Dzieciństwo spędził w Krakowie. Po ukończeniu gimnazjum studiował filozofię i filologię polską na Uniwersytecie Jagiellońskim. Jednocześnie wstąpił do Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, gdzie uczył się malarstwa pod kierunkiem Jana Stanisławskiego i rysunku u Jerzego Mehoffera. Po ukończeniu Akademii ze srebrnym medalem wyjechał za granicę. Po krótkim pobycie w Monachium przybył do Paryża w 1908 roku, gdzie pozostał już do śmierci. Jego przyjazd przypadł na okres, w którym sztuka francuska próbowała odejść od impresjonizmu.

Emigracja do Francji

W stolicy Francji długie godziny spędzał w Luwrze. Czasem wyjeżdżał do Belgii i Holandii, by pozwiedzać muzea. Tam zainteresował się szkołą mistrzów flamandzkich. W Paryżu poznał grupę francuskich artystów inspirujących się nowym kierunkiem w sztuce - kubizmem. Zakładał on odrzucenie dotychczasowych zasad perspektywy i budowaniu geometrycznej kompozycji. Makowski zaprzyjaźnił się z jednym współtwórców kubizmu – Henrim Le Fauconnierem, a następnie z Marcelem Gromairem i Władysławem Ślewińskim, pod których wpływem tworzył przez pewien czas.

Po raz pierwszy swoje poważne dokonania malarskie zaprezentował na własnej wystawie, którą zorganizował w prestiżowym Salonie Niezależnym w Paryżu w 1911 roku. W latach 1912-1913 namalował dziewiętnaście obrazów kubistycznych, ten kierunek nie do końca mu odpowiadał. Postanowił nie przerywać poszukiwania swojej artystycznej drogi. Jednak nie odciął się całkowicie od kubizmu. 

Inspiracje

Makowski na krótko przed wybuchem I wojny światowej wynajął pracownię w artystycznej dzielnicy Montparnasse, którą zamieszkiwał do końca życia. Okres konfliktu zbrojnego spędził wraz z Władysławem Ślewińskim w Owernii i Bretanii. Krajobraz tych krain tak go ujął, że został uwieczniony w postaci pejzaży na niektórych jego obrazach. 

Fascynacja światem dzieci

Od 1921 roku ze szczególnym upodobaniem uwieczniał na płótnach sceny z życia dzieci. Ciała dzieci były zbudowane z figur geometrycznych, a one same ubrane w dziwne stroje.

- Świat dziecka pociągał go swoją odrębnością, szczerością i fantastyką dziecięcej wyobraźni – mówiła redaktor Magdalena Maciejewska w audycji "Zgadnij, sprawdź, odpowiedz".

Uznany artysta

Około 1927 roku, Makowski po wielu próbach wypracował własny, oryginalny styl. Jego malarstwo należało do sztuki tradycyjnej, jednak zawierało również elementy sztuki współczesnej.

- W malarstwie Makowskiego można doszukać się wpływów kubizmu, polskiej sztuki ludowej, malarstwa holenderskiego, naiwnego realizmu i plastyki dziecięcej – skomentował Bogdan Grzegorzewski, pracownik Muzeum Narodowego w Warszawie w audycji "Barwy i słowa".

Wystawa w Paryżu w 1928 roku przyniosła mu popularność i uznanie we francuskim środowisku artystycznym. Malowane na obrazach figurki zbudowane z kół, ostrosłupów i sześcioboków, urzekły wielu odbiorców.

W ostatnich latach życia w jego dziełach zaczęły dominować treści pełne dramatyzmu. Były to zapisy obserwacji życia, jednak pełne życzliwości i współczucia dla człowieka. Najbardziej znanym obrazem z tego okresu jest "Rzeźbiarz sabotów", na którym został ukazany stary szewc w ubogo wyposażonym warsztacie.

- Temat starości był mniej popularny w obrazach Makowskiego. Potrafił doskonale studiować charakter człowieka i jego reakcje na otoczenie – mówił Bogdan Grzegorzewski.

Ostatnie lata

Jego obrazy w okresie międzywojennym często były reprodukowane na pocztówkach. Malarz prowadził skromny i prosty tryb życia. Poza obrazami tworzył ilustracje do książek, rysunki i grafiki. W latach 1912-1931 prowadził dziennik, w którym zapisywał koleje swojego artystycznego losu.

Tadeusz Makowski zmarł 1 listopada 1932 roku w Paryżu. Został pochowany na cmentarzu polskim w Montmorency.

W 1956 roku profesor sztuki Władysława Jaworska odnalazła we Francji pamiętnik artysty. Opatrzony jej komentarzem ukazał się drukiem w 1961 roku.

seb

Zocha Stryjeńska szaleje na Facebooku

Artystką i niepokorną osobowością była od dziecka. Czerpała z życia pełnymi garściami - tworzyła obrazy, kochała mężczyzn i dzieci, cierpiała, pisała listy i wspomnienia. Wszędzie było jej pełno. Cztery lata przed śmiercią napisała: "co do mej spuścizny artystycznej, jest ona ogromna i gdzieś po ludziach na świecie całym zgubiona. Byłby wór złota i Chwała Narodu, gdyby się tym kto kiedy zajął. Zofia Stryjeńska. Amen".

Lubański, z domu Lubańska

Urodziła się w Krakowie jako Zofia Lubańska. Od dziecka dużo rysowała i malowała. Jako młoda dziewczyna została współpracowniczką kilku pism ilustrowanych. W 1909 roku rozpoczęła naukę w szkole malarskiej dla kobiet Marii Niedzielskiej. Kurs ukończyła w 1911 roku z odznaczeniem za malarstwo i sztukę stosowaną.

1 października 1911 roku - przebrana za mężczyznę, jako Tadeusz Grzymała Lubański - rozpoczęła studia malarskie w Akademii Sztuk Pięknych w Monachium (w tamtym czasie nie przyjmowano tam kobiet). Po roku rozpoznana przez kolegów opuściła Monachium i wróciła do Krakowa, gdzie podjęła intensywną twórczość malarską i literacką.

Stryjeński i inne nieszczęścia

4 listopada 1916 roku wyszła za architekta Karola Stryjeńskiego. Miała z nim trójkę dzieci - Magdę, Jacka i Jana. W latach 1921-1927 rodzina mieszkała w Zakopanem. Małżeństwu Stryjeńskich los jednak nie sprzyjał - rozwiedli się w 1927 roku. Zofia zostawiła sobie tylko nazwisko pierwszego męża i wyjechała do Warszawy, gdzie po dwóch latach znalazła drugiego.

Tym razem jej wybór padł na aktora Artura Sochę, ale ten związek był równie nieszczęśliwy i po kilku latach zakończył się rozwodem. Potem artystka miewała romanse, m.in. z architektem Achillesem Brezą oraz podróżnikiem i pisarzem Arkadym Fiedlerem.

Okupację niemiecką Stryjeńska spędziła w Krakowie, a po wkroczeniu Sowietów w 1945 roku podjęła decyzję o emigracji. Zamieszkała z dziećmi w Genewie, gdzie zmagała się z problemami finansowymi i tęsknotą za ojczyzną. Lata artystycznej świetności były już wtedy za nią. Część jej prac pochłonęły płomienie podczas wojennych bombardowań. Wiele na szczęście przetrwało.

Tamara Łempicka. Wiedziała, kogo malować

"Księżniczka sztuki polskiej"

Taki tytuł nadał Stryjeńskiej Mieczysław Grydzewski, redaktor słynnych "Wiadomości Literackich". Największą popularnością artystka cieszyła się w latach 20. Uznanie zapewniły jej m.in. dzieła "Pastorałka", cykl "Bożków słowiańskich" i "Pascha", "Pory roku", "Kolędy", "Cztery sakramenty" i "Tańce polskie".

Była autorką dekoracji polskiego pawilonu na Wystawie Światowej w Paryżu w 1925 roku - malowidła te przyniosły jej pięć nagród i rozsławiły imię Stryjeńskiej w Europie. Wyróżniano ją także w Polsce. W 1930 roku została odznaczona Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski, a w 1936 roku uhonorowano ją Złotym Wawrzynem Akademickim Polskiej Akademii Literatury "za wybitne zasługi dla polskiej sztuki w ogóle".

Na marginesie twórczości plastycznej artystka zajmowała się pisarstwem. Dla swoich dzieci opublikowała pod pseudonimem Prof. Hilar podręcznik savoir-vivre'u, "Światowiec współczesny". Pisała także pamiętniki, które ukazały się w 1995 roku pod tytułem "Chleb prawie że powszedni".

***

Zofia Stryjeńska zmarła na atak serca 28 lutego 1976 roku w klinice Bel-Air w Genewie. Pochowano ją na genewskim cmentarzu Chêne-Bourg.

mc

Czym zasłynął?

Najbardziej znanym obrazem Mehoffera jest "Dziwny ogród" z 1903 roku, który przedstawia matkę spacerującą z synem. Nad głowami bohaterów leci wielka ważka. Płótno jest utrzymane w żywych, ciepłych barwach i stanowi pochwałą natury, wszelkiego życia.

- Artysta tworzył sztukę typu apolińskiego. Radosną, jasną, pozbawioną młodopolskiego ponurego symbolizmu – opowiadał historyk i krytyk sztuki Jerzy Madejski w audycji Andrzeja Ercharda "Józef Mehoffer".

Taki też wydźwięk ma obraz olejny "Na letnim mieszkaniu" z 1904 roku, który ukazuje żonę malarza. Kobieta stoi na tle mieszkania, ubrana jest w białą spódnicę i pomarańczową bluzkę. Dzięki odpowiedniemu światłu i kolorom dzieło jest ciepłe i przyjemne dla oka.

Na uwagę zasługuje także pejzaż "Wisła pod Niepołomicami", namalowany w 1894 roku, czyli na samym początku kariery Mehoffera. Przedstawia on zachód słońca nad rzeką i jest jednym z nielicznych dzieł artysty ukazujących krajobraz.

Mehoffer zajmował się także polichromią - efekty jego kunsztu możemy podziwiać chociażby w Skarbcu Katedralnym na Wawelu, będącym częścią zabudowań Bazyliki Wawelskiej. Tamtejsze kolorowe, dynamiczne wizerunki archanioła Gabriela czy Michała należą do grona jego najlepszych prac. Spora część polichromii artysty nie została jednak zrealizowana - zachowały się tylko wersje próbne, stworzone na kartonach. Większość z nich możemy znaleźć w Muzeum Narodowym w Krakowie. 

Artysta równie chętnie poświęcał się także innym dziedzinom sztuki. - Poza malarstwem sztalugowym Mehoffer uprawiał również grafikę, zajmował się scenografią teatralną, a także projektował plakaty i druki okazjonalne. Niemniej najbardziej znany jest z dziedziny witrażownictwa. Sztuki, która wyrosła z tradycji średniowiecza – mówiła historyk sztuki Elżbieta Charazińska w audycji Andrzeja Ercharda.

Dzieło życia

W 1895 roku Mehoffer wygrał konkurs na zaprojektowanie witraży do katedry św. Mikołaja w szwajcarskim Fryburgu. Praca nad projektem zajęła mu cztery dekady - w efekcie powstało czterdzieści witraży. Pod względem artystycznym nie są one jednak jednolite - wczesne są wyraźnie inspirowane secesją, natomiast późne realizmem. Łączy je natomiast bogata ornamentyka i żywe kolory. 

Do jednych z najpiękniejszych należą "Męczennicy" (1898-1901) i "Bóg Ojciec, Syn Boży, Duch Święty" (1918-1926).

"Męczennicy" to najbardziej secesyjne witraże Mehoffera, za które otrzymał w 1900 roku złoty medal na wystawie światowej w Paryżu. W skład projektu wchodzą dwa okna ukazujące świętych, którzy zginęli śmiercią męczeńską - Maurycego, Sebastiana, Katarzynę i Barbarę. Ich sylwetki znajdują się w centralnym punkcie witrażu. Męczenników przedstawiono w chwili, gdy zostali skazani na śmierć, ponieważ nie wyrzekli się swojej wiary. Nad ich głowami artysta umieścił plątaninę złotych motywów roślinnych. Pod stopami natomiast widz może dostrzec ich umęczone martwe ciała, otoczone przez różnokolorowe kwiaty. 

Przy tworzeniu witraży "Bóg Ojciec, Syn Boży, Duch Święty" Mehoffer posłużył się drobnymi kolorowymi szkiełkami, przez co powstała barwna, lekko abstrakcyjna mozaika. Nawet oblicze Stwórcy, widniejące na witrażu "Bóg Ojciec", zostało stworzone z białych, żółtych, czerwonych i zielonych elementów, a nie z jednolitego kawałka szkła. Witraże te są bardzo szczegółowe i bogato zdobione. 

Inna witraże artysty możemy znaleźć w katedrze wawelskiej czy w katedrze łacińskiej we Lwowie.

Współzawodnictwo mistrzów 

Józef Mehoffer i Stanisław Wyspiański byli czołowymi twórcami sztuki Młodej Polski. Mało kto jednak wie, że artyści rywalizowali ze sobą.

- Obaj nawet przyszli na świat w tym samym roku: 1869. I zabawne - Wyspiański urodził się w domu, w którym Mehoffer później umarł – wspominał historyk sztuki Jerzy Madejski.

Poznali się w szkole podstawowej, a następnie uczęszczali na warsztaty u Jana Matejki. Razem także pracowali przy polichromiach w kościele Mariackim w Krakowie.

Mimo wielu podobieństw biograficznych panowie współzawodniczyli. Jerzy Madejski na antenie Polskiego Radia mówił, że problemem było również austriackie pochodzenie Mehoffera - Wyspiański znany był ze swojej nienawiści do tego kraju. Różniło ich także usposobienie.

- Oni są jak lewa i prawa półkula mózgu. Mehoffer jest tą apolińską, jasną, rozsądną półkulą lewą. Natomiast Wyspiański jest dionizyjską, emocjonalną półkulą prawą - stwierdził Jerzy Madejski. 

Stypendysta Matejki

Matką Józefa Mehoffera była Aldona z Polikowskich, natomiast ojcem Wilhelm Mehoffer – starosta ropczycki o austriackich korzeniach. Przyszły artysta miał trzech braci – Eugeniusza, Alfreda i Wiktora.

Niedługo po narodzinach Józefa rodzina przeniosła się do Krakowa, gdzie ojciec rodu pracował jako radca w Sądzie Krajowym w Krakowie. Wilhelm Mehoffer zmarł jednak cztery lata później. 

Przyszły malarz uzyskał gruntowne wykształcenie. Ukończył szkołę powszechną, a także Gimnazjum św. Anny. W 1887 roku zdał maturę, a następnie podjął studia prawnicze na Uniwersytecie Jagiellońskim. Jednocześnie rozpoczął naukę w krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych (obecnie jest to Akademia Sztuk Pięknych). Malarstwa uczył się również w Paryżu, gdzie pojechał jako stypendysta Jana Matejki.

W domowym zaciszu

Mehoffer był niski, miał rude włosy i nosił binokle. Ryszard Mehoffer, wnuk artysty, wspomina, że malarz zawsze starał się być miły, uprzejmy i konsekwentnie realizował postawione sobie cele. Dbał także o wygląd i ubierał się w angielskie garnitury zakupione u świetnych krawców.

- Dziadka pamiętam jako człowieka łagodnego, delikatnego w obejściu, gentlemana. Humor miał refleksyjny, ale bardzo dowcipny – mówił Ryszard Mehoffer, wnuk artysty, podczas audycji "Dom Mehoffera".

Józef Mehoffer był mężem Jadwigi Janakowskiej - również artystki. Para doczekała się syna Zbigniewa.

Malarz zmarł w Wadowicach 8 lipca 1946 roku z powodu powikłań po przebytym wcześniej zapaleniu płuc. 

jb

Źródła:

Józef Mehoffer. Genialny artysta z ropczyckim rodowodem, https://dzieje.pl/historie/materialy/jozef-mehoffer-genialny-artysta-z-ropczyckim-rodowodem, data dostępu: 17.03.2021.

Podhalański pasjonat

Skoczylas jest przez ekspertów uznawany za twórcę polskiej szkoły drzeworytu i właśnie z tego typu prac jest najbardziej znany.

I tak do jego najlepszych dzieł z tej dziedziny należy między innymi "Janosika imię nigdy nie zginie". Grafika ta przedstawia znanego zbójnika stojącego w dumnej pozie z orłem na ramieniu. W tle widać górską wioskę, a jeszcze dalej miasto. Na samej górze pracy widnieje natomiast jej tytuł. Na drzeworycie Skoczylasa nie ma pustego miejsca, jest za to moc kwiatów, drzew i szczegółów, które sprawiają, że grafika staje się żywa, bardziej realistyczna. To, jak i tak zwany "grzebyk" - czyli sposób rycia w drewnie tworzący linie, sprawiające, że czarny i biały aż tak nie kontrastują ze sobą - są charakterystycznymi cechami prac artysty.

Sporą część swoich drzeworytów Polak wydał na początku lat 20. XX wieku w formie albumów o tytułach "Teka zbójnicka" i "Teka podhalańska". Ich tematyka skupiała się właśnie wokół górskiego folkloru, postaci Janosika i innych zbójców.

Pędzlem, farbą i wiecznym piórem

- Wszyscy kojarzą Skoczylasa niemalże wyłącznie z drzeworytów, tematyki podhalańskiej, tańczących zbójników. Ale był to przecież człowiek wszechstronny: był malarzem, rzeźbiarzem, tworzył akwaforty i projektował tkaniny – mówiła Maryla Sitkowska, znawczyni twórczości artysty, w audycji "Spotkania po zmroku".

Posłuchaj

Do naszych czasów zachowało się wiele akwareli autorstwa Skoczylasa, ukazujących pejzaże, górali i góralki, a także architekturę miejską. Ten rodzaj jego prac jest utrzymany w jasnych, raczej pastelowych barwach – dominuje jasny róż, zieleń, pomarańczowy, a także niebieski. Gra światła i wykorzystanie odpowiednich kolorów sprawiają, że dzieła malarza są sielskie, spokojne. Do jego najbardziej znanych prac z tej dziedziny należą: "Pejzaż podhalański", "Hala Gąsienicowa", "Kapliczka w Tatrach" i "Motyw z Kazimierza".

W swoim życiu Skoczylas nie stronił również od pasteli i farb olejnych. Z ich pomocą wykonał kilka prac, między innymi "Autoportret", "Portret kobiety", "Demonstrację uliczną" i "Bajkę" (inaczej zwaną "Królewną z żabką"). Należy jednak podkreślić, że powstały one na początku kariery artystycznej Polaka – w latach późniejszych okazało się, że Skoczylas cierpi na chorobę skóry, która uniemożliwiła mu malowanie i rzeźbienie.

Do szerokiego grona zainteresowań Skoczylasa należy także zaliczyć ilustratorstwo. I tak stworzył grafiki do dzieł kilku sławnych autorów – Władysława Reymonta, Jana Kasprowicza i nawet Stefana Żeromskiego. Ponadto artysta sam zajmował się pisaniem – swoje artykuły o roli sztuki w nowoczesnym społeczeństwie publikował na łamach "Wiadomości Literackich", "Przeglądu Warszawskiego" czy "Tygodnika Ilustrowanego".

Z Małopolski do stolicy

Władysław Skoczylas urodził się 4 kwietnia 1883 roku w Wieliczce. Był synem sztygara, czyli nadzorcy technicznego pracy górników w kopalni. Przyszły artysta miał sześcioro rodzeństwa – trzech braci i trzy siostry.

Skoczylas uzyskał szerokie wykształcenie artystyczne – początkowo nauki pobierał w Wiedniu, następnie studiował malarstwo w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. Dodatkową wiedzę zdobywał w Paryżu, gdzie zgłębiał tajniki rzeźbiarstwa, a także w Lipsku, gdzie zetknął się z drzeworytnictwem.

Kolejnym ważnym momentem w życiu twórcy był jego dziesięcioletni pobyt w Zakopanem, gdzie wyjechał w 1908 roku, aby podjąć pracę nauczyciela rysunku w tamtejszej Cesarsko-Królewskiej Szkole Przemysłu Drzewnego. Skoczylas bardzo związał się z miastem – to właśnie wówczas rysował portrety górali i góralek, uwieczniał na akwarelach górskie pejzaże oraz architekturę tamtejszych wiosek. Związał się także ze stowarzyszeniem "Sztuka Podhalańska".

Po zakończeniu I wojny światowej osiadł w Warszawie, gdzie mieszkał aż do swojej śmierci w 1934 roku. Swoją pracownię miał przy Wybrzeżu Kościuszkowskim pod numerem 37 – obecnie znajduje się tam Wydział Rzeźby ASP. Skoczylas sam był zresztą związany z Akademią Sztuk Pięknych – w 1922 roku objął tamtejszą katedrę grafiki (wtedy jeszcze uczelnia nosiła nazwę Szkoła Sztuk Pięknych).

Dzieła tego artysty zdobywały uznanie krytyków zarówno w kraju, jak i za granicą. I tak jego prace były w latach 20. XX wieku wystawiane między innymi w Londynie, Budapeszcie, Rzymie, Hamburgu i Zagrzebiu. Co ciekawe w 1928 roku Skoczylas został nawet uhonorowany medalem na wystawie zorganizowanej z okazji Igrzysk Olimpijskich w Amsterdamie.

Malarz zmarł po długiej chorobie w 1934 roku i został pochowany na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie.

jb/jp

Źródła:

Janusz Drzewucki, Władysław Skoczylas, twórca polskiego drzeworytu, portal Polona/blog, http://blog.polona.pl/2020/04/wladyslaw-skoczylas-tworca-polskiego-drzeworytu, data dostępu:07.04.2021.

Teodor Axentowicz urodził się 13 maja 1859 roku. Był malarzem, grafikiem, rysownikiem, a także jednym z czołowych twórców sztuki młodopolskiej.

Zawodowy kopista

Pochodził ze szlacheckiej rodziny polskich Ormian herbu Gryf. Jego ojciec był austriackim urzędnikiem, a matka wywodziła się z Węgier.

W latach 1879-1882 przyszły malarz studiował na Akademii Sztuk Pięknych w Monachium, a kolejne trzy lata dokształcał się w Paryżu. We Francji zarabiał, ilustrując czasopisma "Le Monde Illustré", "Figaro" oraz "L'Illustration". Zajmował się również kopiowaniem obrazów znanych malarzy - między innymi Tycjana i Sandro Botticellego.

Axentowicz utrzymywał stałe kontakty z polskimi intelektualistami przebywającymi na emigracji w Paryżu – bywał w siedzibie stronnictwa Hôtel Lambert, domu najstarszego syna Adama Mickiewicza Władysława, a także w pracowni innego artysty, Józefa Chełmońskiego. Niektórych swoich przyjaciół - między innymi księcia Władysława Czartoryskiego, Cypriana Godebskiego czy Wiktora Osławskiego – uwiecznił zresztą na płótnie.

Portret Wiktora Osławskiego

W latach 90. XIX wieku Axentowicz wielokrotnie podróżował do Rzymu i Londynu. W Królestwie Wielkiej Brytanii pracował jako portrecista. Tam też poznał Izę z Giełgudów, którą poślubił 12 lutego 1893 roku.

- Żona Axentowicza była bardzo przystojną kobietą i również silną brunetką. Wszystkie ich dzieci, których mieli mnóstwo, bo aż ośmioro, też były czarne jak kruki, a oczy miały niby węgielki – mówiła Magdalena Samozwaniec na antenie Polskiego Radia. 

Nie tylko artysta, lecz także pedagog 

Od 1895 roku artysta wraz z rodziną mieszkał w Krakowie. Tam został profesorem w Szkole Sztuk Pięknych – stanowisko to piastował do lat 30. XX wieku. Axentowicz był też twórcą szkoły malarstwa dla kobiet, którą otworzył w 1897 roku, a także jednym z założycieli Towarzystwa Artystów Polskich "Sztuka". W 1910 malarz został rektorem krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych. Za swoje zasługi na polu sztuki Axentowicz otrzymał w 1923 roku Krzyż Komandorski Odrodzonej Polski I klasy, a w 1936 roku Krzyż Komandorski z Gwiazdą i Wielką Wstęgą Orderu Odrodzonej Polski.

Malarz zmarł 26 sierpnia 1938 roku w Krakowie i został pochowany na tamtejszym Cmentarzu Rakowickim. W 2011 roku – w dniu 160. urodzin Axentowicza – Sejm Rzeczpospolitej Polskiej upamiętnił artystę, przyjmując uchwałę, w której podkreślono jego zasługi dla ojczyzny.

Chłopi, piękne damy i insurekcja kościuszkowska

W twórczości Axentowicza zdecydowanie dominują portrety, szczególnie te kobiecie. Początkowo tworzył głównie za pomocą farb akwarelowych i olejnych, później przerzucił się na kredki pastelowe. Bohaterkami jego obrazów były nie tylko eleganckie damy z wyższych sfer ("Portret Marii Pilatowej", "Młoda dama w salonie", "Portret Zofii Brzeskiej", "Portret Pani P", "Dziewczyna z perłami" i wiele innych), lecz także chłopki. Malował je w ich tradycyjnych strojach ("Góralka" z 1890 roku i "Rusinka" z 1895), gdy wykonywały swoje codzienne obowiązki ("Dziewczyna huculska", "Gęsiarka" z 1883 roku), uczestniczyły w religijnych ceremoniach ("Hucułka ze świecą" z 1893 roku, "W drodze na święto Jordanu", "Po wyjściu z cerkwi" i "Na Gromniczną"), a także gdy brały udział w lokalnych świętach i zabawach ("Kołomyjka" 1895).

Artystę niezmiernie inspirowała także natura. Wielu bohaterów swoich obrazów umieszczał na plażach, zaśnieżonych pagórkach czy wśród wiosennych krajobrazów.

"Kołomyjka" Teodora Axentowicza. Obraz przedstawia chłopów tańczących kołomyjkę - taniec szczególnie popularny na terenach ukraińskich, mołdawskich i rumuńskich

W 1894 roku Axentowicz pomagał Wojciechowi Kossakowi i Janowi Styce w pracach nad "Panoramą Racławicką". Ten olbrzymi obraz – płótno, które wykorzystano do jego stworzenia, liczy ponad 120 metrów – przedstawia bitwę pod Racławicami rozegraną podczas insurekcji kościuszkowskiej w 1794 roku. W latach 1911-1912 malarz pracował nad "Poselstwem polskim u Henryka Walezego".

Axentowicza żywo interesowała historia i kultura Ormian, co zaowocowało takimi dziełami, jak "Chrzest Armenii" (1900), szkicami "Ormianie u króla Jana Kazimierza" (1912, 1919) i "Ormianie w Polsce" (lata 30.). Był nawet członkiem Towarzystwa Ormiańskiego "Haiasdan" zajmującego się promowaniem ormiańskiej spuścizny.

Artysta prócz malarstwa projektował także grafiki. Tworzył plakaty promujące wydarzenia swojego Towarzystwa Artystów Polskich "Sztuka".

jb

Bibliografia:

1. Małgorzata Paluch-Cybulska, Teodor Axentowicz - twórca Młodej Polski, http://muzhp.pl/pl/c/2250/teodor-axentowicz-tworca-mlodej-polski. 

2. Irena Kossowska, Teodor Axentowicz, https://culture.pl/pl/tworca/teodor-axentowicz. 

Czarna owca arystokratycznego rodu 

August Zamoyski urodził się 28 czerwca 1893 roku we wsi Jabłoń mieszczącej się w województwie lubelskim, jako syn Tomasza i Ludmiły Zamoyskich herbu Jelita. Miał dwie siostry – Elfrydę i Elżbietę.

Przyszły artysta uczył się rzemiosła u lokalnego stolarza i kowala. Jego pierwszą rzeźbą była żelazna figurka krokodyla wykuta około roku 1913. Obecnie możemy ją podziwiać w Muzeum Augusta Zamoyskiego w Jabłoniu. Od dziecka był bardzo aktywny i kochał sport – pływał, jeździł konno i na rowerze, biegał, a także żeglował.

Zamoyski w 1912 roku ukończył Gimnazjum gen. Pawła Chrzanowskiego, a później wyjechał na studia do Szwajcarii i Niemiec. Rzeźbiarzowi nie udało się ukończyć nauki, ponieważ wybuchła I wojna światowa, a on sam dostał się do niemieckiej niewoli i wkrótce potem zachorował na cholerę. Jedna z ciotek chłopaka odnalazła go i umożliwiła mu wyjazd do jednego z berlińskich szpitali wojskowych. 

- Tam zdarzyła się niezwykła historia. Dla chorych żołnierzy występowała gościnnie Rita Sacchetto, wówczas światowej sławy tancerka, o wiele starsza od Zamoyskiego. Obydwoje zakochali się w sobie tak bardzo, że postanowili zostać razem. Ku ogromnej rozpaczy rodziny Zamoyskich, która wielokrotnie interweniowała w tej sprawie – mówiła historyk sztuki Zofia Kossakowska-Szanajca w audycji z cyklu "Biografia dźwiękowa".

Para wzięła ślub 5 maja 1917 roku. To właśnie Sacchetto namówiła Zamoyskiego do poświęcenia się rzeźbiarstwu – przez wiele lat była zresztą jego muzą, a ich związek zaowocował między innymi dziełem "Łza" z 1917 roku.

Kamerzysta o sportowym zacięciu

Około roku 1918 Zamoyski wraz z żoną zamieszkał w Zakopanem. Tam, wraz z Leonem Chwistkiem, Tytusem Czyżewskim i Stanisławem Ignacym Witkiewiczem, utworzył nowy nurt w polskiej sztuce i literaturze - formizm. Przedstawiciele tego kierunku sprzeciwiali się naturalizmowi, a inspirował ich ekspresjonizm, futuryzm i podhalańskie malarstwo na szkle. Z tamtego okresu pochodzi cykl rzeźb Zamoyskiego "Ich dwoje". 

Na początku lat 20. Zamoyski wyjechał do Stanów Zjednoczonych, a w 1923 roku osiadł we Francji. Nie porzucił jednak swoich kontaktów z Polską - często odwiedzał Zakopane, gdzie wciąż miał własną pracownię. Zmienił się jego stosunek do sztuki - porzucił formizm na rzecz realizmu. W 1924 roku rozwiódł się także ze swoją żoną. 

Rzeźbiarz cały czas pozostawał blisko związany ze światem sportu – startował w biegach na 18 i 30 km na nartach, w biegach na wytrzymałość i w sztafetach. Jego najbardziej spektakularnym osiągnięciem sportowym było pokonanie na rowerze trasy dzielącej Paryż od Zakopanego. Zamoyski wystartował ze stolicy Francji 7 sierpnia 1925 roku – podróż (obejmująca 2928 km) zajęła mu dwadzieścia jeden dni. Wydarzenie było szeroko komentowane zarówno w prasie polskiej, jak i zagranicznej. Był to jego ostatni wyczyn - w 1926 roku Zamoyski uległ poważnemu wypadkowi samochodowemu, który okaleczył mu nogę. 

Prócz sztuki i sportu artysta interesował się także filmem. We Francji zakupił kamerę, za pomocą której kręcił później swoich znajomych – między innymi Maxa Jacoba, Artura Rubinsteina i Witkiewiczów. Gdy w 2015 roku likwidowano emigracyjny dom rzeźbiarza, odnaleziono ponad sto rolek filmowych. Z uzyskanych materiałów historyk filmu i reżyser Marcin Giżycki stworzył film "Rzeźbiarz za kamerą. Filmowe pasje Augusta Zamoyskiego".

Za dnia pedagog, w nocy zaś hodowca bydła 

W latach 30. Zamoyski odziedziczył swój rodzinny majątek w Jabłoniu. Wśród tamtejszych chłopek wypatrzył Wierkę i Frankę, które później były jego muzami. Ich podobizny można dostrzec w takich rzeźbach, jak "Głowa Wierki" (1936) i "Rhea, czyli w półmroku tego świata" (1943).

- Kiedy Niemcy zbliżali się do Paryża, Zamoyski pozostawił swoje rzeźby i postanowił wyjechać do Nowego Jorku. Los chciał inaczej. Artysta nie mógł się dostać na żaden statek płynący do Stanów Zjednoczonych. Jedyny statek, który mu się nawinął, zmierzał do Brazylii. W ten sposób Zamoyski w 1940 roku znalazł się w Brazylii, gdzie mieszkał przez lat piętnaście – opowiadała Zofia Kossakowska-Szanajca na antenie Polskiego Radia.

Zamoyski w Ameryce Południowej został wkrótce po przyjeździe profesorem Szkoły Sztuk Pięknych w Rio de Janeiro, a później sam założył szkołę rzeźby w Sao Paulo. W styczniu 1941 roku ożenił się z malarką i scenografką Izabelą Paes Leme. Wraz z żoną założył ranczo i hodował bydło. Jedną z najbardziej znanych rzeźb artysty z tego okresu jest "Nu", która obecnie znajduje się w Muzeum Sztuki Współczesnej w mieście Pampulha.

W połowie lat 50. Zamoyski rozstał się z malarką i wyjechał do Paryża. Tam zaczął tworzyć dzieła ekspresjonistyczne, często o tematyce religijnej. W 1959 roku ożenił się z historyczką literatury rosyjskiej Heleną Peltier. Para osiadła we francuskim Sant-Clar-de-Riviere, gdzie artysta zmarł w 1970 roku. Przed śmiercią udało mu się wykuć swój nagrobek – rzeźbę "Zmartwychwstanie".

Jb

Bibliografia:
1. August Zamoyski, Muzeum Literatury, https://zamoyski.muzeumliteratury.pl/14/.
2. Iwona Konieczna, 95 lat temu rzeźbiarz August Zamoyski przejechał na rowerze z Paryża do Zakopanego, https://dzieje.pl/wiadomosci/95-lat-temu-rzezbiarz-august-zamoyski-przejechal-na-rowerze-z-paryza-do-zakopanego.
3. Prof. Dr hab. Lechosław Lameński, August Zamoyski, https://www.augustzamoyski.eu/august_zamoyski.php.
4. August Zamoyski, https://culture.pl/pl/tworca/august-zamoyski.

Prasa, malarstwo i "Zielony Balonik"

Wojtkiewicza uznaje się za prekursora rozmaitych nurtów w sztuce polskiej XX wieku – symbolizmu, ekspresjonizmu oraz surrealizmu.

Urodził się 29 grudnia 1879 roku w Warszawie. Pochodził z rodziny urzędniczej i był jednym z jedenaściorga dzieci Stanisława Wojtkiewicza i Anieli ze Święcickich.

Swoją drogę artystyczną rozpoczął od zdobycia gruntownej edukacji – w 1898 roku podjął naukę w warszawskiej Szkole Rysunku im. Wojciecha Gersona, gdzie szlifował swoje umiejętności pod okiem Jana Kauzika i Adama Bodowskiego. Trzy lata później Wojtkiewicz wyjechał do Krakowa, gdzie uczęszczał na zajęcia na tamtejszej Akademii Sztuk Pięknych.

W 1902 roku artysta, na zaproszenie stryja, udał się do Petersburga. Malarz planował rozpocząć studia artystyczne w miejscowej akademii, jednak po kilkunastu dniach porzucił ten pomysł i wrócił do Polski. Zamieszkał w Warszawie, gdzie niedługo później został ilustratorem między innymi "Wędrowca", "Tygodnika Ilustrowanego" i "Kuriera Warszawskiego". 

- Od 1901 roku współpracował też ze znanym warszawskim satyrycznym czasopismem "Kolce". Dostarczał mu nie tylko takich karykatur sytuacyjnych, jak gdyby reporterskich komentarzy do aktualnych wydarzeń, lecz także pisał własne teksty o zacięciu humorystycznym, które również ilustrował - mówiła historyk sztuki Elżbieta Charazińska w audycji Andrzeja Krusiewicza z cyklu "Szkic do portretu".

W 1903 roku rysunki Wojtkiewicza po raz pierwszy zostały zaprezentowane szerszemu gronu – wyeksponowano je na Wystawie Jednobarwnej zorganizowanej w Salonie Aleksandra Krywulta w Warszawie. W tym samym roku artysta ponownie udał się do Krakowa, gdzie podjął naukę na tamtejszej uczelni. Jego nauczycielami byli Leon Wyczółkowski oraz Teodor Axentowicz.

Podczas swojego pobytu w Małopolsce Wojtkiewicz związał się z krakowską bohemą artystyczną. Nie tylko współpracował ze słynnym kabaretem "Zielony Balonik", lecz także wstąpił do Grupy Pięciu, z którą wystawiał swoje prace między innymi we Lwowie, Warszawie i Wiedniu. Co ciekawe dekoracje, które artysta zaprojektował w siedzibie kabaretu, czyli w kawiarni Jama Michalikowa, można podziwiać do dziś.

Groteskowe, pesymistyczne wizje

W latach 1903-1904 Wojtkiewicz pracował jako ilustrator tygodnika "Liberum Veto". W wolnych chwilach intensywnie tworzył - powstałe w tych latach rysunki nazwał "Szkicami tragikomicznymi". Prace zawarte w zbiorze są pesymistyczne, utrzymane w ciemnych barwach i najczęściej przedstawiają ponure, wygięte w dziwnych pozach, szare postacie o rozmytych konturach ("Czułostkowi", "Rozpustnica").

- On nie znosił ingerencji w swoje pomysły. I to jest ta indywidualność, która nie poddała się żadnym korektom: nie tylko technicznym, ale także tematycznym. Od początku był wierny sobie i to, co sobie wymyślił, realizował - tłumaczyła Elżbieta Charazińska na antenie Polskiego Radia. 

Rok 1905 stanął pod znakiem rewolucji – spontaniczne strajki ogarnęły zarówno większe miasta, jak i wsie Królestwa Polskiego. Wojtkiewicz uwiecznił sceny z wystąpień na kilku swoich szkicach – jego rysunki "Manifestacja" i "Na wiec" można obecnie oglądać w Muzeum Narodowym w Warszawie.

W tym czasie malarz tworzył także dzieła zainspirowane utworem Marcela Schwoba "Krucyata dziecięca", poruszającym temat dziecięcej wyprawy krzyżowej do Jerozolimy z 1212 roku. Wojtkiewicz uwiecznił motyw przygnębionych, bezradnych młodych pątników podróżujących do nieznanego kraju, między innymi w dziele "Krucjata dziecięca" i "Korowód dziecięcy".

Witold Wojtkiewicz "Krucjata dziecięca" (1905)

W 1905 roku również powstał obraz Wojtkiewicza "Orka". Malarz ukazał z pozoru banalną scenę – rolnika, który orze pole. Bohaterowie jego dzieła nie są jednak zwyczajni – koń ciągnący pług jest tak naprawdę drewnianą zabawką, a zamiast chłopa obserwator może dostrzec smutnego, zmęczonego klauna. W specyficzny dla siebie groteskowy i ironiczny sposób Wojtkiewicz sparodiował trud i ciężką pracę rolników.

- W swojej korespondencji Wojtkiewicz sam podkreśla to, że przesada jest jego ulubionym narzędziem, spojrzeniem, rodzajem percepcji świata i jego przedstawiania - tłumaczyła Elżbieta Charazińska w audycji z cyklu "Szkic do portretu". 

Motyw pierrotów, kukiełek, marionetek i klaunów jest zresztą typowy dla twórczości artysty – w 1906 i 1907 roku smutni, zdeformowani kuglarze pojawiają się na takich obrazach Wojtkiewicza, jak "Obłęd. Cyrk wariatów", "Samotny Pierrot", "Cyrk" oraz "Marionetki".

Witold Wojtkiewicz "Orka" (1905)

W 1906 roku malarz ukończył studia. Niedługo później jego dzieła zostały pokazane na ekspozycji w Berlinie. Tam jego talent dostrzegł francuski malarz Maurice Denis i prozaik André Gide, którzy w maju 1907 roku zorganizowali Wojtkiewiczowi wystawę w Paryżu.

Rok później malarz wstąpił do Towarzystwa Artystów Polskich "Sztuka". W latach 1908-1909 Wojtkiewicz tworzył swoje ostatnie dzieła, w tym słynny cykl płócien ukazujących baśniową historię miłości księżniczki i jej zalotnika: "Porwanie królewny", "Rozstanie", "Ucieczkę", "Napaść", "Orszak", "W otchłań" i "Turniej". 

Witold Wojtkiewicz "Porwanie królewny" (1908)

Rozkwitającą karierę Wojtkiewicza przerwała jego nagła śmierć w 1909 roku. Malarz został pochowany na warszawskim Cmentarzu Powązkowskim.

jb/jp

 Żołnierz, dyplomata, urzędnik

Jan Henryk Rosen przyszedł na świat 25 lutego 1891 roku w Warszawie. Jego ojciec był malarzem scen batalistycznych, autorem takich dzieł jak "Rewia na Placu Saskim", czy "Powstańcy". Matka natomiast – Wanda z domu Handtke – była córką znanego warszawskiego przemysłowca, założyciela Huty Częstochowa. Jan Henryk Rosen miał dwie siostry – Marię i Zofię, która była rzeźbiarką.

Dzieciństwo i wczesną młodość spędził we Francji – tam też ukończył pierwsze etapy swojej edukacji. Studiował historię sztuki na uniwersytecie w Lozannie w Szwajcarii, a także literaturę na Sorbonie w Paryżu. Tam też zastał go wybuch I wojny światowej.

Początkowo walczył w szeregach armii francuskiej, następnie – w 1917 roku – został jednym ze współtwórców armii generała Hallera, zwanej też Błękitną Armią. Pod koniec wojny mianowano go doradcą wojskowym przy Lidze Narodów w Genewie, gdzie przebywał aż do 1921 roku.

Po powrocie do ojczyzny zamieszkał w Warszawie, gdzie podjął pracę w Ministerstwie Spraw Zagranicznych. Nie mógł się jednak odnaleźć w nowej, urzędniczej rzeczywistości. W 1923 roku zdecydował się porzucić posadę i wyjechać na wieś, gdzie mógł bez reszty poświęcić się malarstwu.

W ormiańskiej katedrze

Pierwsze lekcje malarstwa zapewne pobierał u ojca. Naukę kontynuował w pracowni Luc-Oliviera Mersona podczas swojego pobytu w Paryżu w latach 1913-1914. Po wojnie równie chętnie rozwijał swoje malarskie zdolności – po zakończeniu dnia pracy w ministerstwie, uczęszczał na wieczorowe kursy organizowane w Miejskiej Szkole Sztuk Zdobniczych i Malarstwa w Warszawie.

Pierwsza wystawa, na której wystawiono pracę Rosena odbyła się w 1922 roku w Zachęcie w Warszawie. Można było wówczas podziwiać "Żywot św. Franciszka z Asyżu" jego autorstwa. Kilka lat później, w tej samej galerii, zaprezentował dwanaście malowanych na deskach obrazów. Przedstawiały one sceny ze "Złotej Legendy" Jakuba de Voragine, popularnego średniowiecznego zbioru żywotów świętych.

Talent artysty został dostrzeżony przez arcybiskupa lwowskiego Józefa Teodorowicza, który zlecił mu wykonanie ściennych malowideł w restaurowanej zabytkowej katedrze ormiańskiej we Lwowie. Prace zajęły Rosenowi cztery lata – ukończył je w 1929 roku. W nawie głównej świątyni powstało wówczas "Ścięcie św. Jana Chrzciciela", "Zwiastowanie Najświętszej Marii Panny", "Pogrzeb św. Odilona" i "Ofiara Abrahama", a w prezbiterium "Ustanowienie Najświętszego Sakramentu", "Ukrzyżowanie" i "Hołd pasterzy betlejemskich", który cieszył się największym uznaniem.

W centralnym punkcie obrazu znajduje się Maryja, która trzyma na kolanach Dzieciątko. Otaczają ją cztery anioły, za którymi stoją pasterze. Towarzyszy im św. Józef. Dzieło wyróżnia żywa kolorystyka, w której dominuje czerwień, pomarańcz oraz biel, a także realizm przedstawionych postaci. Co ciekawe Rosen zdecydował się uwiecznić na malowidle swoją własną podobiznę – wcielił się w postać pasterza niosącego kaganek.

"Hołd pasterzy" znajdujący się w katedrze ormiańskiej we Lwowie na pocztówce sprzed 1929 roku. Źródło: Polona/Domena publiczna

Malarz, który został profesorem

Malowidła przyniosły Rosenowi rozgłos i nowe zamówienia. W 1929 roku wykonał freski w kaplicy seminarium duchownego obrządku łacińskiego we Lwowie, a dwa lata później w kaplicy Jana III Sobieskiego przy kościele świętego Józefa na Kahlenbergu pod Wiedniem. Swoimi pracami ozdobił również w 1932 kościół jezuitów pod wezwaniem św. Stanisława Kostki w Stanisławowie, a rok później kaplicę papieską w Castel Gandolfo. W 1936 roku natomiast wykonał cztery witraże i malowidło naścienne w kościele parafialnym pod wezwaniem św. Krzysztofa w Podkowie Leśnej pod Warszawą, a także freski w kaplicy seminarium duchownego w Przemyślu.

Jednocześnie Rosen realizował się na polu dydaktycznym - od 1930 roku był profesorem rysunku figuralnego na Politechnice Lwowskiej. Gdy katedra została zlikwidowana, zdecydował się wyjechać do Stanów Zjednoczonych, gdzie mieszkał aż do swojej śmierci w 1982 roku. W ciągu czterdziestu pięciu lat, które spędził za granicą, wykonał ponad pięćdziesiąt malowideł ściennych i mozaik, zarówno w kościołach protestanckich, katolickich i grekokatolickich, jak i w budynkach użyteczności publicznej.

Przez dziesięć lat – od 1939 do 1949 roku – był także wykładowcą sztuki liturgicznej na Katolickim Uniwersytecie Ameryki w Waszyngtonie. Często pisał artykuły dotyczące ikonografii sztuki kościelnej, które były publikowane na łamach miesięcznika "Triumph". Nie było to pierwsze pismo, z którym Rosen współpracował - jeszcze podczas studiów w Paryżu był redaktorem naczelnym "La Revue" i "La Vasque", a jego teksty ukazywały się między innymi w czasopiśmie "Revue de l’ art chrétien". 

Zmarł 22 sierpnia 1982 roku. Został pochowany na miejscowym cmentarzu w Arlington w stanie Wirginia.

jb