Cenną i rzadką statuetkę odnalazł na swoim polu, zlokalizowanym w okolicach miasta Chan Junus, Nidal Abu Eid - palestyński rolnik. – Na figurkę natknąłem się przypadkiem, gdy orałem swoją ziemię, aby ją obsadzić – tłumaczył w rozmowie z BBC. – Była ubrudzona błotem, więc umyłem ją pod wodą – dodał. 

Rzeźba ma około 22 centymetry wysokości i ukazuje głowę starożytnej bogini Anat, bóstwa miłości, piękna i wojny, w wężowej koronie. – Zdawaliśmy sobie sprawę z tego, że statuetka jest cenna, nie wiedzieliśmy jednak, jak wielką ma wartość archeologiczną – tłumaczył Jamal Abu Rida, dyrektor palestyńskiego Ministerstwa Turystyki i Starożytności, zarządzanego przez Hamas (muzułmańskiej fundamentalistycznej organizacji uznanej za terrorystyczną). – Takie odkrycia dowodzą, że Palestyna ma własną historię, a jej cywilizacja sięga starożytności i nikt nie może tego zafałszować. Jesteśmy dumni, że rzeźba przetrwała na naszej ziemi aż od czasów kananejskich. 

"...the head belonged to a statue of Anat, the goddess of love, beauty and war in Canaanite mythology..."https://t.co/UUUcXU1eDO

— Rodney Wilson (@rodneycwilson) April 28, 2022

Posążek znajduje się obecnie w Muzeum Archeologicznym w Gazie. Nie wszystkie jednak artefakty odkryte na terenie Strefy Gazy w ciągu ostatnich kilku lat można dzisiaj podziwiać w instytucjach kultury. Warto przy tej okazji wspomnieć chociażby o bezcennej, wykonanej z brązu rzeźbie Apolla - greckiego boga sztuki i wróżbiarstwa, odnalezionej w 2013 roku przez jednego z miejscowych rybaków. Zabytek został skonfiskowany przez funkcjonariuszy Hamasu, a jego dalsze losy nie są znane. 

Źródlo: BBC News/jb

W czasach starożytnych Tell el-Farma, znana również pod łacińską nazwą Pelusium (Peluzjum), pełniła funkcję portu przeładunkowego towarów z Azji. To miasto-warownia znajdowało się na obrzeżach państwa egipskiego i wielokrotnie było celem ataków najeźdźców ze Wschodu - m.in. z terenów dzisiejszej Syrii i Arabii. (Warto wspomnieć chociażby o bitwie stoczonej w 525 roku p.n.e. - siły króla perskiego Kambyzesa II pokonały wówczas armię faraona Psametycha III i zdobyły Egipt). Tell el-Farma została zrównana z ziemią na początku XII wieku, funkcjonowała więc jeszcze w czasach grecko-rzymskich i bizantyjskich. 

Pierwsze wykopaliska na tym terenie rozpoczął na początku XX wieku francuski egiptolog Jean Clédat. Już wtedy badaczom udało się odkopać fragmenty starożytnych greckich inskrypcji, które wskazywały na istnienie świątyni Zeusa w tej okolicy. Roboczo nazwano ją wtedy świątynią Zeusa-Kasiosa - od góry Kasios w Syrii, gdzie niegdyś oddawano cześć temu greckiemu bogowi. Przed ponad sto lat archeologom nie udało się jednak świątyni zlokalizować. Przełom nastąpił dopiero na początku 2022 roku. 

Egyptian archaeologists have uncovered the remains of a temple to the god Zeus Kasios in North Sinai at the Tel al-Farma archaeological site, the ancient city of Pelusium.https://t.co/8DJU035YTb

— The Jerusalem Post (@Jerusalem_Post) April 28, 2022

Jak podaje portal Archeology News Network, badacze natrafili wówczas na pozostałości bramy wejściowej obiektu - na granitowe bloki, które pierwotnie mogły tworzyć schody prowadzące do budynku, a także na fragmenty dwóch olbrzymich kolumn zawalonych podczas jednego z trzęsień ziemi, które miały miejsce w starożytności. Odkryto także liczne inskrypcje wskazujące na to, że świątynia została odnowiona w II wieku n.e. na polecenie rzymskiego cesarza Hadriana. 

W najbliższym czasie eksperci przeprowadzą na tym terenie szereg badań, które pozwolą odtworzyć dawny wygląd świątyni.

Skąd świątynia greckiego boga w Egipcie?

Grecka kultura promieniowała na obszar wybrzeży Morza Śródziemnego od czasów tzw. wielkiej kolonizacji  - okresu od VIII do VI w. p.n.e. charakteryzującego się intensywnym ruchem osadniczym organizowanym przez greckie miasta-państwa. Greccy kolonizatorzy, zakładając nowe miasta, przynosili ze sobą rodzimą kulturę i wiarę. Politeistyczny charakter starożytnych religii łagodził napięcia między wierzeniami Greków i tubylców - obie grupy utożsamiały swoich bogów z ich odpowiednikami w panteonie sąsiadów.

Wpływ kultury greckiej umocnił się wskutek podbojów Aleksandra Wielkiego w IV w. p.n.e.. Doszło wówczas do połączenia i mieszania się elementów greckich i lokalnych - na płaszczyźnie społecznej, politycznej, kulturowej i religijnej. Ten synkretyzm skutkował powstaniem nowej kultury, zwanej hellenistyczną. 

Źródło: Archeology News Network/jb/bm

Używanie kosmetyków było ważną częścią kultury starożytnego Egiptu. W tamtejszym systemie wierzeń utrzymanie ciała w dobrym stanie po śmierci było warunkiem bytowania w zaświatach. W związku z tym Egipcjanie wyspecjalizowali się w wytwarzaniu różnego rodzaju balsamów i olejków. Tradycja stosowania pachnideł sięga czasów objęcia władzy przez pierwsze egipskie dynastie królewskie około 5100 lat temu - czyli na 3000 lat przed panowaniem Kleopatry. Do dziś zachowały się źródła opisujące perfumy przygotowywane przez Egipcjan. 

Kleopatra. O jej urodzie krążyły legendy

- Podstawą egipskich perfum i olejków zapachowych był olej roślinny lub tłuszcz zwierzęcy, a nie współczesny alkohol - wskazują dr Dora Goldsmith i dr Sean Coughlin, autorzy artykułu "Eau de Cleopatra. Mendesian Perfume and Tell Timai" opublikowanego we wrześniu ub. roku w czasopiśmie "Near Eastern Archeology". - Zapachy uzyskiwano z dymu ze spalania pachnących żywic, kory i ziół (sama nazwa "perfumy" pochodzi od łacińskiego "per fumum", czyli "przez dym") lub poprzez macerację żywic, kwiatów, ziół, przypraw i drewna.

Przez kolejnych ponad 2000 lat zastanawiano się jednak, czy można wierzyć źródłom pisanym, sporządzanym głównie przez Greków i Rzymian i w jakich proporcjach należało mieszać składniki. Odpowiedź przyniosły badania archeologiczne przeprowadzone za pomocą najnowocześniejszych metod badawczych.  

Starożytna fabryka perfum 

Goldsmith i Coughlin przeanalizowali pozostałości po ceramicznych naczyniach ze stanowiska Thmuis znajdującego się na obrzeżach miasta Mendes - znanego w całym starożytnym świecie śródziemnomorskim ośrodka produkcji perfum. Nagromadzenie słojów na stanowisku było tak duże, że archeolodzy nie mieli wątpliwości, że natrafili na pozostałości wytwórni pachnideł. 

Czytaj także: 

• Tajemnica najdroższej przyprawy świata rozwikłana
• Jak pachniały perfumy królowej Hatszepsut?

Za pomocą fluorescencji rentgenowskiej zbadali cząsteczki obecne w słojach, w tym muł nilowy, z którego wykonano pojemniki oraz pozostałości po ich zawartości. W ten sposób powstała molekularna mapa substancji, którą przechowywano wewnątrz naczynia. Na podstawie porównania uzyskanych danych biochemicznych z danymi ze źródeł pisanych można było odtworzyć w przybliżeniu specyfik wytwarzany ponad 2000 lat temu. 

Zapach królowej

Po eksperymentach ze składnikami, na które składały się olejek z daktyli pustynnych, mirra, cynamon i żywica sosnowa, Goldsmith i Coughlin stworzyli zapach, który ich zdaniem jest zbliżony do tego, którego prawdopodobnie używała Kleopatra. Jak twierdzą, jest to mocna, ale przyjemna mieszanka pikanterii i słodyczy.

- Jedna z mieszanek wytworzyła zapach, który był niezwykle przyjemny, z korzenną nutą bazową świeżo zmielonej mirry i cynamonu, której towarzyszyła słodycz - oceniają. 

Zawarte w mieszance związki przeciwgrzybicze i przeciwbakteryjne tłumiły nieprzyjemne zapachy.

Zapach nazwano Eau de Cleopatra. 

Near Eastern Archeology/Livescience.com/Sciencenews.com/bm

Świątynia Izydy i wieża strażnicza

Wieża została wzniesiona z cegły mułowej, zwanej również cegłą suszoną - surowca budowlanego stosowanego powszechnie w starożytnym Egipcie. Konstrukcja ta służyła jako punkt poboru podatków, a także pełniła funkcje obserwacyjne, pozwalając strażnikom na strzeżenie bezpieczeństwa ruchu na rzece Nil. Według wstępnych hipotez badaczy powstała za czasów faraona Ptolemeusza III Euergetesa, który władał Egiptem od 246 do 221 roku p.n.e.

Z tego samego okresu prawdopodobnie pochodzi również odkryta wiosną 2022 roku świątynia Izydy - bogini płodności, patronki małżeństwa i macierzyństwa oraz opiekunki rodziny i ogniska domowego. Budynek, który nie dotrwał w całości do naszych czasów, pierwotnie mierzył 33 metry długości i 14 metrów szerokości. Składał się m.in. z prostokątnego dziedzińca otoczonego kolumnadą, drugiej, mniejszej sali z czterema kolumnami oraz klatki schodowej. Podłogi obu pomieszczeń były wyłożone płytami wykonanymi z wapienia. 

Checkpoint, remains of archaeological temple dedicated to the goddess Isis from the Ptolemaic era discovered in Sohag: https://t.co/IJYapdzoeX pic.twitter.com/ZltnH2LSV3

— Talking Pyramids💬 (@Bennu) May 4, 2022

Monety, kości i liczne dokumenty

W północnej części świątyni archeolodzy natrafili także na wotywną stelę, pięć ostrakonów (skorup ceramicznych naczyń służących jako materiał piśmienniczy) zapisanych pismem demotycznym (uproszczoną formą pisma hieroglificznego), kości zwierzęce (zdaniem badaczy mogą to być pozostałości po posiłkach spożywanych przez kapłanów) oraz 38 monet pochodzących z czasów rzymskich. W pobliżu świątyni naukowcy odnaleźli także pozostałości po dawnym domu należącym do nadzorcy robotników. Znajdowały się w nim fragmenty dokumentów zawierających nazwiska ludzi pracujących przy budowie obiektu, a także informacje o ich zarobkach i zakresie pełnionych przez nich obowiązków.

Podczas prac wykopaliskowych naukowcy odkryli również osiemdziesiąt pięć miejsc pochówków. Powstały one pomiędzy około 2200 rokiem p.n.e. a I wiekiem p.n.e., czyli w okresie od końca Starego Państwa do schyłku rządów Ptolemeuszów w Egipcie. Plany grobowców różnią się od siebie - niektóre z nich są prostymi, wykutymi w skale komorami grobowymi, inne składają się z licznych nisz połączonych plątaniną korytarzy. W grobowcach naukowcy odnaleźli przeszło trzydzieści mumii oraz liczne dokumenty zawierające informacje - zapisane w języku greckim pismem demotycznym lub hieratycznym - o pochowanych tam zmarłych: m.in. ich imiona, miejsca zamieszkania, wiek oraz wykonywany zawód. 

Kim byli Ptolemeusze?

Początek panowania dynastii Ptolemeuszów w Egipcie związany jest z osobą Ptolemeusza I Sotera. Był on jednym z dowódców króla Macedonii Aleksandra Wielkiego. Po śmierci swojego zwierzchnika przejął satrapię Egiptu (okręg administracyjny w starożytnej Persji, która w opisywanym okresie znajdowała się pod panowaniem Aleksandra Macedońskiego). Królem ogłosił się w 304 roku p.n.e. 

Każdy kolejny władca płci męskiej wywodzący się z dynastii - a było ich ponad dwudziestu - nosił to samo imię: Ptolemeusz. Starożytni odróżniali kolejnych monarchów dzięki przydomkom, które im nadawali. Ptolemeusz II na przykład był określany greckim mianem "Filadelfos", czyli "miłujący swoją siostrę". Miano to uzyskał, ponieważ poślubił swoją siostrę Arsinoe. 

Dynastia rządziła Egiptem przez ponad 250 lat. Władza tego rodu zakończyła się w kraju faraonów w 30 roku p.n.e., gdy Kleopatra VII (po przegraniu pojedynku o władzę w Imperium Rzymskim z cesarzem Oktawianem Augustem) popełniła samobójstwo. Jej dzieci zostały odsunięte od tronu, a Egipt stał się jedną z rzymskich prowincji. 

Źródło: portal kopalniawiedzy.pl/jb

Herod był królem Judei z łaski Rzymu w latach 37 p.n.e. i 4 n.e. Przydomek Wielki zawdzięczał rozciągnięciu władzy Jerozolimy na obszary dzisiejszej Jordanii, Libanu i Syrii oraz przeprowadzonym na obszarze swojego władztwa ambitnym inwestycjom – zbudował m.in. port w Cezarei i twierdzę Antonia. Mimo to nie zaskarbił sobie przychylności poddanych. Były ku temu dwa główne powody. Po pierwsze Herod był zhellenizowanym Edomitą, a więc "obcym". Po drugie władca był okrutnikiem – na liście jego ofiar są m.in. członkowie sanhedrynu (najwyższej żydowskiej instytucji religijnej i sądowniczej w starożytnej Judei) oraz jego własne żony i dzieci.

Symbolem statusu Heroda, satrapy, który żył na styku kultury żydowskiej, rzymskiej i wschodniego przepychu, były wykonane z alabastru wanny. Do tej pory uważano, że był to towar eksportowany specjalnie z Egiptu. Kraj faraonów od środkowej epoki brązu (ok. 2000 lat przed panowaniem Heroda) był głównym źródłem pochodzenia artefaktów z kalcytu i alabastru na obszarze dzisiejszego Izraela.

Czytaj także:

• Zniszczenie Sodomy i Gomory jak katastrofa tunguska?
• Starożytni mieszkańcy Jerozolimy chorowali przez pasożyty.

A jednak u lokalnych dostawców

Brak dowodów na funkcjonowanie w starożytności kamieniołomów kalcytowo-alabastrowych w południowym Lewancie (dzisiejszy Izrael i Palestyna) doprowadził do przyjęcia hipotezy, że wszystkie naczynia kalcytowo-alabastrowe znalezione na tym obszarze pochodzą z Egiptu, podczas gdy gorszej jakości naczynia wykonane z gipsu były produktami lokalnymi.

Jednak niedawne odkrycie kamieniołomu kalcytowo-alabastrowego w jaskini Te'omim, położonej na zachodnich zboczach Wzgórz Jerozolimskich (w pobliżu dzisiejszego Beit Shemesh w Izraelu), podważa tę hipotezę. Nowe badania, opublikowane niedawno w czasopiśmie "Nature Scientific Reports" po raz pierwszy pozwalają odróżnić kalcyt-alabaster pochodzący z Izraela od tego pochodzącego z Egiptu. Badanie potwierdza, że przedmioty z alabastru kalcytowego, takie jak alabastrowe wanny Heroda Wielkiego, były wykonywane w Izraelu, a nie w Egipcie.

Najnowocześniejsze metody

W badaniu porównano próbki alabastru pozyskane w kamieniołomach egipskich i jaskimi Te'omim za pomocą czterech niezależnych metod: analizy z użyciem plazmy indukcyjnie sprzężonej (ICP), spektroskopii w podczerwieni (IR), eksperymentów 1H- i 31P- NMR w stanie stałym (ssNMR) oraz analizy stosunku stabilnych izotopów węgla i tlenu w celu określenia struktury krystalicznej próbek. Tych samych metod użyto następnie w stosunku do próbek pozyskanych z luksusowych wanien króla Heroda pochodzących z twierdzy Kypros i pałacu w Herodium.

- Jednoznacznie udowodniliśmy, że materiał, z którego zrobione są obie wanny został wydobyty w Izraelu, a nie w Egipcie, czego można było się spodziewać ze względu na wysoką jakość kamienia. Było to dla nas szczególnym zaskoczeniem, ponieważ oznacza to, że Herod Wielki korzystał z lokalnych produktów, a przemysł kalcytowo-alabastrowy w Judei w drugiej połowie I wieku p.n.e. był wystarczająco rozwinięty i wystarczająco wysokiej jakości, aby zaspokoić luksusowe standardy Heroda, jednego z najlepszych budowniczych wśród królów tego okresu – ocenił prof. Aren Maeir, współautor badania.

Badania zostały przeprowadzone w ramach pracy magisterskiej Ayali Amir na Wydziale Studiów nad Ziemią Izraela i Archeologii Martin (Szusz) na Uniwersytecie Bar-Ilan w Izraelu, pod kierunkiem prof. Boaza Zissu i prof. Aren M. Maeir z Uniwersytetu Bar-Ilan oraz prof. Amosa Frumkina z Uniwersytetu Hebrajskiego w Jerozolimie. Badania te były wspierane przez Izraelską Fundację Naukową oraz Izraelskie Ministerstwo Nauki i Technologii.

Eureka Alert!/Scientific Reports/bm