2 kwietnia 1939 roku o godzinie 20:45 w mieszkaniu przy alei Szucha 16 w Warszawie Walery Sławek próbował odebrać sobie życie. Wszystko działo się o tej samej godzinie, o której cztery lata wcześniej odszedł Marszałek Józef Piłsudski.

Walery "Gustaw" Sławek był stronnikiem obozu Józefa Piłsudskiego, trzykrotnym premierem niepodległej Polski, marszałkiem sejmu, współautorem konstytucji kwietniowej i działaczem PPS.

Motywy jego samobójczej śmierci do dziś są jedną z największych zagadek międzywojnia. Były premier strzelił do siebie z browninga, pistoletu dość powszechnie używanego w tamtych czasach, którego podobno używał jeszcze w okresie działalności w PPS. Choć strzelił sobie w usta, kula nie przebiła czaszki, utkwiła w podniebieniu i nie zabiła go na miejscu. Przewieziono go do kliniki wojskowej, gdzie zmarł 3 kwietnia we wczesnych godzinach porannych.

Zaskakujący strzał

Śmierć polityka była zaskoczeniem. Na 3 kwietnia Walery Sławek był umówiony z Michałem Brzękiem-Osińskim. Mieli pojechać do willi we wsi Janowiczki pod Racławicami, którą w lipcu 1935 roku ufundowali dla niego posłowie i senatorowie Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem.

2 kwietnia w godzinach przedpołudniowych Walery Sławek widział się ze swym przyjacielem Bohdanem Podoskim. Przyjął go ubrany w odświętny garnitur z przypiętymi do klapy wstążkami Orderu Virtuti Militari i Krzyża Niepodległości. W czasie rozmowy podobno nie dało się zauważyć niczego niepokojącego.

W krótkiej notatce, sporządzonej na chwilę przed samobójstwem, napisał:

Odbieram sobie życie. Nikogo proszę nie winić. 2/IV. 1939. W. Sławek. Spaliłem papiery o charakterze prywatnym, a także wręczone mi w zaufaniu. Jeśli nie wszystkie, proszę pokrzywdzonych o wybaczenie. Bóg Wszystkowidzący może mi wybaczy moje grzechy i ten ostatni.

Niejasne decyzje

Przyczyną decyzji Sławka nie był ani chwilowy impuls, ani nagłe załamanie. Pewne jest, że skrupulatnie przygotowywał się do podjęcia próby samobójczej, ale nie można jednoznacznie stwierdzić, co sprawiło, iż podjął ten desperacki krok.

Istnieje przypuszczenie, że jednym z motywów samobójstwa mogły być zawiedzione nadzieje polityczne. Przed śmiercią Piłsudskiego Walery Sławek uchodził za jednego z głównych pretendentów do objęcia sukcesji po Komendancie. Jako premier i prezes BBWR cieszył się niemal bezgranicznym zaufaniem Marszałka. Te oczekiwania przekreśliła śmierć Józefa Piłsudskiego i zmiana postawy prezydenta Ignacego Mościckiego.

Po śmierci Marszałka Walery Sławek przeżył silne załamanie. Nie był zdolny do podjęcia skutecznych działań. Jego przyjaciel, generał Aleksander Prystor twierdził, że ilekroć próbował skłonić premiera do aktywności, zawsze miał wrażenie, iż "Walery za chwilę sięgnie do telefonu, by prosić Komendanta o przyjęcie".

Kiedy 12 października 1935 roku Sławek zrezygnował z funkcji szefa gabinetu, wielu jego dotychczasowych zwolenników zaczęło odsuwać się od niego. Swoje poparcie przenosili na prezydenta Mościckiego lub generała Rydza-Śmigłego.

Walery Sławek, jako prezes BBWR i szef Związku Legionistów, ciągle jeszcze mógł odgrywać ważną polityczną rolę. Jednak już pod koniec października 1935 roku podjął, dla wielu jego stronników niezrozumiałą, decyzję o rozwiązaniu Bloku. W dłuższej perspektywie okazała się ona równoznaczna z alienacją na scenie politycznej i stopniową utratą pozycji w życiu publicznym. Niebawem stronnicy Rydza-Śmigłego odsunęli Sławka od kierowania Związkiem Legionistów, co nastąpiło 24 maja 1936 roku.

Kolejnym ciosem dla Sławka były próby wyniesienia generała Rydza-Śmigłego na następcę Józefa Piłsudskiego. Nadanie Śmigłemu godności marszałka Polski napełniło go odrazą, a utworzenie Obozu Zjednoczenia Narodowego miało - w jego ocenie - równać się sprzeniewierzeniu koncepcjom i politycznemu testamentowi Marszałka Piłsudskiego.

Kontestator duumwiratu

Po załamaniu Sławek zdobył się na krótki powrót do politycznej aktywności, która w dużej mierze opierała się na prowadzeniu w kuluarach i na forum Sejmu kampanii przeciwko "duumwiratowi Mościcki-Rydz".

Po nagłej śmierci marszałka Sejmu Stanisława Cara w czerwcu 1938 roku Walery Sławek został wybrany jego następcą. Wydawało się, że pojawiły się przed nim nowe polityczne perspektywy, w Sejmie wyraźnie kształtowała się grupa piłsudczyków, popierających Sławka i niezadowolonych z sojuszy Mościcki-Rydz.

Jednak prezydent i nowy marszałek Polski szybko uznali, że Walery Sławek stanowi dla nich zbyt duże zagrożenie. Wielu wciąż uważało go za naturalnego kontynuatora działań Józefa Piłsudskiego. Rozwiązanie Sejmu i rozpisanie nowych wyborów miało uniemożliwić Sławkowi ugruntowanie jego pozycji i skonsolidowanie przychylnego mu środowiska w parlamencie.
Kiedy ogłosił chęć kandydowania w wyborach, niedawni "przyjaciele" rozpętali przeciwko niemu nagonkę. W stolicy pocztą rozsyłano ulotki namawiające do nieoddawania na niego głosów. Ostatecznie mandat uzyskał jego kontrkandydat – Wacław Makowski.

Strzał na rozkaz głosu sumienia

Przegrana w wyborach, poczucie klęski i przekonanie, iż obóz, do którego przynależał, sprzeniewierzył się testamentowi Piłsudskiego, przyczyniły się do nawrotu depresji. Dodatkowym powodem załamania była niekorzystna sytuacja międzynarodowa, świadomość fatalnego położenia Polski i nieuchronnie zbliżającej się wojny.

Były premier borykał się również z problemami materialnymi, nosił się z zamiarem sprzedaży mieszkania i wyprowadzenia z Warszawy. Skazany na polityczną bezczynność oddawał się spisywaniu wspomnień i dokonywaniu osobistych rozliczeń.

Jego śmierć zszokowała opinię publiczną. Wydarzenie z 2 kwietnia 1939 roku szybko zaczęło obrastać w mity. Motywy samobójczego strzału interpretowano rozmaicie - jako głos sumienia ostatniego "sprawiedliwego piłsudczyka" i prawowitego następcy Komendanta lub jako akt rozpaczy i wyraz lęku przed nadchodzącym kataklizmem, a nawet jako sprzeciw wobec negatywnych przejawów życia publicznego w Polsce, zwłaszcza krytykowanych przez Sławka rządów Mościckiego i Śmigłego-Rydza.

Motywy

Istnieją również hipotezy wskazujące na inne powody samobójstwa Walerego Sławka. Pojawiły się sugestie, że szykował on zamach stanu i chciał obalić rząd Felicjana Sławoja-Składkowskiego. O spisku miał się dowiedzieć marszałek Rydz-Śmigły, który rzekomo kazał aresztować Sławka i planował oskarżyć go o zdradę stanu. Być może były premier dowiedział się o dekonspiracji i terminie aresztowania.

Na poparcie tych hipotez do dziś nie znalazły się dowody historyczne, poza faktem, iż w pierwszych miesiącach 1939 roku nieznani sprawcy przeprowadzili nieudany zamach na prezydenta Mościckiego, który o zorganizowanie całej akcji podejrzewał właśnie Walerego Sławka.

Losom Sławka tragizmu dodaje fakt, że w 1947 roku władze komunistyczne zniszczyły jego grób i przeniosły szczątki do mniej eksponowanej części cmentarza, do kwatery żołnierzy 1920 roku. W miejscu wcześniejszego pochówku Walerego Sławka komuniści pochowali generała Karola Świerczewskiego "Waltera" - "bohatera PRL". Na taką zniewagę Walery Sławek z pewnością nie zasłużył, a polityczna kariera byłego premiera II RP i jego patriotyczna działalność wciąż czekają na większą uwagę i docenienie.

mi

29 czerwca 1941 roku w Nowym Jorku zmarł Ignacy Jan Paderewski - pianista, kompozytor, działacz społeczny, mąż stanu. Jako premier i minister spraw zagranicznych podpisał w imieniu Polski Traktat Wersalski.

Przez muzykę do polityki

Przyszedł na świat w Kuryłówce, w małej wiosce na Podolu. Skłonność do muzyki przejawiał już w wieku 3 lat. Ojciec Ignacego był przekonany o talencie syna i zainwestował w przyszłego wirtuoza fortepianu. Paderewski już jako 20-latek wyjechał za granicę i dzięki wsparciu Heleny Modrzejewskiej, zachwyconej jego talentem, mógł kontynuować naukę na najlepszych akademiach muzycznych Europy.

Szybko zyskał sławę i uznanie na całym świecie. Na jego recitalach można było spotkać nawet koronowane głowy. Ze sławą przyszły również pieniądze, którymi Paderewski chętnie się dzielił. W 1915 roku razem z Henrykiem Sienkiewiczem założył w Vevey Szwajcarski Komitet Generalny Pomocy Ofiarom Wojny w Polsce. Kiedy w tym samym roku wyjeżdża do Stanów Zjednoczonych, urasta do ideowego przywódcy Polonii amerykańskiej.

– Wydaje mi się, że powołanie Paderewskiego było powołaniem społecznikowskim, biorącym się z romantycznego pojmowania służby ojczyźnie i Polsce – mówił w aud. Andrzeja Sowy w 1992 roku publicysta Marek Ruszczyc.

Działalność polityczna

Swoje szerokie kontakty za oceanem Ignacy Jan Paderewski wykorzystuje na rzecz rodaków. Za pośrednictwem pułkownika Edwarda Mandella House’a informuje prezydenta Woodrowa Wilsona o sytuacji w Polsce, polityce zaborców, o dramacie Polaków. Dzięki wielkiej aktywności Paderewskiego prezydent Wilson w słynnym orędziu z 22 stycznia 1917, mówił wyraźnie o prawie Polski do niepodległości. Na tej podstawie jeden z 14 punktów pokoju sformułowanych przez Wilsona, mówi o konieczności powstania niepodległego państwa polskiego z dostępem do morza.

Kiedy po odzyskaniu przez Polskę niepodległości Paderewski wracał do kraju, witany był jako symbol odrodzenia ojczyzny. Jego przyjazd do Poznania stał się pretekstem do wybuchu powstania wielkopolskiego.

Premier Paderewski

Po przyjeździe do Warszawy podjął się roli mediatora między Piłsudskim a obozem Dmowskiego. Józef Piłsudski, widząc zaangażowanie w odbudowę niepodległej Polski oraz umiejętności zmotywowania przeciwników politycznych do działania we wspólnym celu, mianował go premierem i jednocześnie ministrem spraw zagranicznych.

– Piłsudski zdawał sobie sprawę, że przez Paderewskiego rozładuje konflikt między lewicą, centrum i prawicą, a przede wszystkim, dzięki Paderewskiemu uzyska życzliwość Ententy i Stanów Zjednoczonych – tłumaczył w audycji Sławomira Szofa w 1994 roku prof. Marian Drozdowski.

Rząd Ignacego Jana Paderewskiego, źr. "Kurier Warszawski" (1919), Wikipedia/dp

– Na tym polegała wielkość Józefa Piłsudskiego, że widząc ogromne wpływy prawicy i centrum oraz Kościoła w życiu publicznym desygnował postać, która byłaby uznana przez koalicję – tłumaczył prof. Marian Drozdowski.

Wielu zarzucało Paderewskiemu artystyczny chaos w działaniu. W kwestiach administracyjnych pomagał mu Stanisław Wojciechowski. Paderewski jako wielki artysta, człowiek nadwrażliwy i ambitny w polityce spotykał się z wieloma złymi doradcami, co według gości Andrzeja Sowy w audycji "Na historycznej wokandzie" nie mogło przynieść wymiernych efektów jego rządzenia.

– Paderewski, będąc wspaniałą postacią na wszystkich obszarach, nie był postacią wspaniałą na jednym, wąskim wyimku jego działalności, czyli na obszarze praktyki politycznej – oceniał dr Janusz Osica.

Portret Ignacego Jana Paderewskiego, autorstwo nieznane, ok. 1919 r. Fot. Muzeum Warszawy/domena publiczna

Konferencja w Paryżu

Paderewski funkcję premiera pełnił niespełna rok. Ustąpił ze stanowiska 10 grudnia 1919, ponieważ frakcje sejmowe nie były zadowolone z ustaleń konferencji pokojowej w Paryżu, na której Paderewski wraz z Romanem Dmowskim był przedstawicielem Polski. Oburzenie wywołało m.in. to, że nie udało się wynegocjować trwałego połączenia Galicji Wschodniej z Polską. Premier został brutalnie zaatakowany przez frakcje sejmowe jako odpowiedzialny za taki stan rzeczy.

Po podaniu się do dymisji wyjechał do Szwajcarii, żeby odpocząć od polityki, choć tak naprawdę nigdy całkowicie się z nią nie rozstał. Był człowiekiem myśli demokratycznej oraz orientacji prozachodniej. Całą swoją działalnością promował interes Polski na świecie, stając się jej nieformalnym ambasadorem.

Po wybuchu II wojny światowej wszedł w skład polskich władz na uchodźstwie. Został przewodniczącym Rady Narodowej RP w Londynie. We wrześniu 1940 roku pojechał jeszcze do Stanów Zjednoczonych, aby tam zabiegać w sprawie polskiej.

Ignacy Jan Paderewski zmarł 29 czerwca 1941 w Nowym Jorku. Dopiero ponad 50 lat później jego prochy sprowadzono do Polski i pochowano w krypcie archikatedry św. Jana w Warszawie.

mb

– 10 maja 1926 Józef Piłsudski udzielił wywiadu "Kurierowi Porannemu", w którym powiedział, że staje do walki ze złem, tzn. sejmokracją. Zapowiedział również sanację życia politycznego – tłumaczyła w swojej audycji Hanna Maria Giza.

W nocy z 11 na 12 maja w warszawskim garnizonie ogłoszono alarm. Część oddziałów udała się do Rembertowa i poddała się pod dowództwo Piłsudskiego. 12 maja wojska zajęły warszawskie mosty, a rząd ogłosił stan wyjątkowy. Około godziny 17 doszło do spotkania Józefa Piłsudskiego z prezydentem Stanisławem Wojciechowskim. O czym rozmawiali – tego nikt postronny nie słyszał. Wiadomo jednak, że żaden z nich nie zmienił swojego stanowiska.

Prezydent Stanisław Wojciechowski tak relacjonował to spotkanie: Nadjechało auto z Piłsudskim i paroma oficerami. Zbliżył się on do mnie sam. Powitałem go słowami: "Stoję na straży honoru Wojska Polskiego", co widocznie wzburzyło go, gdyż uchwycił mnie za rękę i zduszonym głosem powiedział: "No, no, tylko nie w ten sposób". Strząsnąłem jego rękę, nie dopuszczając do dyskusji: "Reprezentuję tutaj Polskę, żądam dochodzenia swych pretensji na drodze legalnej. "Dla mnie droga legalna zamknięta"– wyminął mnie i skierował się do stojącego kilka kroków za mną szeregu żołnierzy".

Marszałek Józef Piłsudski (środek) i generał Gustaw Orlicz-Dreszer (po prawej) na Moście Poniatowskiego w Warszawie, przed rozmową z prezydentem Stanisławem Wojciechowskim, podczas przewrotu majowego (12 maja 1926), źr. z kolekcji dra Marka Tuszyńskiego, Wikipedia/dp

Trudna niepodległość

Polska, która przez ponad 120 lat była pod zaborami, nie potrafiła do końca odnaleźć się w świecie demokracji i rządów własnych reprezentantów. Chaos, który panował podczas kolejnych rządów II RP, powodował pogłębiającą się anarchizację kraju.

– Nie można im odmówić dobrych chęci, problem polegał na tym, że nie mieli gdzie nauczyć się, jak ucierać poglądy i dochodzić do konsensusu – tłumaczył prof. Janusz Odziemkowski. – Każdy uważał, że ma jedyną receptę na zbawienie państwa i bezwzględnie starał się to przeprowadzić. Nie umiano się porozumiewać.

Od początku II Rzeczpospolitej do zamachu majowego 16-krotnie zmieniały się rządy. Na czele ostatniego, wybranego 10 maja 1926, stał Wincenty Witos.

– Piłsudski był człowiekiem pewnego idealizmu politycznego – mówił prof. Janusz Odziemkowski. – Mówił jeszcze przed 1914 rokiem: "Kiedy Polska powstanie niepodległa, będzie tak wielkim dobrem dla Polaków, że w jednej chwili wyciszą się wszystkie spory partyjne i wszyscy będą zgodnie pracować dla państwa".

Józef Piłsudski nie mógł znieść ciągłych kłótni i politycznych przepychanek, które destabilizowały państwo, o które tak długo Polacy walczyli. Marszałek rozczarowany niszczeniem demokracji sam jednak podniósł na nią rękę 12 maja, dokonując zamachu.

Zobacz serwis specjalny o Józefie Piłsudskim.

Sanacja, czyli uzdrowienie

– Spór między Piłsudskim a Sejmem, który wybuchł w 1919 roku, zakończył się strzałami w maju 1926 roku - wyjaśniał ostatni ambasador II RP w Paryżu Kajetan Morawski na antenie Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa w audycji z 12 maja 1962 roku.

Lewica wiązała z powrotem Marszałka na drogę polityki wielkie nadzieje. Prawica z kolei na tyle obawiała się nagłego objęcia władzy przez Piłsudskiego, że niektórzy politycy uciekali z Warszawy. Również wojsko było podzielone na oddziały stojące za Marszałkiem, jak i przeciw niemu. Dla wielu oficerów był to dramat moralny. Generał Kazimierz Sosnkowski stojąc przed wyborem: posłuszeństwo legalnemu rządowi czy Naczelnemu Wodzowi dokonał, na szczęście nieudanej, próby samobójczej.

Most Kierbedzia obsadzany przez 10. pułk piechoty podczas zamachu majowego 1926 roku, "Światowid", nr 21, Wikipedia/domena publiczna

O krok od wojny domowej

Pierwsze strzały padły o godzinie 17:41. O godzinie 19 oddziały Piłsudskiego rozpoczęły atak na most Kierbedzia. Po obu stronach zginęło 215 żołnierzy i 164 cywilów. O godz. 20 do komendy miasta przybył Piłsudski, godzinę później zdecydował się na rozpoczęcie mediacji. Mediatorem pomiędzy siłami rządowymi a wojskami spiskowców był Maciej Rataj, umiarkowany zwolennik Piłsudskiego.  

14 maja wojska Piłsudskiego w Warszawie liczyły już ok. 8500 żołnierzy (oraz dodatkowo ok. 800 członków Związku Strzeleckiego) przy ok. 2200 żołnierzy po stronie rządowej. Oddziały Marszałka ponadto posiadały czołgi i samochody pancerne, a wobec braku artylerii po stronie rządowej, szybko zaczęły uzyskiwać przewagę. Tego dnia do dymisji podał się rząd Wincentego Witosa, a obowiązki prezydenta Stanisława Wojciechowskiego przejął Marszałek Sejmu, Maciej Rataj.

Po zamachu

31 maja 1926 roku Zgromadzenie Narodowe wybrało Józefa Piłsudskiego na prezydenta kraju. Marszałek jednak odmówił pełnienia tej funkcji. – Piłsudski uważał, że zostając prezydentem, będzie miał związane ręce – mówił prof. Odziemkowski. – Prezydent, według niego miał za małe prerogatywy, żeby odgrywać jakąś istotną rolę w kraju. Całe kolejne 10-lecie, aż do śmierci, jednym z działań Piłsudskiego będzie dążenie do zdecydowanego umocnienia pozycji prezydenta.

Mimo wszystko faktycznie najwyższą władzę w państwie posiadł Marszałek Polski Józef Piłsudski, który piastował urząd Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych. Premierem został lojalny Marszałkowi Kazimierz Bartel.

Przewrót majowy odcisnął ogromne piętno na dalszych losach wolnej Polski. Oceny tego wydarzenia są skrajne. – Jeżeli ktoś uważa II Rzeczpospolitą za państwo suwerenne, które realizowało swoją politykę, niezależną od polityki wielkich mocarstw, które miało sukcesy, będzie i przewrót majowy oceniał pozytywnie – komentował prof. Janusz Odziemkowski. – A kto tego nie widzi, również i przewrót majowy oceni źle.

mb/im