7 kwietnia 1995 otwarto pierwszą linię warszawskiego metra Kabaty-Politechnika, a właściwie pierwszy gotowy odcinek. Całość, o długości 23 kilometrów, powstawała 25 lat. Dziennie tym środkiem transportu jeździ ponad 450 tysięcy osób.
Warszawskie metro mogło powstać 69 lat temu
Pierwsze plany budowy metra w Warszawie pojawiły się już w okresie międzywojennym, w 1925 roku. Dwa lata później rozpoczęto wiercenia geologiczne. Pierwsze odwierty wykonano już w 1928 w okolicach placu Unii Lubelskiej oraz przy placu Wilsona na Żoliborzu. Prace przerwano z powodu kryzysu gospodarczego, który nastąpił na początku lat trzydziestych XX wieku.
Do koncepcji budowy metra powrócił w 1938 roku prezydent Warszawy Stefan Starzyński. Najdalej wysunięte na północ linie miały według jego planu sięgać ówczesnej wsi Wawrzyszew, zaś na południu - folwarku Służew. Zachodnia granica metra przebiegałaby pod ciągiem ulic: Okopowa, Towarowa oraz Grójecka. Wschodni odcinek miał zaczynać się w okolicach cmentarza żydowskiego i bródnowskiego, przez Kamionek, a kończyć się na Kępie Gocławskiej. Kolej podziemna składać się miała z 7 linii i liczyłaby 46 km długości, w tym 31 km w tunelu. Realizacja projektu miała zająć 35 lat, a otwarcie pierwszej stacji nastąpiłoby, według planu, 1 sierpnia 1944 roku.
II wojna światowa i PRL
Niestety realizację zaplanowanych inwestycji uniemożliwił wybuch II wojny światowej. Plany i projekty z lat trzydziestych zostały w większości zniszczone podczas Powstania Warszawskiego.
Dopiero w 1950 roku powrócono do pomysłu budowy metra w stolicy. Uchwałę o budowie kolei podziemnej podjęły polskie władze, z towarzyszem Bierutem na czele. Problem polegał jednak na tym, że przedsięwzięcie było bardzo drogie, przez co już po trzech latach zaprzestano jego realizacji.
Przejście od planów do realizacji
Idea budowy metra odżyła z nadejściem lat osiemdziesiątych XX wieku, kiedy to władze uznały, że usprawni to komunikację w Warszawie. Po zaktualizowaniu planów, 15 kwietnia 1983 roku wbito pierwszy pal stalowy na placu budowy. Otwarcie pierwszego gotowego odcinka - od Kabat po Politechnikę - nastąpiło 7 kwietnia 1995 roku. Pierwsza pełna linia metra (Kabaty-Młociny) została oddana do użytku po 25 latach budowy - 25 października 2008 roku.
Od 2010 roku trwają prace nad budową II linii metra, która ma mieć długość 31 km.
mk

8 maja 1943 roku popełnił samobójstwo Mordechaj Anielewicz, dowódca Żydowskiej Organizacji Bojowej, przywódca powstania w getcie warszawskim.

Śladami powstańców

Postać Mordechaja Anielewicza przybliżyła słuchaczom Polskiego Radia Joanna Szwedowska w audycji z cyklu "Biografie niezwykłe" w maju 2003 roku. Gościem programu była Anka Grupińska, autorka książki "Ciągle po kole".

- Ja ciągle o nim mało wiem – powiedziała Grupińska. - Nie miałam do niego jakiegoś pozytywnego, emocjonalnego stosunku, ponieważ on był dla mnie taki papierowy albo brązowy. Na pewno był bezkompromisowo odważny – dodała.

"Ciągle po kole" to zapis rozmów, które Anka Grupińska w latach 1985-2000 przeprowadziła z powstańcami żydowskimi, uczestnikami powstania w getcie warszawskim m.in: Markiem Edelmanem, Szmuelem Ronem, Maszą Glajtman-Putermilch, Aronem Karmim, Lubą Gawisar oraz partnerką Anielewicza, Mirą Fuchrer.

Powstanie w getcie - zobacz serwis historyczny

Odbrązowiony bohater

Na podstawie tych opowieści Anka Grupińska zbudowała swój obraz Mordechaja Anielewicza. Każdy wspominał go inaczej, stąd niejednoznaczna ocena człowieka, który w wieku 23 lat stanął na czele nierównej walki o godność i honor ludzi zamkniętych w warszawskim getcie.

"Marzenie mojego życia spełniło się. Dożyłem i ujrzałem samoobronę żydowską w getcie warszawskim w całej jej wspaniałości i wielkości" - pisał do swego zastępcy po stronie aryjskiej Icchaka Cukiermana.

- W historii powstań światowych na pewno był jednym z najmłodszych dowódców – mówiła Grupińska. - Był odpowiedzialny za los kilkuset osób.

Bezkompromisowy i odważny

Urodził się w 1919 roku Pochodził z żydowskiej rodziny mieszkającej na warszawskim Powiślu. Jego ojciec Abram prowadził sklep, z którego utrzymywał rodzinę.

Od 1934 roku Mordechaj Anielewicz należał do lewicowo-syjonistycznej organizacji skautowskiej Ha-Szomer Ha-Cair. Pięć lat później wszedł do Komendy Naczelnej tej organizacji.

Kiedy znalazł się w warszawskim getcie, zaczął wiosną 1942 r. współorganizować żydowski Blok Antyfaszystowski - organizację działającą w gettach Generalnego Gubernatorstwa i Śląska. Zaangażował się w przerzucanie Żydów poza okupowaną Europę. 2 grudnia 1942 został komendantem Żydowskiej Organizacji Bojowej. Był m.in. organizatorem zamachu na Jakuba Lejkina – zastępcę komendanta Żydowskiej Służby Porządkowej w warszawskim getcie.

Na czele powstania

19 kwietnia 1943 Anielewicz stanął na czele powstania w getcie warszawskim. Zginął 8 maja 1943 roku wraz z większością dowództwa ŻOB w otoczonym przez Niemców bunkrze przy ul. Miłej 18. Popełnił samobójstwo, a wraz z nim 100 innych powstańców.

"Zwycięzcy Żydów" – tak żołnierze Wehrmachtu nazwali esesmanów, którzy z pięciu stron wtargnęli do kryjówki, obrzuciwszy ją uprzednio bombami gazowymi - Tow. Mordechaj zginął wraz ze swoimi najlepszymi towarzyszami z Organizacji Bojowej. Tak poległ jeden z najlepszych, najszlachetniejszych, który oddał swe życie narodowi żydowskiemu – opisywał śmierć Anielewicza Ringelblum.

bs/im

Pomnik wysadzono 31 maja 1940 roku. 16-tonowa rzeźba została pocięta palnikami na mniejsze części i wywieziona do Rzeszy. Większość fragmentów pomnika przetopiono i wykorzystano do produkcji amunicji.

Niezwykłą historię pomnika Chopina usytuowanego w warszawskich Łazienkach opowiedział Maciej Michalski z Muzeum Historycznego. Reportaż Justyny Piernik został nadany na antenie Polskiego Radia w grudniu 2006 roku.

Powołanie komitetu

Historia pomnika zaczyna się w sierpniu 1901 r. To wtedy kancelaria Generalnego Gubernatora w Warszawie wydała pozwolenie hrabiemu Aleksandrowi Brochockiemu na powołanie komitetu budowy pomnika Fryderyka Chopina.

- Hrabia Brochocki i jego żona Adelajda byli polskimi patriotami - mówił Maciej Michalski. - Oboje uważali, że w okresie zaborów trzeba ze szczególna siłą podejmować takie inicjatywy, które będą promować wielkich Polaków.

Rosjanie piętrzą trudności

Władze carskie co prawda wydały zgodę na powołanie komitetu, ale bardzo ograniczyły możliwości jego działania. Komitet nie mógł zamieszczać żadnych ogłoszeń prasowych, a zbiórka pieniędzy na budowę pomnika mogła być prowadzona jedynie wśród miłośników muzyki Fryderyka Chopina.

Urzędnicy carscy straszyli też darczyńców, że zarekwirują ich pieniądze. Tak było między innymi z Ignacym Janem Paderewskim, który wpłacił pokaźną sumę na budowę pomnika Chopina.

Kłopot z konkursem

Komitet nie miał nawet prawa dać ogłoszenia o konkursie na projekt pomnika.  Zwracano się więc bezpośrednio do artystów. Jednym z artystów, który zaczął pracę nad rzeźbą upamiętniającą wielkiego polskiego kompozytora był Wacław Szymanowski.

- Umiłowanie muzyki Chopina i świadomość podobnych losów powodowały, że Szymanowski uważał ten pomnik za cel szczególny w swej twórczości – powiedział gość audycji.

Wacław Szymanowski w pracowni podczas pracy nad pomnikiem Chopina. Wikimedia Commons/dp. Źr.: Czasopismo "Sztuka" art. Tryumf sztuki polskiej", 1911

Zwycięski projekt

Do konkursu zgłoszono 66 prac. Zwyciężyła koncepcja Wacława Szymanowskiego. Maciej Michalski opowiadał o wielkich bojach, jakie stoczył komitet i sam Szymanowski z władzami carskimi, by ustawić pomnik Chopina w warszawskich Łazienkach. Szukano błędów, zasłaniano się procedurą.  
- Jakiś krytyk odkrył na przykład, że Chopin siedzi, ale zarzucił Szymanowskiemu, że nie wyrzeźbił wyraźnie pianistycznego taboretu - opowiadał gość audycji.

Chopin w Łazienkach

Nie udało się uczcić 100. rocznicy urodzin kompozytora. Pomnik nie stanął. Potem przyszła I wojna światowa. A po niej trzeba było od początku zacząć zbiórkę pieniędzy. Zaangażował się w nią sam Wacław Szymanowski. Ostatecznie w 1926 r. zgodnie z życzeniem projektodawcy odlano formę w Paryżu i 14 listopada 1926 pomnik odsłonięto. - Feta trwała 3 dni – opowiadał Maciej Michałowski. - Przyjechali najlepsi pianiści z Europy

-Niestety ten pomnik przetrwał tylko do roku 1940 – dodał gość. - Przetrwał bez żadnych ubytków kampanię wrześniową. Później Łazienki znalazły się w obrębie dzielnicy niemieckiej.

Zarządzenie Hansa Franka

W kwietniu 1940 r. gubernator Warszawy, Hans Frank opublikował odezwę wzywającą do zbiórki metali na potrzeby zbrojeniowe armii niemieckiej. Zaczęła się akcja wysadzania pomników.  
- W przypadku pomnika Chopina to było 16 ton brązu - mówił Michałowski. - Z drugiej strony to była realizacja celu nadrzędnego, stawianego w czasie okupacji przez Niemców - wykorzenienia kultury polskiej.

Zniszczony przez Niemców pomnik Fryderyka Chopina z Łazienek Królewskich w Warszawie. 1940 r. Wikimedia Commons/cc. Źr.: Adolf Ciborowski (1964). Warszawa: o zniszczeniu i odbudowie miasta. Polonia.

Bezpowrotnie zniszczony

Pocięty na kawałki pomnik transportem kolejowym ruszył do Rzeszy, gdzie miał być przetopiony na amunicję.

- Z tego wydarzenia zachowało się jedno zdjęcie, które wykonał przypadkowy świadek tej sytuacji w Łowiczu - słyszymy w reportażu. Tu zatrzymał się pociąg i w jednym z wagonów dostrzeżono fragmenty pomnika, w tym  głowę Chopina.

Fotografia obiegła cały świat. Niemcy zniszczyli wszystkie kopie pomnika przechowywane w polskich muzeach. Jak zatem udało się odtworzyć rzeźbę Wacława Szymanowskiego? Kiedy pomnik Chopina powrócił na swoje miejsce?

Posłuchaj reportażu Justyny Piernik.

bs

6 czerwca 1962 roku w Warszawie otwarto pierwszy w Polsce sklep samoobsługowy – Supersam. Stanął on przy placu Unii Lubelskiej (ul. Puławska 2).

Jak opowiada Małgorzata Szejnert szefem tego nowoczesnego sklepu był człowiek, który miał za sobą praktykę w sklepie kolonialnym, niczym ten Wokulskiego, znał też na pamięć "Pana Tadeusza”, a mówiąc o sprzedawanej kawie, cytował fragment z Mickiewicza o kawiarce.

Projekt budynku był jak na ówczesne czasy niezwykle nowatorski, szczególnie wiszący dach, podtrzymywany za pomocą dźwigarów i stalowych lin. W tym celu autorzy budynku wykorzystali, po raz pierwszy w Polsce, tzw. układ tensegrity. Projekt zrealizowali trzej architekci: prof. Jerzy Hryniewiecki, Maciej Krasiński i Maciej Gintowt. Autorzy konstrukcji to prof. Wacław Zalewski, prof. Stanisław Kusia oraz Andrzej Żórawski.

Nazwa Supersam szybko stała się popularna. W ten sposób zaczęto określać inne duże sklepy samoobsługowe w kraju.

W grudniu 2006 roku Supersam został rozebrany. Nie pomogły liczne protesty oraz kampania na rzecz uratowania przed zniszczeniem cennego zabytku PRL. Argumentem za jego wyburzeniem był zły stan techniczny budynku. Jak mówił fotoreporter Filip Springer - przedstawiona ekspertyza wskazywała, że obiekt grozi zawaleniem. Jednak jeden z autorów konstrukcji twierdził, że usterki dałoby się usunąć w dwa tygodnie, a budynek mógłby służyć, jeszcze kolejne 40 lat. Przy ul. Puławskiej 2 powstaje obecnie biurowiec połączony z galerią handlową.

W 2009 roku otwarty został Supersam w nowej lokalizacji, na rogu ulic Domaniewskiej i Puławskiej. Sklep prowadzony jest przez Spółdzielnię Supersam, tę samą, która obsługiwała wcześniej budynek z 1962 roku.

mk

Masowe zbrodnie

Największa i najgłośniejsza ze wszystkich egzekucji przeprowadzonych w Palmirach miała miejsce 20 i 21 czerwca 1940 roku. Trzema transportami wywieziono wówczas na śmierć 358 więźniów Pawiaka. Wśród zamordowanych znalazły się 82 kobiety.

Wśród ofiar byli prawnicy, publicyści, przemysłowcy, ludzie ze świata sztuki, oficerowie. Znaleźli się też politycy: Mieczysław Niedziałkowski, poseł na Sejm z ramienia PPS-u aresztowany 23 grudnia 1939 i Maciej Rataj, działacz ludowy, marszałek Sejmu RP. Zginął tu także wybitny biegacz Janusz Kusociński, zdobywca złotego medalu na olimpiadzie w Los Angeles w 1932 roku, aresztowany przez Gestapo, przetrzymywany długi czas w podziemiach Al. Szucha, skąd został zabrany na śmierć.

Przywracanie pamięci

W 2002 roku Irena Piłatowska w audycji dokumentalnej przypomniała tragiczny los ofiar niemieckiej zbrodni w Palmirach oraz historię budowy cmentarza-pomnika, jaki po wielu latach starań powstał w tym miejscu.

- Przy jednych zwłokach znaleziono karteczkę, na której było napisane następujące słowa: "imię, nazwisko, rozstrzelany w Palmirach" - wspominała Jadwiga Boryta-Nowakowska, która jako pierwsza już w 1941 roku aktywnie zajęła się grobami w Palmirach. - Ta karteczka była schowana do kamizelki. Oznacza to, że Ci ludzie wierzyli, ginąc, że ich się będzie szukać. To był nasz obowiązek, obowiązek tych, którzy przeżyli.   

Jadwiga Boryta-Nowakowska zaraz po wojnie, w 1945 roku organizowała ekshumację zwłok pomordowanych w Palmirach ludzi i brała czynny udział w budowie istniejącego dziś cmentarza-pomnika.

Miejsce kaźni

Niemcy wybrali do masowych egzekucji tereny dawnej prochowni. W palmirskim lesie dokonali wcześniej wycinki drzew. Doły pod zbiorowe mogiły kopali członkowie oddziałów Arbeitsdienstu (pol. Służba Pracy), stacjonujące w pobliskiej wsi Łomna lub niemiecka młodzież z Hitlerjugend. Zwykle nadawano grobom kształt rowu przeciwlotniczego. Tylko dla mniejszych grup skazańców przygotowywano mogiły o nieregularnym kształcie - podobne do naturalnego zapadliska terenu lub leja po bombie.

Naoczny świadek

Gajowy z Palmir, Adam Herbański po zakończeniu wojny opowiadał, że widział w czerwcu 1940 roku młodych ludzi ubranych w mundury w kolorze khaki, z czerwonymi opaskami ze swastyką na ramieniu, jak kopali bardzo głębokie doły.

- Jeden, to był chyba oficer - mówił jeden z uczestników reportażu. - On stał na boku i słychać było jak odliczał, potem padał strzał. Strzelało dwóch do jednego. Niemcy nie patrzyli czy jest żywy, czy nie. Człowiek wpadał do dołu, zasypywali, udeptywali ziemię. To był dół zamaskowany, jak zaszedłem tam, to nie wiem, czy mnie złudzenie czy mnie strach przejął, bo zdawało mi się, że ta ziemia się ruszała - dodał.

Polski Czerwony Krzyż odkrywa prawdę

Po zakończeniu wojny, w 1945 roku ekshumacji podjęły się kobiety: Stefania Siwiec, Jadwiga Boryta-Nowakowska i Zofia Rybicka ze wzruszeniem przypominały dramatyczne sytuacje sprzed lat.

- Jeden dzień był szczególnie ciężki - opowiadała jedna z nich. - Odkryto wtedy olbrzymią mogiłę, było w niej może ze 200 zwłok. To byłoby nie do wytrzymania, ale czułyśmy, że robimy to dla tych biednych zabitych ludzi.

- Prace ekshumacyjne prowadzone były bez jakichkolwiek funduszy - mówiła Jadwiga Boryta-Nowakowska. - Aż nadszedł moment odkrycia mogiły Mieczysława Niedziałkowskiego i Macieja Rataja, wtedy dostaliśmy większy zastrzyk pieniędzy od Stronnictwa Ludowego i od PPS.

W przeddzień egzekucji Mieczysław Niedziałkowski, nieświadom czekającego go losu, pisał do żony: "Jedziemy dopiero jutro o świcie, ale noc spędzam na siedząco. Nie zginę. Maciej Rataj jedzie ze mną, teraz wypadnie mi zdać prawdziwy egzamin".

Mauzoleum

Prace ekshumacyjne w Palmirach zakończono 10 czerwca 1946. Ekshumowano 1720 zwłok, w tym 170 kobiet. Na powstałym w tym miejscu cmentarzu-pomniku znajdują się groby tych, których Niemcy zamordowali w latach 1939-1943.

bs

27 czerwca 2007 roku Komitet Światowego Dziedzictwa UNESCO dokonał zmiany nazwy byłego obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau we wpisie na listę Światowego Dziedzictwa na "Auschwitz-Birkenau. Niemiecki nazistowski obóz koncentracyjny i zagłady (1940-1945)”.

O tą zmianę zabiegał polski rząd. Była to reakcja na pojawiające się w zagranicznych mediach przekłamania, często wprost nazywające byłe hitlerowskie obozy śmierci "polskimi obozami zagłady”.

"Auschwitz-Birkenau. Niemiecki nazistowski obóz koncentracyjny i zagłady (1940-1945)” jest jedynym obozem śmierci wpisanym na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Znajduje się na niej od 1979 roku.

W czasie II wojny światowej był to największy obóz stworzony przez Niemców. Według różnych danych zginęło w nim od miliona do czterech milionów osób. Określenie nawet przybliżonej liczby nie jest możliwe ze względu na rozbieżności w zeznaniach świadków oraz niewielką liczbę dokumentów ocalałych po celowym niszczeniu przez zacierających ślady zbrodni Niemców. Ponadto zdecydowana większość deportowanych do obozu zginęła nie doczekawszy się nawet rejestracji.
W 1947 roku na mocy uchwały Sejmu PRL teren byłego obozu w Oświęcimiu uznany został za Pomnik Męczeństwa Narodu Polskiego i Innych Narodów. Obecnie znajduje się tu Państwowe Muzeum Oświęcim-Brzezinka.

Zgodnie z intencją nowa, zatwierdzona przez UNESCO nazwa obozu bardziej precyzyjne wskazuje na to, co działo się w tym miejscu i kto był za to odpowiedzialny. Nowa nazwa ma również pełnić rolę edukacyjną dla młodego pokolenia, szczególnie za granicą.

mk