Mały sabotaż członków Szarych Szeregów

Konkurs na symbol, który pojawił się na ulicach Warszawy 20 marca 1942 roku, ogłosiła Komenda Główna AK. Przy wyborze brano pod uwagę wymowę patriotyczną i łatwość wykonania. Pojawiająca się kotwica miała dawać warszawiakom nadzieję na zwycięstwo. Znak Polski Walczącej miał pojawiać się w miejscach dobrze widocznych zarówno dla Polaków, jak i dla Niemców. Akcja prowadzona była w ramach tzw. małego sabotażu przez członków Szarych Szeregów.

Kotwica malowana była trudno zmywalną farbą na murach, tablicach ogłoszeniowych, przystankach tramwajowych. Jednym z najbardziej spektakularnych miejsc, na którym umieszczono znak Polski Walczącej, był pomnik Lotnika, usytuowany przy placu Unii Lubelskiej, niedaleko głównej siedziby Gestapo w Warszawie. Dokonał tego Jan Bytnar ps. Rudy, jeden z uczestników pamiętnej akcji pod Arsenałem.

- Mam odwagę powiedzieć, że moją osobistą ambicją jest nie tylko bicie rekordów w małym sabotażu, chcę także kiedyś bić rekordy jako technik i człowiek, żeby ruszyć z miejsca tę przeklętą bryłę świata - mówił Jan Bytnar.

Pierwsza kotwica w Warszawie

Pierwszą kotwicę miał namalować inny, znany z kart książki Aleksandra Kamińskiego "Kamienie na szaniec", bohater - Maciej Aleksy Dawidowski, pseud. Alek. Znak Polski Walczącej został wykonany na werandzie znanej cukierni warszawskiej Lardellego przy ul. Polnej. Lokal był popularny wśród warszawiaków, ale zaglądali również do niego okupanci. Chodziło o to, by i oni dostrzegli znak protestu i nadziei, wyrażony w taki właśnie sposób.

Cokoły z cukierni z namalowanymi kotwicami znajdują się dzisiaj na patio warszawskiego liceum im. Stefana Batorego, którego absolwentami byli harcerze legendarnej Pomarańczarni, w tym Alek, Zośka i Rudy.

Alek, Zośka, Rudy

Postaci młodych bohaterów Szarych Szeregów przedstawił w audycji zatytułowanej "Alek, Zośka, Rudy" Andrzej Matul. W programie nadanym na antenie Polskiego Radia 15 kwietnia 1981 roku przypomniał sylwetki tragicznie zmarłych uczestników walk o wolność Polski. Goście, których zaprosił do programu, mówili o tym, co znaczyło dla nich braterstwo i służba. To o nich prof. Aleksander Kamiński napisał: "Potrafili pięknie umierać i pięknie żyć". A w archiwalnych wspomnieniach, jakie zachowały się w Polskim Radiu, stwierdził: - Dane nam było żyć wśród dziewcząt i chłopców, mężczyzn i kobiet, którzy ujawniali polskość w bardzo pięknej postaci.

- To byli normalni ludzie, niezależnie od tego, co robili – mówił w audycji Władysław Słodkowski, towarzysz broni Rudego, Alka, Zośki. - Ich młodzieńcze marzenia nagle się musiały pochować gdzieś głęboko.

Przewodnikiem po legendzie Alka Dawidowskiego, Janka Bytnara i Tadeusza Zawadzkiego "Zośki" była w audycji Barbara Wachowicz.

Rozmowy z żoną i córką Aleksandra Kamińskiego, wspomnienia siostry i matki Jana Bytnara, relacja Stanisława Broniewskiego ps. Orsza na temat akcji pod Arsenałem - posłuchaj audycji Andrzeja Matula o bohaterach Szarych Szeregów.

bs

29 marca mija 81 lat od brawurowej akcji odbicia więźniów w Mielcu przez partyzancką grupę działającą w czasie okupacji na terenie ziemi sandomierskiej. 

Trzecia próba

Wiosną 1943 roku ziemię sandomierską dotknęły liczne aresztowania. Do więzienia w Mielcu trafiło wielu działaczy podziemia.

– Obwody AK w Mielcu i w Tarnobrzegu próbowały dwukrotnie atakować więzienie i odbić aresztowanych kolegów, niestety bez powodzenia – słyszymy w audycji Radia Wolna Europa z 1963 roku. – Wówczas przyjechał z Krakowa, z dowództwa okręgu AK płk Jagra i zwrócił się z zapytaniem, czy głośny już w tych stronach oddział partyzancki, mógłby dokonać jeszcze jednej próby. Sytuacja była trudna, bo Niemcy wzmogli czujność, ale nowy dowódca "Jędrusiów", (Władysław Jasiński zginął w walce z Niemcami w styczniu 1943 roku) Józef Wiącek ps. Sowa propozycję przyjął.

– Pod koniec marca 1943 roku kadra nasza przebywała w bunkrze zbudowanym pod samotną chałupą  niedaleko Iwanisk – pisał uczestnik wydarzeń. – Właśnie udało nam się odbicie więzienia w Opatowie. Byliśmy więc wszyscy w doskonałym nastroju i czekaliśmy na nowe zadanie, które by rozproszyło nudę leśnego życia. Nagle 27 marca wieczorem przyjechał szef i zakomunikował: "Robimy więzienie w Mielcu. Pójdzie nas osiemnastu. Wymarsz za dwa dni o świcie". Zabraliśmy się gorączkowo do czyszczenia broni i przygotowywania oporządzenia.

Na oczach Niemców

Dowódca Józef Wiącek ps. Sowa podzielił oddział na 6 grup. Do pierwszej – uderzeniowej, która miała opanować i rozbić więzienie wszedł on sam oraz Zdzisław de Ville ps. Zdzich, Zbigniew Kabata ps. Bobo i Marian Lech ps. Wielki Marian. Druga grupa, która miała zabezpieczać podwórze więzienia składała się z dwóch partyzantów: Jana Mazura ps. Stalowy oraz "Małego Jasia".

Budynku gestapo pilnowali: Stanisław Wiącek ps. Inspektor i Eugeniusz Dąbrowski ps. Genek.

– Wyruszyliśmy o godz. 8.30. Było nas diablo mało, porównując do sił niemieckich – słyszymy w audycji. – Na wschód od miasta koszarowało w barakach kilka tysięcy żołnierzy Wehrmachtu, koło dworca znajdował się posterunek żandarmerii, a obok więzienia mieściło się gestapo.

Losy "Jędrusiów"

Oddział "Jędrusie" powstał z inicjatywy młodego studenta Uniwersytetu Jagiellońskiego, Władysława Jasińskiego. To on, wspólnie z bratem Stanisławem, podjął w Tarnobrzegu pierwsze działania konspiracyjne. Jesienią 1939 roku dołączyło do nich kilkanaście osób. Grupa początkowo nazywała się "Odweciarze", od wydawanego konspiracyjnego pisemka "Odwet". Z czasem zmienili nazwę na "Jędrusie".

Twórca oddziału - Władysław Jasiński, który zginął w styczniu 1943 roku wraz z dwoma innymi członkami grupy: Marianem Goryckim ps. Polikier i Antonim Tosiem ps. Antek, został pochowany w zbiorowej mogile "Jędrusiów" w Sulisławicach, w powiecie sandomierskim. Niemcy nie zorientowali się podczas zorganizowanej zasadzki, kogo zabili. Nie wiedzieli też, gdzie znajdował się grób Jasińskiego. W październiku 1943 roku grupa została włączona do Armii Krajowej.

"Jędrusie" działali do stycznia 1945 roku. Niestety, po zakończeniu II wojny światowej wielu członków oddziału dostało się w ręce NKWD i UB. Część została zesłana do sowieckich łagrów, część otrzymała długoletnie wyroki więzienia.

11 kwietnia 1940 wieś Skłoby została spacyfikowana przez niemieckich okupantów w odwecie za współpracę z partyzanckim Oddziałem Wydzielonym Wojska Polskiego majora Henryka Dobrzańskiego "Hubala". Zginęło wtedy 265 osób.

Oddział Dobrzańskiego powstał w grudniu 1939 roku, był jedyną jednostką polską, która nie zaprzestała walki po klęsce wrześniowej. Do wiosny 1940 roku stoczył z Niemcami wiele potyczek i bitew, m.in. pod miejscowościami: Cisownik, Huciska, Szałasy. Hitlerowcy prowadzili akcje odwetowe wobec ludności cywilnej, mordując i paląc wiele wsi na szlaku działalności oddziału "Hubala".

Mieszkańcy wsi Skłoby wspominają, że dzień przed tragicznymi wypadkami odbyła się we wsi narada starszyzny, która postanowiła odmówić wydania członków oddziału majora "Hubala" w ręce hitlerowców.

- Mojego męża zabrali o świcie i zostawili mnie z trójką małych dzieci. Na początku nie wiedzieliśmy gdzie ich zabrali, powiedzieli nam tylko, że zostali wywiezieni – wspomina Marianna Bujanowicz, mieszkanka spacyfikowanej wsi.

- Była trzecia po południu, kiedy zaczęły się strzały w rzucowskim lesie. Ale my nie dopuszczałyśmy do siebie informacji, że to nasi mężowie. Dowiedziałyśmy się dopiero jak wrócili mężczyźni, którzy byli starsi niż 60 lat. Na początku nie chcieli nam nic powiedzieć – mówi Julia Szlufik ze wsi Skłoby.

Jak wspominają ocalałe kobiety, Niemcy zakopywali także żywych ludzi, dużo z nich umarło z uduszenia. - Za jakiś czas wykopaliśmy wszystkich i pochowaliśmy w trumnach – dodaje Julia Szlufik.

- Ludzie nie wierzą, że my mogliśmy to przeżyć. Nie wierzyli też, że tylu ludzi, tylu mężczyzn potrafili zabić tutaj w tej wsi. A przecież wyprowadzali z domu po trzech lub czterech mężczyzn – wspomina wdowa. - Już bym chciała żeby nigdy nie było wojny, żeby to nigdy nie wróciło, a łzy wyschły – kończy.

mk

10 marca 1926 w Wilnie urodził się Czesław Cywiński, żołnierz Armii Krajowej, podpułkownik WP, kombatant i prezes Zarządu Głównego Światowego Związku Armii Krajowej.

Po wybuchu II wojny światowej zaangażował się w działalność konspiracyjną przeciw niemieckiemu okupantowi. Pod pseudonimami "Skowronek" i "Ryszard" zajmował się pracą wywiadowczą w organizacji Związek Wolnych Polaków. Na jesieni 1942 roku wstąpił do Armii Krajowej. W lipcu 1944 roku brał udział w operacji "Ostra Brama", mającej na celu wyzwolenie Wilna z rąk niemieckich przed przybyciem Armii Czerwonej.

18 lipca 1944 dostał się do sowieckiej niewoli. Na dwa lata trafił do łagru w Kałudze, pracował przy wyrębie lasu. – Gdy wybuchło Powstanie Warszawskie byłem w transporcie na wschód. Jechaliśmy źle traktowani, stłoczeni w okratowanych, bydlęcych wagonach. Myśli były różne – wspominał Czesław Cywiński na antenie PR.

Po powrocie do kraju wiosną 1946 roku ukończył Politechnikę Warszawską i został inżynierem budownictwa. Brał udział w projektach w kraju i za granicą, zainicjował odbudowę części dawnego więzienia na Pawiaku na potrzeby muzeum.

Jako prezes Światowego Związku Żołnierzy AK organizował sesje historyczne, zabiegał o produkcję filmów dokumentalnych o tematyce niepodległościowej, organizował kluby historyczne. Walczył o opiekę socjalną i medyczną dla weteranów AK.

- Łatwo teraz, po tylu latach, mając znacznie więcej informacji i dokumentów oceniać na zimno całą sytuację. Trzeba pamiętać o atmosferze jaka panowała wówczas w Warszawie, po pięciu latach okupacji i niespotykanym terrorze – bronił decyzji o wybuchu powstania.

Zginął tragicznie w katastrofie smoleńskiej 10 kwietnia 2010. Miał 84 lata. Pośmiertnie został odznaczony Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski i nominowany na stopień pułkownika. Urnę z prochami Czesława Cywińskiego złożono na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach.

mjm