23 lipca 1942 roku obozu koncentracyjnego do Treblinki przybył pierwszy transport, wiozący Żydów deportowanych z Warszawy. Od tej pory codziennie trafiały tam transporty z Polski oraz innych krajów europejskich - Austrii, Belgii, Czechosłowacji, Francji, Jugosławii, Niemiec i Związku Radzieckiego. Do 21 września tego roku z getta warszawskiego do obozu w Treblince wywieziono 254 tysiące ludzi.

Za wyborem tego miejsca na założenie obozu zagłady przemawiało wiele czynników, m.in.  stosunkowo niewielka odległość od Warszawy, w której stworzone przez hitlerowców getto było największym skupiskiem ludności żydowskiej na okupowanych ziemiach polskich.

Deportowani przybywali do Treblinki skrajnie wycieńczeni. Często po wielodniowym transporcie w wagonach bydlęcych, jedna trzecia przewożonych osób już nie żyła lub była bliska śmierci.

Transporty Żydów z Europy Zachodniej przyjeżdżały częściowo w wagonach osobowych. Wypędzeni z wagonów ludzie musieli zostawić bagaż, a następnie pod pozorem kąpieli kazano im się rozbierać. Osoby starsze, niesprawne fizycznie i osierocone dzieci były od razu zabijane strzałem w tył głowy w tzw. "lazarecie". Pozostali, popędzani z wielką brutalnością, szli do przypominających łaźnie komór gazowych, gdzie byli uśmiercani spalinami z motoru diesla, dusząc się w męczarniach przez około pół godziny.

Największe nasilenie transportów przypada na okres od sierpnia 1942 roku do maja 1943 roku. Od tego czasu liczba transportów zaczęła maleć. Okoliczność ta wzmogła obawy więźniów z grupy robotników pomocniczych, że zbliża się i ich zagłada. Zapadła decyzja o powstaniu więźniów. 

- Było to 2 sierpnia 1943 roku. Większość załogi SS pojechała kąpać się w odległej o 4 km rzece Bug. Wykorzystali to powstańcy, którzy mieli już wcześniej pochowaną broń, pozostałą część załogi rozbroili, przecięli druty, otworzyli bramę i sporo ludzi wtedy uciekło - wspomina mieszkaniec okolicznej wsi, były więzień obozu pracy w Treblince, Mirosław Lewandowski.

Od czasu buntu, w którym wzięło udział ponad 800 więźniów, obóz zagłady zaczęto powoli likwidować. W listopadzie 1943 roku przestał istnieć. Do czasu likwidacji w listopadzie 1943 roku,  w obozie Treblinka II roku zamordowano blisko 900 tysięcy Żydów.

Dla zatarcia śladów popełnianych zbrodni od wiosny 1943 roku, na polecenie Niemców komanda więźniów wykopywały zwłoki zamordowanych i paliły je na specjalnych rusztach wykonanych z szyn kolejowych. A popioły zakopywano w zbiorowych mogiłach lub rozsypywano na okolicznych polach. 

Przywożono Żydów na stracenie

Na przełomie września i października 1941 roku w kwaterze głównej Hitlera zapadła decyzja o likwidacji Żydów. Najprawdopodobniej wtedy również został wydany rozkaz zbudowania pierwszego obozu zagłady, w którym Niemcy zainstalowali stacjonarne komory gazowe.

Tym obozem był obóz w Bełżcu, położony niedaleko linii kolejowej Lublin-Lwów, do którego Niemcy zwozili Żydów z całej Europy. Zanim trafili do Bełżca przetrzymywani byli w obozach pracy i gettach w południowo-wschodniej Polsce.

Mieszkający obecnie w Izraelu jeden z ocalałych świadków tamtych wydarzeń Aleksander Grinfeld mówi, że wszyscy byli przekonani, że lubelscy Żydzi jadą na Wschód do pracy. Podkreśla, że nikt nie potrafił wyobrazić sobie, że ludzie wysłani pociągiem na wschód po stu kilometrach byli uśmiercani.

Osobiście kierował akcją likwidacji Żydów w Bełżcu

Generał niemiecki Friedrich Kruger osobiście kierował akcją likwidacji Żydów w Bełżcu. Był też odpowiedzialny m.in. za masowe egzekucje, eksterminację ludności żydowskiej, wysiedlenia Polaków z Zamojszczyzny, pacyfikację lubelską w lutym 1943 roku oraz zbrodnie na Majdanku.
Jeden z tajnych raportów wysyłanych przez Krügera do Berlina brzmiał: "Cały obszar byłej Polski trzeba zamienić w jeden wielki obóz pracy przymusowej. W ciągu jednego roku wyrwiemy milion ludzi z korzeniami. Będziemy przesiedlać i wysiedlać".

W dokumencie z dnia 18 czerwca 1941 roku stwierdzał: "Problem żydowski dojrzał do likwidacji. Trzeba podjąć decyzję o charakterze zasadniczym", a już w marcu następnego roku donosił Himmlerowi: "Melduję posłusznie, wielka akcja pacyfikacyjna trwa. Podanie dokładnej cyfry zabitych, wysłanych do obozu i do więzień natrafia na trudności, gdyż liczby te są doprawdy olbrzymie".

27 sierpnia 1942 Niemcy zorganizowali pierwszą deportację Żydów z getta w Czortkowie koło Tarnopola do obozu śmierci w Bełżcu. Ponad 300 więźniów Niemcy zastrzelili jeszcze na placu targowym, na krótko przed wyruszeniem transportu. Również tego samego dnia kilka tysięcy Żydów z Wieliczki wywieziono do Bełżca.

W obozie zagłady w Bełżcu Niemcy zamordowali ponad 500 tysięcy Żydów z Polski, Austrii, Rumunii. Taką liczbę podał polski Komitet ds. Niemieckich Zbrodni Wojennych w Okupowanej Polsce.

Posłuchaj audycji nagranej dla RFI (Radio France Internationale), w której o obozie w Bełżcu opowiadają ci, którzy przeżyli. O filmie Guillaume'a Moscovitza na temat obozu zagłady w Bełżcu mówi Agnieszka Grudzińska. Wywiad przeprowadzała Anna Rzeczycka.

Obóz koncentracyjny Dachau powstał 91 lat temu, 22 marca 1933 roku, na podstawie zarządzenia twórcy aparatu terroru SS Heinricha Himmlera, jednego z głównych przywódców nazistowskich Niemiec, Reichsführera SS, Komisarza Rzeszy ds. Umacniania Niemieckości, szefa ministerstwa spraw wewnętrznych. Od 1934 roku szkolono tu członków SS-Totenkopfeverbäne, którzy w późniejszych latach służyli w pozostałych niemieckich nazistowskich obozach koncentracyjnych.

- Młodzi ludzie szkoleni w tej szkole SS-manów musieli dokonać apostazji, ogłosić wystąpienie ze swoich kościołów. Niezwykłe są reakcje ich rodziców na tę decyzję – podkreśla dr Anna Jagodzińska, historyk z Biura Upamiętniania Walk i Męczeństwa IPN.

Przez obóz przeszło ponad 250 tys. więźniów. Zginęło prawdopodobnie 148 tys. z nich. Obóz nazywano "wzorcowym" – przyjęte w nim rozwiązania stosowano później w niemieckich nazistowskich obozach koncentracyjnych na okupowanych ziemiach polskich.

German Death Camps - zobacz serwis edukacyjno-społeczny

Początkowo więźniami Dachau byli przeciwnicy nazizmu, komuniści i homoseksualiści, Żydzi, Sinti i Romowie. Od 1938 roku umieszczano tu również działaczy organizacji polonijnych w III Rzeszy. Od 1940 roku Dachau było głównym miejscem kaźni polskiego duchowieństwa. Przez piekło Dachau przeszło ponad 3 tys. samych tylko duchownych katolickich. Po inwazji Niemiec na ZSRR do Dachau trafiali również sowieccy jeńcy.

Obóz wyzwoliły wojska amerykańskie 29 kwietnia 1945 roku.

bm

Według planów spotkanie miało się odbyć 9 grudnia 1941 roku. W tej samej dzielnicy Berlina, ale w innym miejscu, siedzibie Międzynarodowej Organizacji Policji, czyli Interpolu. W końcu listopada wysłano zaproszenia. Jedno z nich otrzymał Hans Frank, wówczas szef Generalnego Gubernatorstwa, który ostatecznie udziału w tym przedsięwzięciu nie wziął. Zaplanowaną bowiem w pierwszym terminie konferencję w ostatniej chwili odwołano.

Zadecydowały przyczyny militarne. Zagrożeniem dla hitlerowskich Niemiec było bowiem w tamtym czasie włączenie się do trwającej od ponad dwóch lat II wojny światowej Stanów Zjednoczonych, co ostatecznie stało się faktem 7 grudnia 1941 roku, po japońskim ataku na amerykańską bazę wojskową w Pearl Harbour. Niemcy wypowiedziały oficjalnie wojnę USA 11 grudnia. 

W tej sytuacji dyskusję nad urzędowym planem masowego zabijania "odłożono" o czterdzieści dni.

Protokół o "ostatecznym rozwiązaniem kwestii żydowskiej"

Z trzydziestu egzemplarzy dokumentu sporządzonego na podstawie przebiegu konferencji w Wannsee do dziś odnaleziono ponad połowę. Protokół ma 15 stron i jest starannie sporządzonym maszynopisem. Otwiera go lista gości zaproszonych na 20 stycznia 1942 roku do willi w Wannsee.

Byli wśród nich między innymi wysocy rangą urzędnicy III Rzeszy, czterech sekretarzy stanu i jeden podsekretarz. Dziewięciu miało dyplomy ukończenia wyższych studiów, ośmiu tytuł doktora. Przeważali prawnicy. Stąd precyzyjny, miejscami mocno oficjalny i operujący liczbami protokół.

Istotny przy analizie dokumentu jest właśnie język. Tu nie wspomina się wprost o masowym zabijaniu. Używa się innych, wręcz dyplomatycznych określeń i fraz jak: potrzeba "uzgodnienia linii działania", "wyparcia Żydów z przestrzeni życiowej niemieckiego narodu" czy też "obecnie zastąpiono emigrację Żydów [ich] ewakuacją na Wschód".

German Death Camps - zobacz serwis edukacyjno-społeczny

Konkrety są też opisane bardzo ogólnie: "W trakcie praktycznej realizacji ostatecznego rozwiązania Europa zostanie przeczesana z zachodu na wschód" czy "w trakcie realizacji planu ostatecznego rozwiązania podstawą prawną powinny być do pewnego stopnia ustawy norymberskie" i wreszcie, że "należałoby usunąć Żydów z terytorium Generalnego Gubernatorstwa jak najszybciej, bo tutaj Żyd stanowi duże niebezpieczeństwo jako nosiciel epidemii i poza tym stale wywołuje zaburzenia w gospodarczej strukturze kraju z powodu ciągłego uprawiania pokątnego handlu".

Protokół sporządził Adolf Eichmann, główny koordynator i wykonawca planu Ostatecznego Rozwiązania Kwestii Żydowskiej. Członek NSDAP i SS. Zredagował zaś w kształcie dziś znanym historykom organizator spotkania Reinhard Heydrich, w styczniu 1942 roku szef Głównego Urzędu Bezpieczeństwa III Rzeszy.

Do dziś wśród historyków trwają spory: czy dokument będący pokłosiem konferencji w Wannsee potwierdzał urzędowo zagładę europejskich Żydów, czy był również świadectwem rozgrywek i sporów na szczytach władzy III Rzeszy o kształt i przebieg procesu decyzyjnego związanego z "ostatecznym rozwiązaniem kwestii żydowskiej" (niem. Endlösung der Judenfrage).

Plany były wcześniej

Mówienie o zagładzie Żydów nie było w faszystowskich Niemczech niczym nowym. Praktycznie od chwili przejęcia władzy, czyli od 30 stycznia 1933 roku, kanclerz III Rzeszy Adolf Hitler, coraz wyraźniej akcentował potrzebę "rozwiązania kwestii żydowskiej".

Początkiem tych na razie wyłącznie urzędowo realizowanych zamierzeń na terenie Niemiec, było wprowadzenie 15 września 1935 roku ustaw norymberskich. Uchwalił je Reichstag, czyli parlament III Rzeszy. Dały one początek rozporządzeniom wykonawczym, z których to dotyczące Żydów wydano 14 listopada 1935 roku. Pozwalało ono z jednej strony w majestacie prawa na szybkie administracyjne pozbawienie każdego niemieckiego Żyda obywatelstwa a z drugiej na odebranie z dnia na dzień jego majątku.

Niemieccy Żydzi nie mogli również od tej chwili pracować w państwowych urzędach i zawierać małżeństw z Aryjczykami. Złamanie tychże zakazów miało być surowo i konsekwentnie karane. Tragicznym dopełnieniem niemieckiego antyżydowskiego prawa stały się wydarzenia z 9 na 10 listopada 1938 roku, określane mianem "nocy kryształowej" (niem. Kristallnacht).

To wówczas na terenie III Rzeszy zapłonęły synagogi i należące do Żydów domy i sklepy. Uczestniczący w masowym pogromie członkowie faszystowskich bojówek oraz cywile zbeszcześcili w tym czasie wiele żydowskich cmentarzy i zamordowali ponad 90 osób.

Tylko do wybuchu II wojny światowej hitlerowskie Niemcy opuściło – wedle różnych szacunków - blisko ćwierć miliona Żydów. Część z nich wyjechała do Polski i innych krajów europejskich a także do USA. Ale administracyjna i eksterminacyjna machina III Rzeszy dopiero się rozpędzała i przygotowywała do "ostatecznego rozwiązania".

Przemówienie Hitlera

Jeszcze przed wybuchem wojny, podczas corocznego przemówienia do połączonych izb Reichstagu w berlińskiej operze Krolla, 30 stycznia 1939 roku, o "problemie żydowskim" mówił publicznie i zdecydowanie w ostrzejszym tonie niż dotychczas, kanclerz III Rzeszy Adolf Hitler.

- Europa nie uspokoi się prędzej, aż sprawa żydowska nie zostanie rozwiązana – twierdził. - Bardzo możliwe, że ten problem doprowadzi prędzej czy później do porozumienia w Europie, nawet między narodami, które na innej drodze nie zbliżyły się do siebie. Świat ma wystarczająco dużo terenów osiedleńczych, należy jednak zerwać z poglądem, jakoby naród żydowski został przez Boga wybrany, aby w pewnym procencie być pasożytem na ciele innych narodów i korzystać z ich produktywnej pracy.

Dalej Hitler dowodził: - W moim życiu byłem często prorokiem i najczęściej mnie wyśmiewano. W czasach mojej walki o władzę to przede wszystkim naród żydowski przyjmował ze śmiechem moje proroctwa, że kiedyś przejmę władzę nad państwem, a tym samym nad całym narodem, i że między innymi rozwiążę również problem żydowski. Jestem przekonany, że ten wówczas donośny śmiech żydostwa w Niemczech teraz zamarł mu już w gardle.

Wypowiedziane przez Hitlera słowa on sam wielokrotnie później nazywał "proroctwem".

Eksterminacja

Już w początkowej fazie działań militarnych III Rzeszy po 1 września 1939 roku Żydzi byli mordowani. Pozbawiano ich majątków, tworzono getta, nakazywano nosić na ubraniach Gwiazdę Dawida, zmuszano do wyczerpującej pracy i ograniczano wszelkie prawa. Między wrześniem 1939 roku a pierwszą połową 1941 roku planowano też między innymi utworzenie "gdzieś na Wschodzie" dużego obozu przesiedleńczego dla Żydów z całej Europy ogarniętej wojną.

Dopiero jednak po 22 czerwca 1941 roku, czyli po uderzeniu Niemców na ZSRR, rozpoczęto zabijanie nie-Aryjczyków na przemysłową skalę. To wówczas członkowie sześciu Einsatzgruppen, czyli specjalnych Grup Operacyjnych policji uczestniczących w działaniach wojennych na Wschodzie, wymordowali tylko do końca 1941 roku blisko pół miliona żydowskich cywili. Głównie ich rozstrzeliwano, ale do masowych mordów zaczęto także wykorzystywać tak zwane mobilne komory gazowe.

Tak było na terenie ogarniętego wojną ZSRR, ale też w Kraju Warty (niem. Reichsgau Wartheland lub Warthegau), czyli na okupowanych terenach Rzeczypospolitej Polskiej, anektowanych i włączonych w październiku 1939 roku do III Rzeszy. To w obozie zagłady w Kulmhof (Chełmno nad Nerem), już 8 grudnia 1941 roku, a więc w przeddzień planowanego pierwszego terminu konferencji w Wannsee, rozpoczęto masowe zabijanie Żydów z Kraju Warty. Później w tym pierwszym niemieckim obozie zagłady ginęli także Żydzi z Europy Zachodniej, Cyganie oraz między innymi polscy księża. Zagazowano tam również, w ramach zemsty za udany zamach na Reinharda Heydricha dokonany w Pradze 27 maja 1942 roku, około osiemdziesięcioro dzieci z czeskich Lidic.

Wkrótce ruszyły trzy inne obozy zagłady dla Żydów: Sobibór, Bełżec i Treblinka. Gazowanie podludzi (niem. Untermenschen) na masową skalę zaczęto też prowadzić między innymi w niemieckim nazistowskim obozie koncentracyjnym i zagłady Auschwitz-Birkenau, gdzie zginęło ponad milion ludzi. Większość zamordowanych tam ofiar stanowili Żydzi.

Według różnych szacunków historyków, od września 1939 roku do końca II wojny światowej, wymordowano w różny sposób blisko sześć milionów europejskich Żydów. Jedną trzecią stanowiły dzieci.
Niemcom udało się w ten sposób zrealizować w połowie zamierzenia opracowane i zapisane w protokole z konferencji w Wannsee.

Piotr Litka

Fragmenty tłumaczeń i informacji pochodzą z publikacji: Wielkie mowy historii. Od Hitlera do Eisenhowera, tom 3, Warszawa 2006 oraz Peter Longerich, Konferencja w Wannsee. Droga do „ostatecznego rozwiązania”. Przeł. B. Nowacki, Warszawa 2016.

Dziś w tym miejscu leży Rogoźnica, oddalona około 60 km od Wrocławia. W czasie II wojny światowej Niemcy założyli tu obóz pracy. Gross-Rosen oficjalnie nazywany był przez hitlerowców obozem aresztu ochronnego. W rzeczywistości, jak to przyznali sami członkowie jego załogi w zeznaniach na procesie w Hamburgu, był to jeden z najcięższych obozów koncentracyjnych.

Pierwszy transport więźniów dotarł tu 2 sierpnia 1940 roku. Początkowo był filią KL Sachsenhausen. W maju 1941 roku został przekształcony w jednostkę samodzielną.

Obóz śmierci

Prymitywne pomieszczenia, głodowe racje żywności i wody przyczyniły się do śmierci tysięcy więźniów, którzy trafili do Gross-Rosen.

- Pamiętam taki obrazek obozowy: kupa trupów sięgająca aż po dach baraku. Przyniesiono kolejnych pięciu nieboszczyków. Więźniowie z komando brali każdego za ręce, za nogi i rzucali go na tę kupę tak jak snopek siana. Na nas to już nie robiło wrażenia - mówił jeden z więźniów obozu Gross-Rosen.

Wspomnienia tych, którzy przeżyli obozowe piekło, zarejestrowała w 1975 roku Krystyna Żebrowska w audycji pt. "Zerwane druty".

- Ta zbrodnia działa się od października do grudnia 1941 - mówił Mieczysław Mołdawa. - Krematorium było jakieś 50 m na zboczu, poza obozem. Pamiętam dzień, gdy wszyscy zostaliśmy zatrzymani podczas obiadu, duszkiem dopijaliśmy zupę, nagle wszystkich wypędzono, ustawiono między blokami i kazano co sił śpiewać tę piosenkę "Willkommen in unserer fröhlichen Sänger", zwrotka po zwrotce. Czasami to trwało 20 minut, czasami pół godziny, a nieraz, gdy przychodziły dwa transporty z jeńcami Armii Czerwonej, to musieliśmy śpiewać i 40 minut. Pomiędzy zwrotkami słyszeliśmy strzały.

Pod koniec 1941 i na początku 1942 roku w Gross-Rosen zamordowano ok. 2500 jeńców radzieckich. W obozie zastrzelono też ok. 200 francuskich żołnierzy oskarżonych o szpiegostwo.

- Kiedy przyszło Boże Narodzenie 1944 roku, powstała myśl urządzenia szopki - wspominał Mieczysław Mołdawa. - Włączyły się i inne narodowości. Był powszechny płacz. Rozczuleni tym przedstawieniem okazali się szczególnie Francuzi, bo widowisko, choć ludowe, miało akcenty patriotyczne, narodowe. Śpiewano kolędy, ale teksty łączyły się z naszym życiem więźniarskim i ze zbliżająca się wolnością.

Nadzieja na wolność

Antoni Gładysz w swym obozowym pamiętniku pisał: "Z każdym nowym więźniem przybywały jakieś wiadomości. W ten sposób wiedzieliśmy co dzieje się w kraju".

W drugiej połowie 1944 roku Gross-Rosen stał się miejscem przerzutu dziesiątek tysięcy więźniów ewakuowanych z obozów na wschodzie. Tu m.in. przybyli więźniowie z Auschwitz. Marsz śmierci wyruszył z Gross-Rosen na krótko przed wkroczeniem wojsk radzieckich. Armia Czerwona wyzwoliła obóz 14 lutego 1945 roku.  

- To był obóz zdobyty już bez więźniów - opowiadał w audycji inż. Mieczysław Mołdawa. - Około 200 osób zostało wybitych na rewirze, reszta, bardzo mała grupa, została wyratowana; byli to ci, którzy zdołali się jakoś ukryć. I dlatego trudno mówić o pierwszym dniu wolności.

Tę zbliżającą się wolność więźniowie czuli już w styczniu. - Stało nas na apelu ok. 30 tysięcy ludzi, ale nasze twarze były już zupełnie inne. Słyszeliśmy odgłosy walk, czuliśmy, że zbliża się wolność - mówił gość programu.

Zacieranie śladów

U schyłku wojny Niemcy zaczęli budować komorę gazową i powiększać krematorium. Nie zdążyli ukończyć tych robót. Niemcy próbowali na rozkaz Himmlera zatrzeć ślady istnienia obozów, stąd tak wielu ludzi zginęło w ostatnich tygodniach przed wyzwoleniem, wielu nie przeżyło ewakuacji i marszu w głąb Rzeszy.

Te dramatyczne dni mimo wszystko niosły radość. Po wielu miesiącach spotykali się przyjaciele, członkowie rodzin. Kazimierz Dębowski spotkał wówczas syna, który został przewieziony do Gross-Rosen z Auschwitz. - Spodziewałem się go z każdym nadejściem transportu - opowiadał.- Stałem na drodze, czekałem. I wreszcie go zobaczyłem. To moje spotkanie  z synem było bardzo rozczulające. Zostaliśmy razem aż do ewakuacji.

Ostatnie ofiary wojny

Niestety, syna utracił kilka miesięcy później, na krótko przed zakończeniem wojny, po opuszczeniu obozu. 

- Wymaszerowaliśmy do stacji, kto nie mógł iść o własnych siłach, tego wykańczano - wspominał. - Załadowano nas do wagonów otwartych i jechaliśmy nimi 4 dni. Zaopatrzono nas w obozie po kawałku chleba i to musiało wystarczyć. Przyjechaliśmy do Dorhausen, umieszczono nas w barakach i zabierano do roboty. Tam zaczęły się bombardowania. Po bombardowaniu szukałem syna, ale on zaginął i go nie znalazłem - powiedział Kazimierz Dębski.

O dramatycznych chwilach spędzonych w Gross-Rosen opowiadali też goście Feliksa Kidawy: prof. Kazimierz Guzik, inż.. Mieczysława Mołdawa, dr Jan Nowak oraz red. Juliusz Zagórski. Wspominali wydarzenia, których byli świadkami 15 lat wcześniej.

Przez obóz KL Gross-Rosen przeszło 125 tysięcy więźniów, z czego 40 tysięcy zmarło.

Niemieccy oprawcy przed sądem

Wielu z nich uniknęło kary za popełnione zbrodnie. Najokrutniejszy z esesmanów, Karl Gallasch, który codziennie zabijał ok. 5 osób, został skazany na karę śmierci. Powiesił się 19 maja 1947 roku w więziennej celi we Wrocławiu. Friedrich Entress, naczelny lekarz SS w KL Gross-Rosen, który wykonywał więźniom zastrzyki z fenolu, otrzymał wyrok śmierci i został stracony.

Łaskawie los obszedł się z ostatnim komendantem obozu - Johannesem Hassebroekiem. W 1948 roku brytyjski Trybunał Wojskowy skazał go na karę śmierci za zbrodnie popełnione w obozach koncentracyjnych. Dwa lata później karę zamieniono mu na 15 lat więzienia, a już we wrześniu 1954 wypuszczono go na wolność. Zmarł w 1977 roku w Westerstede.

Posłuchaj dramatycznych wspomnień ludzi, którzy przeżyli obozowe piekło Gross-Rosen.

 

bs/im

W niemieckim nazistowskim obozie śmierci Auschwitz-Birkenau życie straciło ok. 20 tys. spośród 23 tys. uwięzionych w nim Romów i Sinti. Liczba ta nie obejmuje ok. 1,7 tys. deportowanych z Białegostoku, których Niemcy zamordowali w komorach gazowych tuż po przywiezieniu w marcu 1943 roku. Podejrzewali bowiem, że są chorzy na tyfus.

Cyganie byli szykanowani w Niemczech praktycznie od początku rządów nazistów. Po wybuchu wojny zdecydowali oni o usunięciu Romów i Sinti z Rzeszy. Wysiedlali ich do gett dla Żydów w Generalnym Gubernatorstwie. Z terenów dzisiejszej Austrii ok. 5 tys. osób trafiło do Łodzi. Krótko potem zostali przewiezieni do ośrodka zagłady Kulmhof i tam zamordowani.

Do Auschwitz pierwsi Cyganie trafili 9 lipca 1941 roku. Jednostka niemieckiej policji kryminalnej z Katowic skierowała dziewięciu więźniów, wśród których było dwóch polskich Romów. Pod koniec 1942 roku zwierzchnik SS Heinrich Himmler rozkazał aresztować Romów i umieścić w obozach koncentracyjnych. Zadecydowano, że trafią do Auschwitz II-Birkenau.

26 lutego 1943 roku z Niemiec dotarła do obozu niewielka grupa deportowanych złożona z mężczyzn, kobiet i dzieci. Esesmani umieścili ich w niewykończonej części obozu Birkenau, który otrzymał nazwę "Zigeunerlager".

Do 21 lipca 1944 Niemcy osadzili w nim blisko 21 tys. osób, w tym rodziny z dziećmi. W obozie panował głód i zatłoczenie. Warunki higieniczno-sanitarne były dramatyczne, co wywoływało epidemie, przede wszystkim tyfusu i biegunki głodowej. Skutkowały one wysoką liczbą zgonów. Szczególnie cierpiały dzieci. Umierały z głodu i chorób. Niektóre stały się obiektem zbrodniczych eksperymentów medycznych obozowego lekarza SS Josefa Mengele.

Niemcy chcieli po raz pierwszy zlikwidować Zigeunerlager w maju 1944 roku. Romowie zostali jednak ostrzeżeni. Uzbroili się w noże, łopaty i kamienie. Gdy esesmani przyjechali, by ich zabrać do komór gazowych, nie wyszli z baraków. Zaskoczeni Niemcy odstąpili, prawdopodobnie w obawie przed stratami. Bali się też, że iskra oporu przeskoczy na inne rejony Birkenau. Po tym wydarzeniu z Zigeunerlager do Auschwitz I przeniesiono ok. 1,5 tys. Romów i Sinti. Ponad 200 młodych skierowano do innych obozów.

Kolejny termin likwidacji został wyznaczony na 2 sierpnia. W Zigeunerlager przebywało jeszcze ok. 3 tys. więźniów. Kolejnych 1,4 tys. znajdowało się w Auschwitz I, skąd po południu przyprowadzono ich do Birkenau. Tam na rampie, na wysokości obozu cygańskiego, oczekiwał na nich pociąg towarowy. Zostali wywiezieni.

Wieczorem, po odjeździe pociągu, do Zigeunerlager wkroczyli esesmani. Nakazali Cyganom wyjść z baraków i ustawić się w szeregach. Więźniowie zorientowali się, że zostaną zabrani do komór gazowych. Nie potrafili stawić już czynnego oporu, gdyż większość wśród nich stanowili starcy, chorzy, kobiety i dzieci. Byli bezradni.

Nocą z 2 na 3 sierpnia 2897 więźniów zostało zgładzonych w komorze gazowej. Ich ciała spłonęły w dołach obok krematorium.

2 sierpnia obchodzony jest jako Dzień Pamięci o Zagładzie Romów i Sinti.

Cyganie stanowili pod względem liczebności trzecią grupę deportowanych do Auschwitz, po Żydach i Polakach. Transporty przyjechały z czternastu krajów, m.in. z Rzeszy, Protektoratu Czech i Moraw, Generalnego Gubernatorstwa, okupowanych terenów Holandii, Związku Sowieckiego, Litwy, Węgier, a nawet z Norwegii i Hiszpanii.

Szacuje się, że w wyniku prześladowań i terroru III Rzeszy śmierć poniosła połowa populacji cygańskiej zamieszkującej Niemcy i obszary okupowane.

PAP/IAR/im

Josef Mengele, zwany "Aniołem Śmierci", był oficerem SS i lekarzem w obozie koncentracyjnym Auschwitz, gdzie dokonywał bestialskich, pseudomedycznych eksperymentów na więźniach. Odpowiadał on za cierpienie i śmierć wielu tysięcy ludzi. 

Mengele uciekł z Auschwitz na dziesięć dni przed wkroczeniem Rosjan. Zabrał ze sobą całą dokumentację badań nad bliźniętami i karłami. Po zakończeniu II wojny światowej udało mu się uciec do Ameryki Południowej. Najpierw mieszkał w Argentynie, później, od 1962 roku, w Brazylii. Nigdy nie stanął przed sądem, chociaż za pomoc w jego schwytaniu wyznaczono nagrodę w wysokości 10 mln marek. Zmarł 7 lutego 1979 roku w pobliżu Sao Paulo. Podczas kąpieli w morzu doznał udaru mózgu i utonął.

Anioł śmierci

Na początku swego pobytu w Auschwitz (1943) Mengele objął funkcję lekarza obozu kobiecego. Już dwa dni po przybyciu do obozu zadecydował o posłaniu do komór gazowych wszystkich 1042 Romów, w których barakach wybuchła epidemia tyfusu.

Mengele, wraz z innymi oficerami i lekarzami SS, uczestniczył w "selekcji" Żydów przybywających do obozu z całej Europy. Gestem dłoni wskazywał "niezdatnych do pracy", a zatem przeznaczonych do natychmiastowej likwidacji w komorach gazowych. Posyłał tam wszystkie dzieci, starców, chorych, ułomnych lub osłabionych i ciężarne kobiety. Od maja 1943 do listopada 1944 roku Mengele wziął udział w co najmniej 74 "selekcjach". Podczas każdej akcji, nienagannie ubrany w biały lekarski fartuch i białe rękawiczki, Mengele zyskał wśród więźniów Auschwitz miano "Anioła Śmierci".

German Death Camps - zobacz serwis edukacyjno-społeczny

Eksperymenty pseudomedyczne

Josef Mengele w obozie Auschwitz przeprowadzał także eksperymenty. Jego głównym celem było znalezienie sposobu na genetyczne warunkowanie cech aryjskich u dzieci i zwiększenie ilości ciąż mnogich. Dlatego też obiektem jego zainteresowań stały się bliźnięta, na których przeprowadzał wszystkie możliwe badania medyczne. Potem zabijano je, aby porównać ich narządy wewnętrzne.

Bliźnięta i inne ofiary jego eksperymentów przetrzymywano w stosunkowo dobrych warunkach, jednak eksperymenty były bardzo okrutne i przeprowadzane bez znieczulenia. Wykonywano amputacje, punkcje lędźwiowe, wstrzykiwanie tyfusu, umyślne zakażanie ran i wiele inne. - Eksperymenty były wszelkiego rodzaju, najczęściej robiono transfuzje krwi. Rezultaty były różne: opuchnięcia, wysoka gorączka. On nam wstrzykiwał różne inne rzeczy, o których do dzisiejszego dnia nic nie wiemy - wspomina ocalała ofiara "Anioła Śmierci".

mk