Wybuch II wojny światowej postawił przed harcerstwem nowe zadania. Już w czasie kampanii wrześniowej harcerze i harcerki podjęli służbę w obronie kraju. Pokolenie wychowane w II RP, zmuszone do zdania egzaminu z patriotyzmu, uczyniło to celująco.

Czasem była to służba na pierwszej linii, częściej jednak służba cywilna. W obliczu realiów wojennych harcerstwo musiało działać, lecz forma jego działalności uległa diametralnej zmianie.

I iść będziemy w Polskę Szarymi Szeregami
I będzie Bóg nad nami, i będzie Naród z nami.
I będziem iść jak hymny wskroś miast, wskroś wsi, polami
I będziem równać w prawo Szarymi Szeregami.

Decyzja

Już 27 września 1939 roku w oblężonej Warszawie spotkali się członkowie Rady Naczelnej Związku Harcerstwa Polskiego, którzy podjęli decyzję o przejściu do  konspiracji. W związku z nieobecnością w kraju ówczesnych formalnych władz Związku Harcerstwa Polskiego, wyłonione zostały nowe władze w składzie:

• ks. hm RP Jan Mauersberger - p.o. przewodniczącego ZHP,
• Wanda Opęchowska – wiceprzewodnicząca,
• hm Antoni Olbromski - sekretarz generalny,
• hm RP Maria Wocalewska - delegatka Naczelniczki Harcerek,
• hm Florian Marciniak - Naczelnik Harcerzy.

Struktura

Konspiracyjne harcerstwo dzieliło się na Organizację Harcerek i Organizację Harcerzy.  Wszystkim znana nazwa – Szare Szeregi - początkowo dotyczyła tylko Organizacji Harcerzy, dopiero z czasem została przyjęta przez całą organizację.

Na czele organizacji stał Naczelnik z Główną Kwaterą. Pierwszym naczelnikiem został Florian Marciniak - ps. Nowak. Funkcję sprawował do momentu aresztowania przez Gestapo  6 maja 1943 roku. Jego następcą został Stanisław Broniewski - ps. Orsza, pełniący funkcję do 3 października 1944 roku. Ostatnim naczelnikiem Szarych Szeregów był Leon Marszałek, który 17 stycznia 1945 roku wydał rozkaz o rozwiązaniu Szarych Szeregów.

Schemat organizacyjny wyglądał tak samo jak przed wojną, jednak poszczególne jednostki przyjęły nazwy konspiracyjne. Główna Kwatera funkcjonowała pod kryptonimem „Pasieka”, chorągwie – „ule”, hufce – „roje”, drużyny – „rodziny”, a zastępy określano jako – „pszczoły”. W szczytowym momencie pod Komendę Główną podlegało 20 chorągwi.
Szare Szeregi współpracowały z Delegaturą, Rządem Polskim na Emigracji oraz Komendą Główną Armii Krajowej. Jako organizacja, nigdy nie straciły swojej suwerenności.

Program

Członków Szarych Szeregów obowiązywały zasady zawarte w przedwojennym Prawie i Przyrzeczeniu Harcerskim. W związku z nietypową sytuacją, w jakiej przyszło działać tym młodym ludziom, do roty przyrzeczenia dodano następujące słowa:
„Ślubuję na Twoje ręce pełnić służbę w Szarych Szeregach, tajemnic organizacyjnych dochować, do rozkazów służbowych się stosować, nie cofnąć się przed ofiarą życia”.

W obliczu nowych zadań władze konspiracyjnego harcerstwa postanowiły, że podstawowym i głównym celem będzie wychowanie poprzez walkę. Początkowo, ze względu na wymogi konspiracji, do Organizacji Harcerzy przyjmowano młodzież powyżej 17 roku życia.

Jednak z czasem pojawiła się konieczność stworzenia programu dla młodszych chłopców, którzy garnęli się do walki.  W listopadzie 1942 roku wyodrębniono w Szarych Szeregach trzy piony:

• Zawiszacy (12-15 lat),
• Szkoły Bojowe (15-17 lat),
• Grupy Szturmowe (powyżej 18 roku życia).

Jak wspomina Stanisław Broniewski „Program każdego z trzech wymienionych szczebli wieku borykał się z tymi samymi zagadnieniami. Jak żyć dziś – w niewoli, jak przysposabiać się do życia jutro – w okresie walki jawnej, jak to się mówiło przełomu, jak wreszcie przysposabiać  się do życia pojutrze – do odbudowy uwolnionej Polski. „Dziś”, „jutro” i „pojutrze” to kryptonim dla klucza do programu Szarych Szeregów”.

Zawiszacy

Najmłodsi chłopcy odsuwani byli od walki. W trakcie zbiórek i spotkań przygotowywano ich do pełnienia służby łącznościowej, co miało być ich zadaniem na „jutro”. Nauka na tajnych kompletach miała być ich wkładem w „pojutrze”.

Szkoły Bojowe

Chłopcy angażowani do walki z okupantem, ale bez użycia broni. Do ich zadań należał głównie Mały Sabotaż, czyli działania mające wzmocnić psychicznie Polaków. Prowadzone były w ramach akcji „Wawer – Palmiry”. Organizacja powstała na przełomie lat 1940-1941 z inicjatywy Aleksandra Kamińskiego. Zadania Szkół Bojowych są nam doskonale znane, dzięki „Kamieniom na szaniec”. Pierwsze konspiracyjne zadania Rudego, Alka, Zośki i tysięcy chłopców w ich wieku to między innymi:

- ściąganie hitlerowskich flag, 
- malowanie na murach napisów ośmieszających Niemców, 
- rysowanie znaku Polski Walczącej (najsłynniejszą namalował Rudy na Pomniku Lotnika),
- akcja kinowa mająca zniechęcić Polaków do kina, w którym Niemcy puszczali filmy propagandowe,
- wybijanie szyb w zakładach fotograficznych, w których pojawiły się zdjęcia niemieckich oficerów,
- organizowanie audycji radiowych, puszczanych przez niemieckie szczekaczki,
- stemplowanie gazet polskimi hasłami.

Bohaterem jednej z najbardziej znanej „mało-sabotażowej” akcji był Alek, który ściągnął niemiecką tablicę z pomnika Mikołaja Kopernika odsłaniając tablicę polską.

Akcja „N” - czyli akcja propagandowa skierowana do Niemców, polegająca na podrzucaniu dywersyjnych ulotek i gazetek, również była tworzona przez chłopców ze Szkół Bojowych. Była to jedna z trudniejszych akcji młodej polskiej konspiracji w okresie II wojny światowej.
Harcerze brali udział również w Akcji „WISS” (Wywiad - Informacja Szarych Szeregów), polegającej na obserwacji wojsk niemieckich i ich ruchów. Mając na uwadze „jutro” - chłopcy przechodzili szkolenie bojowe, a z myślą o „pojutrze” - uczęszczali na tajne komplety.

Grupy Szturmowe

Grupy Szturmowe podporządkowane były Kedywowi, czyli Kierownictwu Dywersji AK. Najstarsi członkowie Szarych Szeregów dopuszczeni byli do walki z bronią w ręku. Do „jutra” członkowie Grup Szturmowych przygotowywali się w szkołach podchorążych, na szkoleniach motorowych czy saperskich. Oprócz szkoleń militarnych dbano o „pojutrze”, dlatego większość młodych ludzi studiowała na tajnych kompletach. Prowadzono również kursy podharcmistrzowskie i harcmistrzowskie w ramach „Szkoły za lasem”.

W 1943 roku z Grup Szturmowych wyodrębniono Batalion „Zośka”, który nazwany został na cześć Tadeusza Zawadzkiego – dowódcy warszawskich Grup Szturmowych. W skład batalionu wchodziła jednostka specjalna „Agat”, która z czasem przekształciła się w batalion „Parasol”.

Najważniejsze akcje Grup Szturmowych:

• Akcja pod Arsenałem – 26 marca 1943 roku odbicie 25 więźniów przewożonych z siedziby Gestapo na Pawiak. Wśród odbitych był Janek Bytnar „Rudy”,
• Akcja pod Celestynowem – w nocy z 20 na 21 maja 1943 roku odbicie więźniów z transportu do Oświęcimia,
• Akcja „Taśma” – w Sieczychach  20 sierpnia 1943 roku miała miejsce likwidacja strażnic granicznych, w tej akcji zginął Tadeusz Zawadzki „Zośka”,
• Zamach na Kutscherę – przeprowadzony 1 lutego 1944 roku.

Organizacja Harcerek

W czasie okupacji Organizacja Harcerek funkcjonowała pod kryptonimami „Związek Koniczyn” (lata 1940 - 1943), a potem „Bądź Gotów” (lata 1943 - 1945). Całością spraw organizacyjnych kierowała dr hm Józefina Łapińska – Komendantka Pogotowia Harcerskiego.
Organizacja Harcerek współpracowała z jawnie działającymi organizacjami społecznymi, takimi jak: Polski Czerwony Krzyż czy Rada Główna Opiekuńcza. Oprócz przygotowania do służby wojskowej (przeszkolenie do służby sanitarnej i łącznościowej) pamiętano o pracy wychowawczej.

Powstanie Warszawskie

Oczekiwanym przez harcerzy „jutrem” był dzień 1 sierpnia 1944 roku.
Najmłodsi Zawiszacy, przygotowywani do służby łącznościowej, w trakcie Powstania Warszawskiego mieli do wykonania inne zadanie. W zawierusze działań wojennych wiele rodzin straciło ze sobą kontakt. Konieczne okazało się zorganizowanie poczty cywilnej dla mieszkańców stolicy. Na ulicach Warszawy zawisło wtedy 40 skrzynek pocztowych, a małoletni listonosze, często z narażeniem własnego życia, starali się dostarczać przesyłki adresatom. Dziennie dostarczali od 3 do 6 tysięcy przesyłek. Dla warszawiaków ich praca miała wartość bezcenną. Właśnie dzięki dostarczonym przez młodych listonoszy wiadomościom dowiadywali się o losie ich najbliższych.

Harcerskie bataliony „Zośka” i „Parasol” przystąpiły do walki, swój szlak powstańczy rozpoczęły na Woli. Do sukcesów pierwszych powstańczych dni należy niewątpliwie zdobycie czołgu oraz wyzwolenie 383 więźniów obozu na Gęsiówce. Z Woli oddziały wycofały się na Stare Miasto. Po upadku Starówki część powstańców kanałami przedostała się do Śródmieścia. Znana jest historia przedarcia się grupy pod dowództwem Andrzeja Romockiego „Morro” przez pozycje niemieckie w Ogrodzie Saskim. Po krótkim odpoczynku w Śródmieściu, zdziesiątkowane bataliony zostały przeniesione na Czerniaków.

Powstanie przeżył tylko co trzeci członek harcerskich batalionów. Wielu bohaterów znanych z książek Aleksandra Kamińskiego, spoczęło pod brzozowymi krzyżami.

Powojenne losy

Większość tych, którzy przeżyli powstanie i obozową niewolę, po powrocie do kraju próbowała ponownie wdrożyć się do harcerskiej pracy. Jednak nowa rzeczywistość polityczna utrudniała taką działalność. Ci, którzy wrócili do Warszawy, wspierali się wzajemnie, odszukiwali groby przyjaciół, pisali wspomnienia.

Tragiczna okazała się wigilia 1948 roku, kiedy UB aresztowała Jana Rodowicza - ps. Anoda. Po nim byli kolejni. Łącznie aresztowano 32 „zośkowców”. Wielu członków batalionu  poddano brutalnemu śledztwu. Zdarzało się, że celę dzielili z oprawcami niemieckimi. Oskarżani byli o działalność konspiracyjną, zmierzającą do obalenia ustroju komunistycznego w Polsce. W ciemnych latach komunizmu zapadło wiele wyroków śmierci lub długoletniego więzienia. Szczęśliwcy, których nie zabiło UB, często schorowani opuszczali więzienia w połowie lat 50. XX wieku. Przywoływany wcześniej Anoda został brutalnie zamordowany.

„Szaro-szeregowe” ideały oraz historie o bohaterskich czynach Alka, Rudego, Zośki, Morro, Jeremiego, Śwista, Laudańskiego, Albatrosa i wielu innych, są do dziś przekazywane młodym pokoleniom. Młodzi ludzie często szukają dziś takich wzorów i starają się pamiętać o zasługach starszych kolegów, dokładnie tak, jak napisano w ostatniej strofie hymnu Szarych Szeregów:

I będziem trwać kamieniem
Wzdłuż dróg – drogowskazami,
I wieść będziemy młodych
Szarymi Szeregami.

Gabriela Sierocińska - Dec

Korzystałam z:
Stanisław Broniewski, Całym życiem. Szare Szeregi w relacji naczelnika, Warszawa 1983.
Stanisław Broniewski, Szare Szeregi, Warszawa 1947.
Aleksander Kamiński, Kamienie na szaniec, Katowice 1993.

Od 1 sierpnia u zbiegu Krakowskiego Przedmieścia i ul. Miodowej będzie można oglądać plenerową wystawę  „Miasto Feniksa - War*Saw Eyerything" wpisującą się oficjalnie w obchody 64. rocznicy wybuchu Powstania Warszawskiego.


Wystawę tworzy 28 fotomontaży w których fotografie z Powstania Warszawskiego zostały zestawione ze współczesnymi zdjęciami tych samych miejsc.
Na co dzień nie pamiętamy zazwyczaj o tym, że Warszawa przed wojną i po wojnie to zupełnie inne pod względem architektonicznym miasto. Wielu nie wierzyło, że zniszczone niemal doszczętnie, na skutek działań wojennych,  budynki i ulice uda się kiedykolwiek odbudować. Po 64 latach Warszawa odrodziła się niczym Feniks z popiołów. „Poprzez tę wystawę chcemy uświadomić warszawiakom, zarówno tym z urodzenia, jak i mieszkającym tu od niedawna, że brutalne przerwanie ciągłości społecznego i architektonicznego rozwoju miasta nie ujęło nic z jej charakteru. Wręcz przeciwnie, wojenna i powojenna historia stolicy ukształtowała jej obecnego ducha i zapisała kolejne dumne karty w jej dziejach” - wyjaśnia Piotr Margas, współorganizator wystawy.

POSłUCHAJ Historia jest aż za bardzo obecna w każdym miejscu Warszawy, mówi Piotr Margas (708,29 KB)

W dość ciekawych okolicznościach narodził się pomysł na zorganizowanie ekspozycji. Jak wspomina Piotr Margas: pewnego dnia jadąc tramwajem usłyszałem jak dwie kobiety krytykują Warszawę za to, że jest odbudowana i nie ma w niej tej naturalnej tkanki. „Co to za Starówka postawiona w latach pięćdziesiątych”- brzmiała jedna z opinii. Ta rozmowa zainspirowała mnie do tego, by pokazać, że nie budynki i cegły tworzą to miasto.

Bazę dla fotomontaży stanowiły fotografie z Powstania Warszawskiego, które zostały połączone ze współczesnymi zdjęciami tych samych miejsc. Zabieg jest celowy i dobrze przemyślany. Żyjemy w czasach kiedy do ludzi najłatwiej dociera to, co widzą. Nawet najlepszy tekst na wystawie nie przemawia dziś tak, jak obraz. W kontekście tej wystawy widz nie musi nic sobie wyobrażać.

POSłUCHAJ Mieliśmy ogromną swobodę twórczą, ale nie chcieliśmy wzbudzać kontrowersji (487,47 KB)

Prezentowane fotografie

Każde ze zdjęć zostało wzbogacone o opis. Elementami ubogacającymi są też fragmenty
tekstów – poezji, reportażu, wspomnień – które są ściśle związane z danym miejscem.
I tak np. zatrzymując się przy fotomontażu „Panorama Śródmieścia” będzie można przypomnieć sobie tekst Artura Bartelsa „Warszawa”. Przy fotografii „Dworzec Główny przy Alejach Jerozolimskich” będzie można powrócić do tekstu Fisza „Dworzec” a przy „Ulica Bracka przy ul. Widok” wiersz Jerzego Pietrkiewicza „Warsaw Concerto”.
 
Przy każdym fotomontażu zostały też umieszczone oryginalne zdjęcia, z których powstał.
Zdjęcia archiwalne pochodzą ze zbiorów Muzeum Powstania Warszawskiego oraz Muzeum Narodowego w Warszawie.

POSłUCHAJ O najciekawszych fotomontażach opowiada Piotr Margas (725,43 KB)

Powojenna dokumentacja zniszczeń. Nowy Świat w kierunku Al. Jerozolimskich. Po lewej wschodnia pierzeja kamienic, po prawej w głębi gmach Banku Gospodarstwa Krajowego. Zdjęcie z drugiej połowy stycznia 1945 roku. Zniszczenia wojenne na Nowym Świecie udało się usunąć w październiku 1949 roku.

Powojenna dokumentacja zniszczeń. Pl. Trzech Krzyży, ujęcie w kierunku Al. Jerozolimskich. Na pierwszym planie pozostałości kościoła św. Aleksandra, dalej od prawej kamienice: na rogu Książęcej i Nowego Światu 2, Nowy Świat 4 i pozostałości kolejnych do Al. Jerozolimskich. Zdjęcie z zimy 1945 roku. XIX-wieczny kościół św. Aleksandra był świadkiem jednego z głośniejszych wydarzeń w okupowanej Warszawie. Na ślubie żołnierza AK pojawił się prawie cały jego oddział. Na skutek donosu 90 osób zostało aresztowanych zaraz po wyjściu z kościoła. Pana młodego rozstrzelano, panna młoda trafiła do Oświęcimia.

Powojenna dokumentacja zniszczeń. Ruiny kamienic po stronie Dekerta przy Rynku Starego Miasta, ujęcie z ul. Jezuickiej w kierunku północnym. Fotografia wykonana 19-21 stycznia 1945 roku.Dziś trudno uwierzyć, że podczas II wojny światowej na Starówce zniszczeniu uległo 90% zabudowy. Symbolicznie mówi się, że wojnę przetrwały dwa budynki przy ulicy Krzywe Koło. Odbudowa Starego Miasta to wynik niezwykłej determinacji wielu ludzi i wysiłku całego narodu.

Powojenna dokumentacja zniszczeń, zdjęcie wykonane między 19-21 stycznia 1945 roku. Pozostałości Dworca Głównego.Budowa Dworca Głównego rozpoczęła się w 1932 roku i, niestety, nigdy nie została doprowadzona do końca. Był to wówczas projekt bardzo nowoczesny. W 1938 roku w częściowo skończonym budynku zaczęto odprawiać pasażerów, ale tuż przed rozpoczęciem wojny część dworca spłonęła w przypadkowym pożarze, a we wrześniu 1939 roku zbombardowali go Niemcy. Najpierw wyremontowany przez Niemców podczas wojny został wysadzony przez nich po upadku Powstania. Na przestrzeni lat pomiędzy ulicami: Marszałkowską, Al. Jerozolimskimi i Emilii Plater stały aż trzy dworce: Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej, Główny, a obecnie - Warszawa Śródmieście.

Fotografia z Powstania Warszawskiego. Krakowskie Przedmieście, ujęcie w kierunku ul. Kopernika od strony wejścia do kościoła św. Krzyża. Na pierwszym planie figura Chrystusa, za nią pałac Staszica. Po lewej kamienica nr 6 i 4, w głębi fronton szpitala dziecięcego przy Kopernika 43. Zdjęcie zrobione około 25 sierpnia 1944.

Wystawę będzie można oglądać na Krakowskim Przedmieściu 64, przy skrzyżowaniu z ul. Miodową, od 1 do 31 sierpnia, przez całą dobę. Miejsce nie jest przypadkowe.
Ten fragment Traktu Królewskiego najczęściej odwiedzają turyści ( wszystkie plansze są dwujęzyczne). Ten szlak spacerowy bardzo często wybierają też sami warszawiacy.


Magdalena Zaliwska

Fotomontaże do prezentacji zostały udostępnione przez autorów pracowni graficznej „Oneshot Design”.