9 maja 1987 roku o godz. 11.11 w Lesie Kabackim rozbił się samolot PLL LOT Ił-62 M "Tadeusz Kościuszko", lecący z Warszawy do Stanów Zjednoczonych. Na pokładzie był komplet pasażerów. Maszyna wystartowała z Okęcia o godz. 10.18. Wkrótce po starcie wieża kontrolna otrzymała sygnał od załogi o kłopotach technicznych. W tej sytuacji podjęto decyzję o zawróceniu samolotu z trasy. Katastrofa miała miejsce w czasie podchodzenia do lądowania na lotnisko Okęcie. Na pokładzie znajdowało się 172 pasażerów i 11 członków załogi. Nikt nie przeżył.

Relacje świadków

W archiwach Polskiego Radia zachował się reportaż nagrany godzinę po tragicznej katastrofie lotniczej.

- Przed nami kilkusetmetrowy pas ściętego dosłownie lasu - relacjonował Adam Kaliński. - Strażacy przekopują teren. Grupy, które będą prowadzić dochodzenie, podnoszą te przedmioty, które ocalały. Są to różne fragmenty wyposażenia samolotu.

- Znalazłem karteczkę "Welcome to the United States" - słyszymy w reportażu. - Dla ludzi, którzy odlatywali tym rejsem, ta kartka nie ma już żadnego znaczenia.

Na ratunek

Na miejscu katastrofy bardzo szybko pojawiły się ekipy ratownicze. Przyjechały jednostki straży pożarnej, milicja, wojsko, karetki pogotowia. Zjawili się też okoliczni mieszkańcy i osoby, które tego dnia pracowały w pobliskich zakładach.

- Ja byłem akurat na polu, stałem jakieś 60 m od miejsca eksplozji - mówił jeden ze świadków tragicznego zdarzenia. - Jak ten samolot zaczął drzewa łamać, to usłyszałem wielki huk, nastąpiła eksplozja, najpierw był dym, a potem ogień. Mnie wyrzuciło na tunel, a w domu aż okna powyrywało.

Jak najdalej od budynków

Wszyscy, którzy opowiadali o katastrofie, podkreślali, że pilot robił wszystko, by nie spaść na pobliskie budynki. - Z początku leciał równo, a potem zaczął się obniżać i było widać, że leci do ziemi - powiedział jeden z uczestników reportażu. - Kolega tylko zdążył powiedzieć, że będzie wypadek.

- Jechaliśmy z mężem samochodem w kierunku Piaseczna - opowiadała inna osoba. - W pewnym momencie zauważyłam dziwnie nisko lecący, olbrzymi samolot pasażerski, któremu kołysały się skrzydła. Widziałam snop dymu z ogniem, samolot opadał coraz niżej, w pewnym momencie runął nad lasem.

Specjalna komisja

W pierwszych doniesieniach radiowych podawano, że mogły zawieść silniki. Premier Zbigniew Messner powołał specjalną komisję rządową do zbadania przyczyn katastrofy.

Pierwsze posiedzenie miało miejsce już 11 maja 1987 roku. Komisja dysponowała pełnymi materiałami dotyczącymi katastrofy, m.in. czarnymi skrzynkami. Dzięki temu można było odtworzyć rozmowy pilotów z wieżą kontrolną oraz zapis przebiegu lotu i pracę podstawowych urządzeń. Poddano je wnikliwym analizom.

Przyczyny katastrofy

Komisja stwierdziła, że przyczyną katastrofy było zniszczenie jednego z silników, które nastąpiło w chwili, gdy samolot znajdował się na wysokości 8200 m, w rejonie Grudziądza. Doszło do tego na skutek rozerwania turbiny niskiego ciśnienia, w której nastąpiło uszkodzenie wału.

Elementy rozerwanej turbiny spowodowały całkowitą destrukcję silnika nr 2, a wyrzucone z niego siłą odśrodkową części z prędkością 160 m/s spenetrowały tylną część kadłuba i uszkodziły silnik nr 1, wywołując jego pożar i uniemożliwiając dalszą pracę. Ogień wybuchł też w bagażniku samolotu.

Decyzja załogi

Po wystąpieniu awarii i dekompresji kabiny pasażerskiej kapitan statku Zygmunt Pawlaczyk podjął decyzję o obniżeniu lotu do 4000 m i powrocie do Warszawy, chcąc w ten sposób pozbyć się paliwa, by móc bezpiecznie wylądować.

Ze względu na pogarszający się stan techniczny maszyny załoga uzyskała zgodę na lądowanie w Modlinie. Jednak uznano, że lotnisko Okęcie dawało większą gwarancję bezpieczeństwa, posiadało najlepsze zabezpieczenie przeciwpożarowe i medyczne, dlatego też lot do Warszawy kontynuowano. Do pasa zabrakło 5700 m.

Komisja orzekła, że decyzje podejmowane przez załogę pod dowództwem kpt. Zygmunta Pawlaczyka były prawidłowe i nie miały związku przyczynowego z katastrofą. Na tragiczne w skutkach wydarzenie nie miały też wpływu działania obsługi technicznej ani warunki atmosferyczne.

Posłuchaj relacji nagranych tuż po jednej z największych katastrof lotniczych w historii Polski.

Pomnik wysadzono 31 maja 1940 roku. 16-tonowa rzeźba została pocięta palnikami na mniejsze części i wywieziona do Rzeszy. Większość fragmentów pomnika przetopiono i wykorzystano do produkcji amunicji.

Niezwykłą historię pomnika Chopina usytuowanego w warszawskich Łazienkach opowiedział Maciej Michalski z Muzeum Historycznego. Reportaż Justyny Piernik został nadany na antenie Polskiego Radia w grudniu 2006 roku.

Powołanie komitetu

Historia pomnika zaczyna się w sierpniu 1901 r. To wtedy kancelaria Generalnego Gubernatora w Warszawie wydała pozwolenie hrabiemu Aleksandrowi Brochockiemu na powołanie komitetu budowy pomnika Fryderyka Chopina.

- Hrabia Brochocki i jego żona Adelajda byli polskimi patriotami - mówił Maciej Michalski. - Oboje uważali, że w okresie zaborów trzeba ze szczególna siłą podejmować takie inicjatywy, które będą promować wielkich Polaków.

Rosjanie piętrzą trudności

Władze carskie co prawda wydały zgodę na powołanie komitetu, ale bardzo ograniczyły możliwości jego działania. Komitet nie mógł zamieszczać żadnych ogłoszeń prasowych, a zbiórka pieniędzy na budowę pomnika mogła być prowadzona jedynie wśród miłośników muzyki Fryderyka Chopina.

Urzędnicy carscy straszyli też darczyńców, że zarekwirują ich pieniądze. Tak było między innymi z Ignacym Janem Paderewskim, który wpłacił pokaźną sumę na budowę pomnika Chopina.

Kłopot z konkursem

Komitet nie miał nawet prawa dać ogłoszenia o konkursie na projekt pomnika.  Zwracano się więc bezpośrednio do artystów. Jednym z artystów, który zaczął pracę nad rzeźbą upamiętniającą wielkiego polskiego kompozytora był Wacław Szymanowski.

- Umiłowanie muzyki Chopina i świadomość podobnych losów powodowały, że Szymanowski uważał ten pomnik za cel szczególny w swej twórczości – powiedział gość audycji.

Wacław Szymanowski w pracowni podczas pracy nad pomnikiem Chopina. Wikimedia Commons/dp. Źr.: Czasopismo "Sztuka" art. Tryumf sztuki polskiej", 1911

Zwycięski projekt

Do konkursu zgłoszono 66 prac. Zwyciężyła koncepcja Wacława Szymanowskiego. Maciej Michalski opowiadał o wielkich bojach, jakie stoczył komitet i sam Szymanowski z władzami carskimi, by ustawić pomnik Chopina w warszawskich Łazienkach. Szukano błędów, zasłaniano się procedurą.  
- Jakiś krytyk odkrył na przykład, że Chopin siedzi, ale zarzucił Szymanowskiemu, że nie wyrzeźbił wyraźnie pianistycznego taboretu - opowiadał gość audycji.

Chopin w Łazienkach

Nie udało się uczcić 100. rocznicy urodzin kompozytora. Pomnik nie stanął. Potem przyszła I wojna światowa. A po niej trzeba było od początku zacząć zbiórkę pieniędzy. Zaangażował się w nią sam Wacław Szymanowski. Ostatecznie w 1926 r. zgodnie z życzeniem projektodawcy odlano formę w Paryżu i 14 listopada 1926 pomnik odsłonięto. - Feta trwała 3 dni – opowiadał Maciej Michałowski. - Przyjechali najlepsi pianiści z Europy

-Niestety ten pomnik przetrwał tylko do roku 1940 – dodał gość. - Przetrwał bez żadnych ubytków kampanię wrześniową. Później Łazienki znalazły się w obrębie dzielnicy niemieckiej.

Zarządzenie Hansa Franka

W kwietniu 1940 r. gubernator Warszawy, Hans Frank opublikował odezwę wzywającą do zbiórki metali na potrzeby zbrojeniowe armii niemieckiej. Zaczęła się akcja wysadzania pomników.  
- W przypadku pomnika Chopina to było 16 ton brązu - mówił Michałowski. - Z drugiej strony to była realizacja celu nadrzędnego, stawianego w czasie okupacji przez Niemców - wykorzenienia kultury polskiej.

Zniszczony przez Niemców pomnik Fryderyka Chopina z Łazienek Królewskich w Warszawie. 1940 r. Wikimedia Commons/cc. Źr.: Adolf Ciborowski (1964). Warszawa: o zniszczeniu i odbudowie miasta. Polonia.

Bezpowrotnie zniszczony

Pocięty na kawałki pomnik transportem kolejowym ruszył do Rzeszy, gdzie miał być przetopiony na amunicję.

- Z tego wydarzenia zachowało się jedno zdjęcie, które wykonał przypadkowy świadek tej sytuacji w Łowiczu - słyszymy w reportażu. Tu zatrzymał się pociąg i w jednym z wagonów dostrzeżono fragmenty pomnika, w tym  głowę Chopina.

Fotografia obiegła cały świat. Niemcy zniszczyli wszystkie kopie pomnika przechowywane w polskich muzeach. Jak zatem udało się odtworzyć rzeźbę Wacława Szymanowskiego? Kiedy pomnik Chopina powrócił na swoje miejsce?

Posłuchaj reportażu Justyny Piernik.

bs