Najwcześniejsze dowody pisma, które wykorzystuje system liter do reprezentowania dźwięków, czyli alfabetu, znaleziono w Egipcie. Datuje się je na czasy XII dynastii (około 1981 p.n.e. do 1802 p.n.e.), ale pismo alfabetyczne rozprzestrzeniło się na dobre od około 1300 p.n.e na terenie Lewantu – wschodniego wybrzeża Morza Śródziemnego. System alfabetyczny został później przejęty przez Greków, a następnie Rzymian.  

- Niedawno odkryta inskrypcja, datowana na około 1450 r. p.n.e., może być nazywana "brakującym ogniwem", ponieważ wypełnia lukę pomiędzy wczesnymi przykładami pisma alfabetycznego z Egiptu a późniejszymi przykładami znalezionymi w Lewancie – czytamy w artykule odkrywców znaleziska – badaczy pod kierownictwem doktora Feliksa Höflmayera – opublikowanym w czasopiśmie "Antiquity".

Alfabet zaadaptowany przez najeźdźców

Teorię o „brakującym ogniwie” opiera się na fakcie, że autor inskrypcji używał symboli hieroglificznych do reprezentowania niektórych liter - na przykład litera „ajin” była przedstawiona przez niego jako symbol hieroglificzny, który wygląda jak oko.

Zdaniem zespołu Höflmayera, pismo alfabetyczne mogło przedostać się na tereny Lewantu za pośrednictwem Hyksosów. Ta niejednolita etnicznie grupa ludów pochodzenia małoazjatyckiego zawładnęła północnym Egiptem na przełomie XVII i XVI w.p.n.e. Hyksosi kontrolowali również terytorium Lewantu. Najeźdźcy mogli przejąć wynalazek alfabetu i przenieść go na tereny Azji Mniejszej. 

Brutalna śmierć faraona. Zagadka rozwiązana po 3500 latach

Co zawiera najstarsza inskrypcja Lewantu?

Poza literą "ajin" na inskrypcji widnieją też litery "taw", "nun" i "pe", używane powszechnie w alfabetach semickich (m.in. w alfabecie hebrajskim). Litery w pierwszym słowie inskrypcji układają się w słowo "niewolnik", jednak badacze zaznaczają, że taki układ liter występował również w innych słowach oraz że ze względu na to, że zachowały się tylko fragmenty inskrypcji, nie można z całą pewnością stwierdzić, że chodziło o to słowo.

Skorupa, na której widnieje napis, została odnaleziona w Lakisz w 2018 roku. Jej wiek oszacowano na podstawie datowania radiowęglowego znajdujących się przy niej ziaren pszenicy, które były najprawdopodobniej przechowywane w naczyniu.

Antiquity/Livescience.com/bm

W czasach starożytnych Tell el-Farma, znana również pod łacińską nazwą Pelusium (Peluzjum), pełniła funkcję portu przeładunkowego towarów z Azji. To miasto-warownia znajdowało się na obrzeżach państwa egipskiego i wielokrotnie było celem ataków najeźdźców ze Wschodu - m.in. z terenów dzisiejszej Syrii i Arabii. (Warto wspomnieć chociażby o bitwie stoczonej w 525 roku p.n.e. - siły króla perskiego Kambyzesa II pokonały wówczas armię faraona Psametycha III i zdobyły Egipt). Tell el-Farma została zrównana z ziemią na początku XII wieku, funkcjonowała więc jeszcze w czasach grecko-rzymskich i bizantyjskich. 

Pierwsze wykopaliska na tym terenie rozpoczął na początku XX wieku francuski egiptolog Jean Clédat. Już wtedy badaczom udało się odkopać fragmenty starożytnych greckich inskrypcji, które wskazywały na istnienie świątyni Zeusa w tej okolicy. Roboczo nazwano ją wtedy świątynią Zeusa-Kasiosa - od góry Kasios w Syrii, gdzie niegdyś oddawano cześć temu greckiemu bogowi. Przed ponad sto lat archeologom nie udało się jednak świątyni zlokalizować. Przełom nastąpił dopiero na początku 2022 roku. 

Egyptian archaeologists have uncovered the remains of a temple to the god Zeus Kasios in North Sinai at the Tel al-Farma archaeological site, the ancient city of Pelusium.https://t.co/8DJU035YTb

— The Jerusalem Post (@Jerusalem_Post) April 28, 2022

Jak podaje portal Archeology News Network, badacze natrafili wówczas na pozostałości bramy wejściowej obiektu - na granitowe bloki, które pierwotnie mogły tworzyć schody prowadzące do budynku, a także na fragmenty dwóch olbrzymich kolumn zawalonych podczas jednego z trzęsień ziemi, które miały miejsce w starożytności. Odkryto także liczne inskrypcje wskazujące na to, że świątynia została odnowiona w II wieku n.e. na polecenie rzymskiego cesarza Hadriana. 

W najbliższym czasie eksperci przeprowadzą na tym terenie szereg badań, które pozwolą odtworzyć dawny wygląd świątyni.

Skąd świątynia greckiego boga w Egipcie?

Grecka kultura promieniowała na obszar wybrzeży Morza Śródziemnego od czasów tzw. wielkiej kolonizacji  - okresu od VIII do VI w. p.n.e. charakteryzującego się intensywnym ruchem osadniczym organizowanym przez greckie miasta-państwa. Greccy kolonizatorzy, zakładając nowe miasta, przynosili ze sobą rodzimą kulturę i wiarę. Politeistyczny charakter starożytnych religii łagodził napięcia między wierzeniami Greków i tubylców - obie grupy utożsamiały swoich bogów z ich odpowiednikami w panteonie sąsiadów.

Wpływ kultury greckiej umocnił się wskutek podbojów Aleksandra Wielkiego w IV w. p.n.e.. Doszło wówczas do połączenia i mieszania się elementów greckich i lokalnych - na płaszczyźnie społecznej, politycznej, kulturowej i religijnej. Ten synkretyzm skutkował powstaniem nowej kultury, zwanej hellenistyczną. 

Źródło: Archeology News Network/jb/bm

Używanie kosmetyków było ważną częścią kultury starożytnego Egiptu. W tamtejszym systemie wierzeń utrzymanie ciała w dobrym stanie po śmierci było warunkiem bytowania w zaświatach. W związku z tym Egipcjanie wyspecjalizowali się w wytwarzaniu różnego rodzaju balsamów i olejków. Tradycja stosowania pachnideł sięga czasów objęcia władzy przez pierwsze egipskie dynastie królewskie około 5100 lat temu - czyli na 3000 lat przed panowaniem Kleopatry. Do dziś zachowały się źródła opisujące perfumy przygotowywane przez Egipcjan. 

Kleopatra. O jej urodzie krążyły legendy

- Podstawą egipskich perfum i olejków zapachowych był olej roślinny lub tłuszcz zwierzęcy, a nie współczesny alkohol - wskazują dr Dora Goldsmith i dr Sean Coughlin, autorzy artykułu "Eau de Cleopatra. Mendesian Perfume and Tell Timai" opublikowanego we wrześniu ub. roku w czasopiśmie "Near Eastern Archeology". - Zapachy uzyskiwano z dymu ze spalania pachnących żywic, kory i ziół (sama nazwa "perfumy" pochodzi od łacińskiego "per fumum", czyli "przez dym") lub poprzez macerację żywic, kwiatów, ziół, przypraw i drewna.

Przez kolejnych ponad 2000 lat zastanawiano się jednak, czy można wierzyć źródłom pisanym, sporządzanym głównie przez Greków i Rzymian i w jakich proporcjach należało mieszać składniki. Odpowiedź przyniosły badania archeologiczne przeprowadzone za pomocą najnowocześniejszych metod badawczych.  

Starożytna fabryka perfum 

Goldsmith i Coughlin przeanalizowali pozostałości po ceramicznych naczyniach ze stanowiska Thmuis znajdującego się na obrzeżach miasta Mendes - znanego w całym starożytnym świecie śródziemnomorskim ośrodka produkcji perfum. Nagromadzenie słojów na stanowisku było tak duże, że archeolodzy nie mieli wątpliwości, że natrafili na pozostałości wytwórni pachnideł. 

Czytaj także: 

• Tajemnica najdroższej przyprawy świata rozwikłana
• Jak pachniały perfumy królowej Hatszepsut?

Za pomocą fluorescencji rentgenowskiej zbadali cząsteczki obecne w słojach, w tym muł nilowy, z którego wykonano pojemniki oraz pozostałości po ich zawartości. W ten sposób powstała molekularna mapa substancji, którą przechowywano wewnątrz naczynia. Na podstawie porównania uzyskanych danych biochemicznych z danymi ze źródeł pisanych można było odtworzyć w przybliżeniu specyfik wytwarzany ponad 2000 lat temu. 

Zapach królowej

Po eksperymentach ze składnikami, na które składały się olejek z daktyli pustynnych, mirra, cynamon i żywica sosnowa, Goldsmith i Coughlin stworzyli zapach, który ich zdaniem jest zbliżony do tego, którego prawdopodobnie używała Kleopatra. Jak twierdzą, jest to mocna, ale przyjemna mieszanka pikanterii i słodyczy.

- Jedna z mieszanek wytworzyła zapach, który był niezwykle przyjemny, z korzenną nutą bazową świeżo zmielonej mirry i cynamonu, której towarzyszyła słodycz - oceniają. 

Zawarte w mieszance związki przeciwgrzybicze i przeciwbakteryjne tłumiły nieprzyjemne zapachy.

Zapach nazwano Eau de Cleopatra. 

Near Eastern Archeology/Livescience.com/Sciencenews.com/bm