führerze: „ten człowiek nie wie, co to maska, on nosi zawsze tę samą – swoją twarz (…). Rozmowa z Führerem ma swoją dramaturgię. Od stwierdzenia do stwierdzenia. Od decyzji do decyzji. (…) Swoją fantastyczną wręcz siłą z surowych szkiców, z horyzontalnej geometrii Führer stwarza plastyczną, pełną wyrazu, architekturę”.

Johst w uznaniu zasług został powołany na stanowisko kierownika hitlerowskiego Kampfbundu „Für Deutsche Kultur” (Związku Walki o Kulturę Niemiecką). Spełniał wymagania stawiane przez przełożonych: miał legitymację partyjną z numerem 287, Order Krwi i był posłem do Reichstagu z ramienia NSDAP.

Dla ludzi władzy takich jak Martin Bormann, Goebbels czy Himmler - Johst był autorem listów, w których łączył zachwyt nad narodowosocjalistyczną ideą z wręcz służalczym podlizywaniem się. Spragniony kultury teatralnej „naród III Rzeszy” (a pozbawiony wartościowych pozycji dramaturgów uznanych za niewygodnych), mógł rozkoszować się takimi jego dramatami, jak: „Prorocy”, „Król”, „Thomas Peine” i oczywiście najbardziej znany „Schlageter”.

Johst przeżył wojnę, po której twierdził, że uwiódł go Adolf Hitler i jego idea, a nie władza i pragnienie opływania w zaszczyty. W 1945 roku został internowany i postawiony przed sądem w Monachium. Uznano go winnym i skazano na dziesięcioletni zakaz uprawiania zawodu pisarza, trzy lata obozu i karę finansową.

Człowiek będący żywym dowodem na to, że karierowicz znajdzie swoje miejsce w każdym ustroju, wykorzystując do swoich celów nawet tak szlachetną dziedzinę, jak literatura, zmarł 23 listopada 1978 roku w Ruhpolding. Samarytańskie idee małego Johsta umarły wiele lat wcześniej.

Dziś ludzie pamiętają tylko ten rewolwer.

Piotr Jezierski

Korzystałem z artykułu „Hanns Johst – pisarz w mundurze SS” Wiesławy Czaplińskiej w ARTYŚCI W TRZECIEJ RZESZY, ABC 1997.

O jej istnieniu mówiło wielu ludzi zajmujących się ściganiem nazistowskich zbrodniarzy. Dowodów jest jednak dużo mniej.

Ślad grupy wspierającej uciekających do Argentyny esesmanów pojawia się w aktach karnych tyrolskiego archiwum okręgowego. W teczce opisanej jako 10 Vr 837/49 znajduje się dokumentacja  niezwykłej wycieczki jednego z pracowników urzędu celnego.

15 stycznia 1949 roku austriackie poselstwo w Buenos Aires skontaktowało się z federalnym urzędem kanclerskim w Wiedniu. Odpowiednia komórka Wydziału Spraw Zagranicznych została poinformowana o wizycie, jaką na początku tego miesiąca, złożył w poselstwie pewien młody człowiek. Przedstawił się jako Georg Schw. (wszystkie nazwiska zostały w aktach skrócone), były urzędnik celny z Kufstein (miasto w Austrii położone w kraju związkowym Tyrol, tuż przy granicy z Niemcami). Na poparcie swoich słów przedstawił stosowne dokumenty.

Ekspres Austria-Argentyna

Ów mężczyzna twierdził, że pracując w swojej placówce wielokrotnie słyszał rozmowy dotyczące poszukiwanych, niemieckich i austriackich nazistów. Z podsłuchiwanych przez siebie wypowiedzi wywnioskował, że zbrodniarze wojenni są przemycani do Argentyny przez tajemniczą organizację. Analizując zdobyte przez siebie informacje Georg Schw. zdecydował się wejść na drogę przygody i  sprawdzić jeden z opisywanych szlaków przerzutu. Aby nie ryzykować życia swoich bliskich i współpracowników, 2 lipca 1948 roku postanowił po angielsku opuścić służbę i udać się do Innsbrucku. Tam spotkał swojego pierwszego łącznika, Karla F.

Mężczyźni ruszyli do położonego na południu Steinach am Brenner, gdzie na Georga czekał kolejny kontakt o nazwisku Sp. Człowiek ten przeprowadził naszego bohatera przez przełęcz Brenner do włoskiego Bolzano (prowincja ta nazywana jest również południowym Tyrolem). Tutaj poszukiwacza przygód czekał dłuższy postój. Przez trzy miesiące musiał pracować w gospodarstwie leżącym pod miastem.

Podczas pracy Georg nie podawał ani żadnych danych, ani odcisków palców. Po jakimś czasie dostał z Rzymu przesyłkę. Był w niej paszport Czerwonego Krzyża z wizą wjazdową do Argentyny. Następna niespodzianką był bilet na statek do Buenos Aires, który otrzymał pod koniec trzymiesięcznego pobytu w Bolzano. Za zaoszczędzone podczas pracy w gospodarstwie środki Georg opłacił swoją podróż do Genui. Tam zaokrętował się na parowcu „Santa Cruz”. 3 listopada 1948 roku fałszywy esesman przybył do Buenos Aires. Ze stolicy Argentyny udał się do Cordoby. Tam z wieloma innymi Niemcami i Austriakami zatrudnił się w Instituto Aerotécnico.

Poselstwo w Buenos Aires prosiło o sprawdzenie podanych przez Georga Schw. informacji. Wszczęto sprawę przeciwko spontanicznemu podróżnikowi, z powodu „oddalenia się z miejsca pełnienia służby”. Rozpoczęło się dochodzenie mające wyjaśnić czy motywy jakimi uzasadniał swoja absencję były realne.

Wspomnienia towarzyszy podróży

Karl F., urodzony w 1908 roku w Eppan pod Bolzano. Dzierżawca gospodarstwa rolnego w Matrei został jako pierwszy doprowadzony na komisariat żandarmerii. Zeznał, że w 1948 roku faktycznie przeprowadził przez granicę około 20 osób. Dodał, że przeważnie byli to południowi Tyrolczycy. Garstkę dawnych obywateli III Rzeszy skierował do niego Walter - o znanym nam już nazwisku Sp. Karl za każdego z nich dostał 100 szylingów. Dopiero po kolejnych przesłuchaniach sprecyzował, że były to dwie Niemki, dwoje dzieci i dwóch Niemców. Z rozmów jakie przewodnik przeprowadził ze swoimi niemieckimi „klientami” wynikało, że większość z nich za cel swojej wędrówki obrała Argentynę. Powiedział też, że żadnego Georga Schw. nigdy nie poznał, a tym bardziej nie przeprowadzał przez granicę. Przesłuchiwany nie zapomniał dodać formułki: „Zdecydowanie zaprzeczam, jakobym wiedział, że chodzi tutaj o neonazistowskie stowarzyszenie. Ja tylko dlatego przeprowadzałem tych ludzi przez granicę, żeby dorobić na boku trochę szylingów”.

28 kwietnia 1949 roku okręgowy organ żandarmerii zawiadomił prokuraturę w Insbrucku o wynikach śledztwa. Walter Sp. stał się „podejrzany o popełnienie przestępstwa w świetle § 3g (1) [VG] (austriackiej ustawy z 8 mają 1945 roku zakazującej istnienia NSDAP), polegające na tym, że przynależąc w roku 1948 do tajnej organizacji, działał jako narodowy socjalista, tzn. razem z Karlem F. Przeprowadził w sposób nielegalny za granicę bądź pomógł w ucieczce przez nią około 20 osobom, w tym czołowym nazistom”. Groziło mu od 5 do 20 lat więzienia. Jednak miejsce pobytu Sp. pozostawało nieznane.

Poszerzył się krąg podejrzanych. 10 maja 1949 roku dołączył do nich niejaki Karl T. z punktu przerzutowego w Innsbrucku. W jego opowieściach liczba przemycanych Niemów wzrosła. Dodał oczywiście, że nigdy nie należał do NSDAP, a wśród ludzi, którym pomagał, na pewno nie było żadnych oficerów ani funkcjonariuszy partyjnych.

25 maja aresztowano Edith K. pod zarzutem pomocy w zaopatrywaniu przechodzących ludzi w dokumenty. Natomiast Maria F., żona Karla F., zeznała w tym czasie o wiele więcej niż mąż. Twierdziła, że jej małżonek od zakończenia wojny nie podjął się żadnej regularnej pracy i zarabiał tylko na szmuglowaniu ludzi oraz towarów. Według jej słów, między wiosną a październikiem 1948 roku przeprowadził przez granicę około 40 osób. Wśród tej grupy przeważali Niemcy, ale byli też Polacy i Węgrzy. Kobieta podsłuchała kilka rozmów, z których wynikało, że wśród przekraczających nielegalnie granicę Niemców byli przestępcy wojenni. Potwierdziła, że „przemycanych” przejmował po włoskiej stronie Walter Sp.

12 czerwca 1949 roku wypuszczono Karla F. i pozostałych aresztowanych. Powodem zwolnienia była decyzja sędziego śledczego, który nie widział powodów do dalszego dochodzenia w sprawie. Ten sam sędzia zakończył postępowanie przeciwko Walterowi Sp. Śledztwo nie dowiodło ani uczestnictwa aresztowanych w tajnej organizacji nazistowskiej, ani istnienia Odessy. Stopień zorganizowania przerzutów i włożone w niego sumy, nikomu nie dały do myślenia. 20 lipca 1949 roku w podsumowaniu sprawy przez tyrolską żandarmerię, padło stwierdzenie, iż „nie dało się udowodnić, że w przypadku przemyconych osób chodziło o znanych członków NSDAP”. Sprawie ucięto łeb.

Organizacja Odessa

A co stało się z biednym Georgiem Schw.? Szukał możliwości powrotu do ojczyzny. Słał listy do władz z załączonymi materiałami świadczącymi o jego przydatności w rozszyfrowaniu międzynarodowej siatki szmuglerskiej. Informował o „wielkim przemycie ludzi i dewiz” zdobyte przez siebie dane mieszając z czystą fikcją. Korespondencja z austriackimi urzędnikami nie umożliwiła mu powrotu do ojczyzny.

20 lat później, MSW w Wiedniu zażądało akt tej sprawy. Interesowała się nimi Generalna Dyrekcja Bezpieczeństwa Publicznego. Mimo, że śledztwo z 1949 roku wykluczyło powiązania, a w aktach nie padła jej nazwa, otrzymały one nowy kryptonim - „organizacja Odessa”.

Piotr Jezierski

Korzystałem z „Odessa. Tajna organizacja esesmanów” Heinza Schneppena, Wydawnictwo Bellona, Warszawa 2009.