W książce „Trudne początki Polski” Przemysław Urbańczyk podejmuje próbę polemiki z dotychczasowymi poglądami dotyczącymi początków polskiej państwowości. Podważa m.in. wiarygodność istnienia plemion Polan i Wiślan oraz pochodzenia nazw „Polska” i „Polacy”.

Nie było czegoś takiego jak plemiona, mające swoje terytorium, strukturę terytorialną, organizacyjną, centralnie zarządzaną.

Jest tylko jedno źródło, na podstawie którego historycy przyjęli nazwy poszczególnych plemion zamieszkujących niegdyś tereny naszego kraju. W liście Geografa Bawarskiego do Ludwika Niemieckiego z połowy IX wieku widnieją łacińskie nazwy, odpowiadające poszczególnym społecznościom: Dziadoszanom, Goplanom, Wolinianom, Wiślanom i innym. Niestety, nie istnieją jakiekolwiek inne źródła, na podstawie których dałoby się coś więcej powiedzieć na temat tych plemion. Jeśli chodzi o Polan, to nie wymienia ich żadne absolutnie źródło historyczne. Ponieważ nazwa pojawiła się po raz pierwszy w kronikach średniowiecznych, istnieje przypuszczenie, że najpierw istniała nazwa „Polska”, a dopiero potem wymyślono Polan.

Jak mówi profesor Przemysław Urbańczyk, antropologia historyczna i kulturowa od pięćdziesięciu lat nic już nie mówią o plemionach. Dzisiaj mówimy o etniczności, jako strukturze dynamicznej i symbolicznej. Ludzie zmieniają przecież swoje przyporządkowanie. Na pograniczach mogą funkcjonować różne identyfikacje. Nie było czegoś takiego jak plemiona, mające swoje terytorium, strukturę terytorialną, organizacyjną, centralnie zarządzaną. W Polsce przez 150 lat twierdzono, że najpierw były małe plemiona, które potem połączyły się w wielkie plemiona. Z wielkiego plemienia Polan Mieszko I zrobił Polskę. Był to czysty ewolucjonizm, częściowo zresztą marksistowski – uważa prof. Przemysław Urbańczyk.

W książce „Trudne początki Polski” odnajdziemy ponadto krytyczną polemikę profesora Urbańczyka z utartymi poglądami na temat początków polskich miast, identyfikacji stolicy państwa wczesnopiastowskiego i jego granic oraz z dotychczasową interpretacją Zjazdu Gnieźnieńskiego.

POSŁUCHAJ audycji z cyklu „Ludzie Nauki” (Program I PR). O początkach państwa polskiego z profesorem Przemysławem Urbańczykiem - autorem ksiązki "Trudne początki Polski", która ukazala się w serii Monografie Fundacji na rzecz Nauki Polskiej – rozmawia Krzysztof Michalski. (8,9 MB)

(ab)

 W ten sposób Marcin Kromer, który w XVI wieku czytał pierwszą polską kronikę, skwitował pochodzenie jej autora. Paradoksalnie, mimo upływu kilku wieków nasza wiedza na temat pierwszego kronikarza naszych dziejów niewiele się poszerzyła. Dzięki wydanej właśnie książce profesora Tomasza Jasińskiego „O pochodzeniu Galla Anonima” jest szansa, że będziemy wiedzieć coraz więcej. 

Urodził się między 1050 – 1060 rokiem. Swoją Kronikę napisał mniej więcej latach 1113 – 1116. Utwór składa się z trzech części. W pierwszej przedstawione zostały najdawniejsze dzieje Polski, począwszy od czasów „bajecznych”, aż do narodzin Bolesława III Krzywoustego. W drugiej opisana została młodość przyszłego króla, w trzeciej zaś jego panowanie, aż do roku 1113. Gall nie ukrywa sympatii do swojego chlebodawcy Bolesława Krzywoustego, a całe jego dzieło jest tak skonstruowane, aby nikt, kto je czyta nie miał wątpliwości, kogo ma opiewać.

Bez wątpienia do powstania zagadki Anonima tak zwanego Galla, bo w ten sposób jest dzisiaj nazywany przez badaczy, przyczynił się on sam. We wstępie do swojego dzieła zaznaczył, że nie chce być posądzony o brak skromności i dlatego nie będzie ujawniał, kim jest, ani skąd przybył do Polski. Była to skromność zaskakująca nawet jak na czasy średniowieczne, kiedy to wielu twórców, głównie artystów tworzyła anonimowo, w domyśle na chwałę Boga. Co ciekawe, również w innych zachowanych źródłach nie pojawiają się żadne odniesienia pozwalające zidentyfikować autora Kroniki. Nawet korzystający obwicie z pracy Galla, kolejny z naszych kronikarzy Wincenty Kadłubek, nie wspomina o naszym bohaterze.

Polskie pochodzenie, przypisał mu żyjący na przełomie XVII i XVIII wieku historyk Gotfryd Lengnich, który jako pierwszy wydał Kronikę. Gall nazwany został przez niego Marcinem ( po łacinie Martinus). Ten pogląd został po długim czasie obalony, a jego miejsce zajmowały kolejne teorie. Miał więc, być Francuzem z klasztoru Saint-Gilles, bądź Węgrem z klasztoru świętego Idziego w Somogywar lub też Włochem z klasztoru świętego Mikołaja na Lido w Wenecji. Teoria dotycząca francuskiego pochodzenia kronikarza, oparta została na dosyć kruchych podstawach. Saint-Gilles spoczywały relikwie św. Idziego za którego to wstawiennictwem po wysłaniu tam przez  Władysław Herman poselstwa, urodził się długo oczekiwany potomek, czyli Bolesław Krzywousty. Ponieważ Gall to opisał, część badaczy uznała to za wystarczający dowód na jego prowansalskie korzenie. Podobnie ma się sprawa z tropem węgierskim. Ostatnia z  teorii, wskazująca na Wenecję, opracowana została przez profesora Uniwersytetu Lwowskiego, Tadeusza Wojciechowskiego, i zmodyfikowana przez profesor Danutę Borawską, została rozwinięta przez profesora Tomasza Jasińskiego w książce „O pochodzeniu Galla Anonima”.

Mediewista zauważył, że Gall bardzo dobrze zna rejony południowej Europy, między innymi Dalmacje, Chorwację i Istrię, które to tereny w tym czasie były pod panowaniem Wenecji. Jednocześnie, profesora Jasińskiego zastanowił fakt, dość ograniczonej, by nie stwierdzić, żadnej, znajomości geografii Europy środkowo – wschodniej przez naszego kronikarza. Kolejnym argumentem przemawiającym za weneckim pochodzeniem Galla jest porównanie jego pracy z wenecką „Historią o translacji św. Mikołaja”. Okazuje się, że w obydwu tekstach występuje kilkadziesiąt niezwykle podobnych zwrotów, taki sam jest też sposób zawieszania głównego wątku i powracania do niego. Autorzy ( autor?) tekstów w niemal identyczny sposób tytułują swoich bohaterów, a do tych, których darzą sympatią zwracają się na „ty”. Ostatecznym argumentem za jednym autorem obydwu historii, jest dla prof. Jasińskiego identyczna modlitwa, jaka występuje w tych dwóch źródłach. W Kronice Galla jest to modlitwa o narodziny następcy tronu (będzie nim Bolesław Krzywousty), w „Historii o translacji św. Mikołaja”  jest to prośba o odnalezienie relikwii św. Mikołaja.

Wiemy więc, najprawdopodobniej skąd pochodził nasz kronikarz. Pozostaje ustalenie jego personaliów.

Piotr Dmitrowicz

Czy Bizantyńczycy mieli poczucie humoru? A może nie mają go badacze tamtego okresu? Te wątpliwości stara się rozwiać dr Przemysław Marciniak z Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Bada on rolę satyry w Bizancjum i bizantyjskie poczucie humoru.

W opinii wielu uczonych, Bizantyńczycy reprezentowali wyjątkową kulturę, w której śmiech traktowany był z rezerwą. - Bizantyński humor, na tyle, na ile można go dziś zrekonstruować, charakteryzuje się przede wszystkim złośliwością i kpiną - ocenia dr Marciniak, który jest adiunktem w Katedrze Filologii Klasycznej Uniwersytetu Śląskiego oraz kierownikiem Pracowni Kultury i Tradycji Antycznej.

Chociaż naukowców zajmujących się okresem Cesarstwa Bizantyjskiego (od IV do XV w.) jest coraz więcej, ta dziedzina badań wciąż jest uważana za raczej marginalną. Najbardziej zaniedbanym polem badawczym pozostaje literatura bizantyńska, którą uważano za wtórną i nieciekawą. Bizantyńskie dzieła bardzo długo nie cieszyły się uznaniem badaczy, były wręcz klasyfikowane jako nie do czytania.

Dopiero niedawno uczeni zaczęli życzliwiej oceniać bizantyńskie teksty. Dla wielu z nich problematyczne pozostaje zastosowanie do nich samej nazwy "literatura". Teksty, które tworzyli bizantyńscy pisarze, zawsze miały bowiem jakiś utylitarny cel.

- Lekceważący stosunek do satyry bizantyńskiej był jednym z powodów, dla których Bizantyńczykom odmówiono posiadania poczucia humoru, co czyniłoby ich niezmiernie nudnym fenomenem w historii cywilizacji - zaznacza Marciniak.

Śmiech to zdrowie?

Hipodrom. źr. wikipedia.

W opinii wielu uczonych, Bizantyńczycy reprezentowali unikalną kulturę, gdzie śmiech traktowany był z rezerwą, a nawet potępieniem. Jak przypomina Marciniak, wybitna bizantynistka, Margaret Alexiou, zadała kiedyś fundamentalne pytanie: czy to Bizantyńczycy czy bizantyniści są pozbawieni poczucia humoru?

- Bogowie starożytności śmiali się często i głośno. Biblia milczy o tym, czy śmiał się Chrystus. Ewangeliczna przestroga – Biada wam, którzy się teraz śmiejecie, albowiem smucić się i płakać będziecie - pozwala, wedle niektórych badaczy, zrozumieć stosunek Bizantyńczyków do śmiechu - uznał naukowiec.

Pochodzący z V wieku igumen Izajasz pouczał, że w absolutnie koniecznych wypadkach można śmiać się z zaciśniętymi ustami i nie pokazując zębów. Nie oznacza to, że takie przekonanie podzielali wszyscy Bizantyńczycy. Biskup Eustatiusz z Tessalonik w jednym ze swoich dzieł stwierdza, że wybierając pomiędzy zapłakanym Heraklitem i śmiechem Demokryta, wybrałby tego ostatniego, ponieważ zdolność do śmiechu jest szczególną zdolnością cechującą ludzi.

- Bizantyński humor, na tyle, na ile możemy go rekonstruować, charakteryzuje się przede wszystkim złośliwością, kpiną z tego, który jest (...) gorszy. Humor oparty na poczuciu wyższości, jak pisał Thomas Hobbes, na „nagłej chwale”, wynikającej ze spostrzeżenia niższości innej osoby, wydaje się wspólny zarówno dla grecko - rzymskiego antyku, jak i bizantyńskiego średniowiecza - wyjaśnia Marciniak.

Specyficzne poczucie humoru

Cysterna bazyliki. źr.wikipedia.

Bizantyńskie kroniki pełne są opisów wydarzeń, które dobrze ten mechanizm ilustrują. Naukowiec przytacza uwiecznioną przez Niketasa Choniatesa historię pewnego Turka, który postanowił przelecieć nad hipodromem. Tę jedną z pierwszych prób awiacyjnych obserwował cesarz Manuel I i sułtan turecki. Niedoszły lotnik nie przeżył jednak zderzenia z ziemią. Jak zanotował kronikarz, zdarzenie tak rozbawiło Bizantyńczyków, że członkowie świty sułtana byli wyśmiewani wszędzie, gdziekolwiek się pojawili.

- Jest w tej historii nuta bizantyńskiej pogardy dla barbarzyńców, ale stanowi ona też dobry przykład tego, co śmieszyło Bizantyńczyków. Bizantyńskie kroniki i satyry pełne są różnego rodzaju złośliwości ad personam, skierowanych również przeciwko rodzinie cesarskiej - zauważa Marciniak.

Dr Marciniak jest autorem książek "Greek Drama in Byzantine Time" i "Ikona dekadencji. Wybrane problemy europejskiej recepcji Bizancjum od XVII do XX wieku". Jest stypendystą Akademii Brytyjskiej oraz Fundacji Humboldta. W 2009 roku otrzymał stypendium dla wybitnych młodych naukowców, ustanowione przez ministra nauki i szkolnictwa wyższego.

(PAP)