Gdy urodzony w 1869 roku André Gide wchodził w życie literackie, trwał jeszcze w najlepsze wiek XIX: młody twórca zaczynał od symbolistów (zauważył go i docenił mistrz francuskiego symbolizmu Stéphane Mallarmé), przyjaźnił się z Oscarem Wilde’em.

Gdy odchodził – a zmarł w 1951 roku - było już po II wojnie, a w literaturze panował egzystencjalizm. Zdążył jednak poznać i Thomasa Manna, i (oczywiście) Jeana-Paula Sartre'a, i Alberta Camusa.

 
"Męczennik szczerości"

- Od Mallarmégo Gide przejął między innymi potrzebę szukania "właściwego słowa" oraz to, że należy dać się słowu ponieść. Potem, choć starał się pozbyć bagażu symbolistycznego, nauczył się od mistrzów swojej młodości choćby upodobania do fragmentu - mówiła w radiowej Dwójce dr Joanna Żurowska.

Tym, co według badaczki spaja tę rozwijającą się wiele dekad twórczość, jest idea literatury jako narzędzia samopoznania. A to skupienie się na wiwisekcji własnego ja - w kontekście związków człowieka ze społeczeństwem, z kulturą, z tradycją - doprowadziło Gide’a z kolei do jego drugiego wielkiego tematu: wolności jednostki, jej buntu przeciwko zakazom moralno-religijnym.

- Dla mnie Gide jest wielkim poszukiwaczem prawdy o sobie, o człowieku, jest męczennikiem szczerości - dopowiadał w innej audycji Polskiego Radia prof. Krzysztofem Jarosz.

Powieść odnowiona

To literackie, ale i jednocześnie życiowe poszukiwanie prawdy o sobie Gide realizował choćby poprzez obnażanie swego wnętrza, publikując książki autobiografizujące (uprawiające z czytelnikiem grę fikcji i wyznania), w których pisarz m.in. przyznawał się do homoseksualizmu, czy też swój tworzony od 1889 roku dziennik.

Jak przypominał prof. Krzysztof Jarosz, Gide miał własną klasyfikację swoich dzieł. "Lochy Watykanu" czy "Prometeusza źle skowanego" zaliczał do utworów "błazeńskich", które mówią o jakimś problemie moralno- filozoficznym, ale w sposób daleki od śmiertelnej powagi. "Symfonię pastoralną" czy "Immoralistę" włączał po prostu do "opowiadań".

- Za jedyną swoją powieść uznawał "Fałszerzy" - dzieło wielowątkowe, przedstawiające wydarzenia z wielu punktów widzenia - mówił literaturoznawca. - Gide był wielkim odnowicielem powieści. Zerwał z tradycją balzakowską, z wszechwiedzącym narratorem, wprowadził narratorów subiektywnych. Poza tym zaczął tworzyć literaturę o literaturze, powieść o pisaniu powieści - tłumaczył prof. Krzysztof Jarosz.

***

Czytaj także:

• Józef Czapski o André Malraux. "Był wyjątkowy. Ale napisał kiedyś wielkie głupstwo"
• Marcel Proust. Pisać aż do końca

***

Gide deklamuje Czapskiemu

Ciekawe światło na André Gide’a rzuca radiowa opowieść Józefa Czapskiego, który w październiku 1944 roku spotkał się z pisarzem.

- Bardzo lubiłem Gide’a, był to dużej klasy pisarz. Któregoś dnia wybrałem się do niego, przyjął mnie bardzo uprzejmie. Gdy mówiłem mu o Powstaniu Warszawskim i o tym, że nikt nie zareagował we Francji na to wydarzenie, strasznie się wzruszał. W pewnym momencie wstał, by przynieść jeden ze swoich rękopisów. Zaczął mi go czytać.

Według relacji Józefa Czapskiego - nagranej przez Andrzeja Mietkowskiego, dziennikarza, współpracownika Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa - Gide zaprezentował mu "aktorskim głosem" tekst napisany w czasie trwania w Warszawie powstania.

- Czytał: "O, nieszczęśliwy narodzie! Kiedy nareszcie cierpienia twoje ustaną". No, naprawdę, coś w tym rodzaju takiego beczenia aktorskiego. Strasznie mnie to rozgniewało. Miałem wrażenie, że on odczuł to w następujący sposób: co ja mogę się skarżyć, jeżeli on w swoim dzienniku, bo to był zapis z dziennika, wspomniał Polskę…

Mimo wszystko jednak, podkreślał Józef Czapski, trzeba przyznać Gide’owi , że był on jednym z pierwszych francuskich pisarzy, którzy po okresie fascynacji komunizmem potrafili przyznać się do błędu. – Dzięki krótkiej podróży do Rosji sowieckiej, gdzie wszędzie przyjmowano go wspaniale, zobaczył fałsz sowiecki. I to powiedział.

Maria Janion - jedna z największych polskich badaczek literatury XIX i XX wieku, a zwłaszcza tej spod znaku romantyzmu - urodziła się 24 grudnia 1926 roku. Los chciał, że 128 lat wcześniej, w tym samym dniu, przyszedł na świat Adam Mickiewicz.

Kiedyś jechałam pociągiem na zajęcia do Gdańska i czytając po raz setny z rzędu "Grażynę", trafiłam na ten cudowny opis: "Dyszała woda spod zielonych pleśni". Potoczyłam wzrokiem po siedzących w przedziale i resztkami sił powstrzymałam się, żeby nie powiedzieć: proszę państwa, tu jest taki piękny fragment, ja go państwu przeczytam. (Maria Janion w rozmowie z Barbarą Łopieńską)

Literatura jako narzędzie obrony

Maria Janion, zapytana w jednej z archiwalnych radiowych audycji, skąd u niej ta fascynacja literaturą polskiego romantyzmu, odpowiedziała, że przyczyniły się do tego region, skąd pochodzi (okolice Białegostoku, Baranowicze, potem Wilno), oraz czas, w którym przyszło jej dorastać. Przede wszystkim ten wojenny.

Źródeł romantycznej pasji należałoby zatem szukać w charakterze ziem białorusko-litewskich, a zwłaszcza Wilna jako miasta z przestrzenią romantyczną. - Miejsca te posiadały kapitał cudowności, ich kultura była wrażliwa na to, co irracjonalne, demoniczne, ciemne, groźne - opowiadała Maria Janion.

Natomiast czas okupacji zrodził szczególną formę oporu przeciwko temu, co wokół. - Miałam wówczas takie poczucie, podobnie jak wielu moich kolegów, że jedyną obroną przed okrucieństwem rzeczywistości jest "wdarcie się na szczyty", królestwo ducha - mówiła. - Wydawało nam się, że czytając książki, pochłaniając poezję i powieści, coś takiego w sobie budujemy, czego nic nie zdoła pokonać i obalić.

Z dzienniczka lektur

Przyszła znawczyni świata romantycznej wyobraźni urodziła się w Mońkach (dzisiejsze woj. podlaskie), jakiś czas później przeniosła się wraz z rodzicami do Baranowicz (ojciec Misi pracował tam jako zawiadowca stacji), a następnie została przekazana, decyzją matki, pod opiekę dalszej rodziny w Siedlcach. Matka małej Marysi musiała bowiem odejść wraz z dziećmi od męża-alkoholika. Ze względów finansowych zdecydowała, by przez kilka lat córeczka wychowywała się u wujostwa.

Misia wróciła do mieszkającej już wtedy w Wilnie mamy po 6 latach, w 1937 roku. Tu rozwijała odkrytą w najmłodszym wieku pasję pożerania książek i wszelkiego słowa drukowanego.

Jako kilkunastolatka prowadziła kajet poświęcony bieżącym lekturom. W notesie tym każda z kartek zawierała wyrysowane tabele: "AUTOR, TYTUŁ, STR.; AUTOR, TYTUŁ, STR". Ponadto młoda autorka dodała, wycinając "schodki" z literami, indeks alfabetyczny.

Wszystkich zanotowanych książek jest w kajecie 1039. Tylko na literę "C" wymienionych jest 46 pozycji: J.O. Curwood "Łowcy wilków" (200), E. Curie "Maria Curie-Skłodowska" (450), L.F. Céline "Podróż do kresu nocy" (660), C.A. Chant "Cuda wszechświata" (180), A. Czechow "Nowele" (150), J. Conrad "Lord Jim" (320). I tak dalej.

Maria Janion wspominała jednak, że nie była dobrą uczennicą: będąc u wujostwa "zadawała się z dziecięcą bandą z podwórka", zdarzyło się również, że nie otrzymała promocji do następnej klasy. Jednak w świecie literatury czuła się jak u siebie.

"Chciałam mieć swój tajemniczy ogród"

- Niemożliwie jest odzyskanie spontanicznego, niewinnego stosunku do literatury - mówiła po latach w Polskim Radiu. - Z pewnością moje czytanie wynika z zajęć profesjonalnych, którymi się zajmuję. Czytam bardzo dużo, a jednocześnie moje fascynacje wybuchają i gasną. Związane jest to na pewno i z rozmaitymi okresami w moim życiu, i z wiekiem biologicznym.

Są jednak utwory, przyznawała Maria Janion, do których często wraca. - Jednym z nich jest "Tajemniczy ogród", książka czytana przeze mnie w dzieciństwie. Odczytana dziś wcale nie przyniosła mi zawodu. To osobliwa powieść grozy dla dzieci i o dzieciach, z obecnym w niej charakterystycznym fantazmatem dążenia dziecka do posiadania własnej tajemnicy. Jako dziecko chciałam mieć właśnie taki tajemniczy ogród jak bohaterka tej powieści. I dziś wcale nie mogę powiedzieć, że się tego marzenia radykalnie wyrzekłam - opowiadała Maria Janion w latach 70 XX w.

Droga akademicka

Podczas okupacji Maria Janion uczęszczała na tajne komplety, działa w podziemnym Związku Harcerstwa Polskiego. Po 1945 roku się w ramach tzw. akcji repatriacyjnej przeniosła się wraz z rodziną do Bydgoszczy. Maturę zdała w Toruniu, studia polonistyczne rozpoczęła na Uniwersytecie Łódzkim.

Stefan Żółkiewski - literaturoznawca, redaktor naczelny lewicującej "Kuźnicy" - zaproponował wyróżniającej się studentce akademicką współpracę. Maria Janion została jego uniwersytecką asystentką, zapisała się do PZPR, przeżyła zafascynowanie marksizmem. "Bezmiar klęski zadecydował o naszym zaakceptowaniu nowego ładu", przyznała po latach.

Współtworzyła - już w Warszawie, do której się przeniosła w 2. poł. lat 40. XX w. - Instytut Badań Literackich, z którym związała całe swoje zawodowe życie. Profesurę uzyskała w 1963 roku. Wykładała równie na Wyższej Szkole Pedagogicznej w Gdańsku (w roku akademickim 1968/1969, na fali represji marcowych, została stamtąd zwolniona), później na Uniwersytecie Gdańskim, gdzie prowadziła słynne seminaria (ich plonem stała się m.in. seria wydawnicza "Transgresje"). W latach 70. zaangażowała się w działalność opozycyjnej – była m.in. współzałożycielką niezależnego Towarzystwa Kursów Naukowych.

Czytanie jako samopoznanie

Maria Janion - dzięki swojej wiedzy, osobowości i szczególnym podejściu do humanistyki - stworzyła swoistą szkołę czytania i rozumienia literatury. Uważna, na wielu poziomach znaczeń, interdyscyplinarna tekstów tekstów nie była celem samym w sobie. Zawsze stały za tym pytania o człowieka, o narodową wyobraźnię, o kulturowe dziedzictwo. O samego siebie.

- Kiedy przyglądam się tylu swoim fascynacjom literackim - a to "Leśnikiem" Kuncewiczowej, a to liryką mistyczną Słowackiego, a to dziennikiem Gombrowicza - odkrywam w nich pewną prawidłowość. Podobają mi się pisarze, którzy są zajęci bardzo niebezpieczną pracą samopoznania - opowiadała w Polskim Radiu Maria Janion. - Pisarze ci są bardzo dbali o literackość swoich dzieł, stwarzają narzędzie swojego poznania, a jednocześnie nie tracą kontaktu z miąższem istnienia.

Archiwum egzystencji

Młodzieńcza namiętność w pochłanianiu książek pozostała Marii Janion już na zawsze. "Jesteśmy w tak zwanym gabinecie. Jest jeszcze pokój romantyczny, ale książki są również w kuchni i w łazience, nie mówiąc o przedpokoju. Ludzie mi mówią, że mam jakąś niesamowitą umiejętność upychania książek i papierów, a one są jak żywe rośliny, które się pną", mówiła o swoim domowym księgozbiorze Barbarze Łopieńskiej.

A w kolejnej rozmowie zdradziła się ze swojej utopijnej, jakby zakorzenionej w świecie romantycznej wyobraźni, idei stworzenia archiwum egzystencji. "Chodzi mi o archiwum egzystencji wszystkich. Żeby gdzieś wszystko było zapisane", opowiadała z pasją. Być może jej "potworne zbieractwo", wycinanie z różnojęzycznych czasopism tekstów, ta nieustająca praca czytelnika byłby sposobem na budowanie owego archiwum.

"Czy będziesz wiedział, co przeżyłeś"

Trudno jest streścić ogromny obszar badawczych zainteresowań Marii Janion. Wśród "janionowskich tematów" są bowiem takie, jak alienacja, androginizm, Białoszewski, choroba psychiczna, feminizm, gnoza, graniczność, Narcyza Żmichowska, nuda, odmienność, pisanie (czytanie) jako życie, reprywatyzacja życia zbiorowego, tragizm, wampir, Żeromski, żałoba, Żydzi.

Wiele też o naukowym - i jak zawsze u niej: jednocześnie bardzo bliskim problemom egzystencji - dorobku Marii Janion mówią już same tytuły jej książek. "Romantyzm, rewolucja, marksizm", "Wobec zła", "Projekt krytyki fantazmatycznej", "Szkice o egzystencjach ludzi i duchów", "Kobiety i duch inności, "Czy będziesz wiedział, co przeżyłeś", "Niesamowita Słowiańszczyzna: fantazmaty literatury", "Żyjąc, tracimy życie", "Do Europy tak, ale razem z naszymi umarłymi".

- Pani profesor była nieustannie przejęta dialogiem z twórcami kultury dawnymi i współczesnymi. Jeżeli nie czytała książek, to czytała gazety, oglądała programy telewizyjne. Po prostu interesowało ją wszystko, co działo się w naszym kraju, Europie i na świecie - wspominała w Polskim Radiu dr Katarzyna Nadana-Sokołowska, jedna z uczennic Marii Janion. - Humanistyka była dla niej wszechświatem.

***

Czytaj także:

• Dorota Siwicka: Maria Janion uczyła nas, by żyć wedle własnych marzeń
• Paweł Huelle: Maria Janion rzadko wpadała w ton liryczny

***

Maria Janion wspominała w Polskim Radiu, jak ogromne wrażenie zrobiły na niej między innymi dzienniki Zofii Nałkowskiej. - Pisarka w pewnym momencie zwraca się do swojego przyszłego czytelnika: "Będziesz wiedział, jak długi będzie bieg mojego życia. Ja tego nie wiem, to jest tajemnica" - mówiła. - Nałkowska chce zapisać dosłownie wszystko. Każdy dzień, każdą godzinę, by nic nie zginęło. By coś, co jest istnieniem, zostało utrwalone.

Prof. Maria Janion zmarła 23 sierpnia 2020 roku w Warszawie w wieku 93 lat.

jp

Źródła

Małgorzata Baranowska, "Prywatna historia poezji", Wydawnictwo Sic!, Warszawa 1999; Barbara Łopieńska, "Książki i ludzie", wyd. Twój Styl, Warszawa 1998; tejże, "Męka twórcza. Z życia psychosomatycznego intelektualistów", wyd. W.A.B., Warszawa 2004; "Księga Janion", pod redakcją Zbigniewa Majchrowskiego i Stanisława Rośka , słowo/obraz terytoria, Gdańsk 2007; "Janion. Transe - traumy – transgresje. 1. Niedobre dziecię", rozmawia Kazimiera Szczuka, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2012.

Prof. Maria Janion i książki, które mogą zmienić życie

Kochała życie, a jej głód wiedzy i potrzeba doznań oraz nadzieje twórcze wręcz nasilały się z wiekiem. Jeżeli miałbym jej obecność na tym świecie określić jednym słowem, wybrałbym "zachłanność" (w jej pozytywnym znaczeniu). Nie było rzeczy, której nie chciałaby zobaczyć, zrobić, spróbować, poznać.

David Rieff, "W morzu śmierci. Wspomnienie syna" (fragm.)

Polska Susan

Przodkowie Susan Sontag - urodzonej w 1933 roku w nowojorskiej rodzinie amerykańskich Żydów - pochodzili z Polski: rodzice matki przybyli do Stanów Zjednoczonych pod koniec XIX wieku z terenów zaboru rosyjskiego, zaś rodzice ojca - z Galicji.

Wątków polskich w biografii Susan Sontag było zresztą więcej: fascynowali ją pisarze z Polski (ponoć wszystko zaczęło się od tego, gdy spotkała w Paryżu Konstantego Jeleńskiego, a ten polecił Susan czytać Schulza i Gombrowicza), za pierwowzór główniej bohaterki jednej ze swojej najbardziej znanych powieści - "W Ameryce" – wzięła Helenę Modrzejewską. Nasz kraj odwiedziła kilkakrotnie, a w latach 80. wspierała Solidarność.

Żarłoczność na książki

Inteligencją wyróżniała się od najmłodszych lat. Jako 3-latka Susan nauczyła się czytać, a lista jej lektur zaskakiwała już od początku. Pierwszą powieścią, która poruszyła przyszłą eseistkę, byli ponoć "Nędznicy" Victora Hugo. W wieku 7-8 lat poznała książkę biograficzną "Maria Curie" (autorstwa córki polskiej noblistki, Ewy), a opowieść ta stała się dla Susan źródłem "ekscytacji" i niegasnącej inspiracji.

Jako nastolatka przeczytała już Eliota, Kafkę, Gide’a, Joyce’a i Manna. Z kolei po "Martinie Edenie" Jacka Londona Susan postanowiła, że będzie pisarką.

Zachłanność na książki została jej na zawsze. Mimo że czytała bardzo dużo, przez całe życie robiła kolejne listy tytułów, z którymi chce (musi) się zapoznać. Ten wielki głód literatury można pewnie uznać za jeden z przejawów, pewnie najważniejszy, jej ogólniejszej postawy – namiętności myślenia, dążenia do maksymalizacji życiowych doświadczeń.

Autodyscyplina i namiętność

Na dzieciństwie Susan cieniem położyła się wczesna śmierć ojca (zmarł w Chinach, gdzie prowadził interesy, gdy miała 6 lat), skomplikowane - jak to sama opisywała - relacje z matką, swoiste niezakorzenienie (przeprowadzali się raz do Arizony, raz do Kalifornii) i poczucie wyobcowania. Dlatego świat książek był dla ponadprzeciętnej i wrażliwej Susan ucieczką, a jednocześnie stanowił inspirację do szukania "czegoś więcej".

Dzięki prowadzonemu przez Susan Sontag od 1947 roku dziennikowi możemy bliżej poznać jej niezwykle intensywną osobowość, która niejako kształtuje się na oczach czytelnika. I tak na przykład w wieku szesnastu miała już za sobą lekturę najważniejszych książek z kanonu światowej literatury, wywiad z Tomaszem Mannem, semestr studiów w Berkeley (sic!) i pierwsze erotyczne (była biseksualna) doświadczenia. Jako siedemnastolatka wyszła za mąż, niedługo później urodziła syna. Po kilku latach nieudanego małżeństwa rozwiodła się, wyjechała do Oksfordu i Paryża.

Prowadziła intensywne życie intelektualne i towarzyskie. Interesowało ją wszystko: literatura, filozofia, religia, antropologia, psychoanaliza, relacje międzyludzkie.

- Tym, co najbardziej zachwyca w tej postaci, która dojrzewa i budzi się do świadomego życia, jest swoista ambiwalencja: poznawanie siebie i świadome planowanie swojego rozwoju, autodyscyplina, ale i namiętność - mówiła o zapiskach Susan Sontag Małgorzata Szczurek.

Ta pasja poznania jak najwięcej, doświadczania jak najintensywniej objawiała się u autorki "Notatek o kampie" przez całe życie: u początku drogi, ale i – co wiemy z przejmujących wspomnień jej syna Davida Rieffa - u jej kresu. Było to ciągłe poczucie głodu, ciekawości. Ciągłego nienasycenia.

Etos intelektualistki

Pobyt we Francji - było to w drugiej połowie lat 50. XX w. - sprawił, że Susan Sontag zakochała się w tym kraju i w jego kulturze. Po powrocie do Stanów wykładała przez cztery kolejne lata na nowojorskim Uniwersytecie Columbia, ale w pewnym momencie odkryła, że ramy życia akademickiego są dla niej za ciasne, że obrać inną drogę.

Zaczęła pisać eseje, próbować sił w prozie fikcjonalnej, zajęła się również teatrem i filmem. Zaczęła angażować się politycznie. Stawała się coraz bardziej znana, ceniona, choć i wzbudzająca wielkie, czasem sprzeczne emocje.

- Zasługiwała na miano intelektualistki w nowoczesnym sensie tego słowa. Nie zamykała w bibliotece jak w azylu chroniącym ją przed światem. Przeciwnie: interesowała się przemianami społecznymi, politycznymi, estetycznymi i dawała temu wyraz przede wszystkim w swojej eseistyce - mówiła w Polskim Radiu o Susan Sontag dziennikarka Elżbieta Sawicka.

A Małgorzata Szczurek, polska wydawczyni książek Sontag, dodawała: - Jedną z metod, która przyświecała tej eseistce, było spoglądanie pod podszewkę rzeczywistości, niezgoda na pewniki i stereotypy. Dlatego też często jej przemyślenia miały charakter wywrotowy.

Kilka ważnych tytułów

Eseje Susan Sontag charakteryzują się jeszcze jedną, szalenie istotną cechą: nie są chłodną intelektualną relacją z przygód myśli, ale stanowią świadectwo głęboko osobistego, jednocześnie zuniwersalizowanego doświadczenia. Napisane z pasją, zapraszają czytelnika do wspólnego szukania odpowiedzi. Onieśmielają erudycją, ale są dalekie od abstrakcyjnych rozważań.

W "Notatkach o kampie" Sontag zajęła się spychaną na margines "złą sztuką", kulturą popularną, kiczem, wytworami artystycznymi "budzącymi niesmak". W eseju "Przeciw interpretacji" zwróciła m.in. uwagę na "przeżywanie" dzieła sztuki (nie tylko "chłodne" dekonstruowanie jego sensów). W tomie "O fotografii" (Sontag sporo fotografowała, a na zainteresowanie tym tematem wpływ miał z pewnością fakt jej wieloletniego związku z Annie Leibovitz) pisała m.in. o "heroizmie widzenia", o interpretowaniu, dzięki fotografii, współczesności.

Z kolei w "Widoku cudzego cierpienia" - esejach powstałych po wojnie na Bałkanach, po zamachu terrorystycznym na World Trade Center - Sontag skoncentrowała się na tym, w jaki sposób przemoc, okrucieństwo i śmierć przedstawiane są w mediach. - Twierdziła, że niewinne oko nie istnieje. Fotografie cierpienia zawsze każą zająć jakąś pozycję wobec nich. Nieoglądanie też jest decyzją brzemienną w skutkach - mówiła o tych tekstach Małgorzata Szczurek.

Znaczna część esejów Susan Sontag (w m.in. w tomie "Pod znakiem Saturna") poświęcona została konkretnym - ważnym dla niej - pisarzom czy artystom (wśród nich byli: Winfried Georg Sebald, Walter Benjamin, Elias Canetti, Ingmar Bergman, Roland Barthes czy Emil Cioran). - Ona idzie za jakimś twórcą, trochę go wykorzystuje, żeby powiedzieć coś swojego – tłumaczył w radiowej audycji krytyk literacki Jakub Zgierski.

"Znienawidzona bardziej niż terroryści"

Bycie intelektualistką wiązało się u Susan Sontag z postawą zaangażowania.

Radykalnie sprzeciwiała się wojnie w Wietnamie. Na początku lat 80. wspierała polską Solidarność. W pierwszej połowie lat 90., podczas wojny w Bośni, pojechała do Sarajewa i wystawiła tam - z miejscowymi aktorami, w bardzo trudnych warunkach - "Czekając na Godota" Samuela Becketta.

Potępiała Fidela Castro, poparła interwencję wojskową NATO w Kosowie (1999). Te gesty nie przysporzyły Susan Sontag sympatyków, ale najostrzejszą krytykę w Stanach wzbudziła jej reakcja po 11 września 2001 roku.

- Zdenerwowała ją ówczesna reakcja władz amerykańskich, obelgi, którymi obrzucano samobójców-terrorystów. Zinterpretowała to, słusznie, jako zapowiedź rewanżu i przeciwko temu w gruncie rzeczy protestowała - mówiła w Polskim Radiu o tych wydarzeniach prof. Irena Grudzińska-Gross, historyk literatury, autorka głośnego wywiadu z Sontag, gdzie padły słowa dotyczące ataków na WTC.

- Susan Sontag była wówczas osobą chyba bardziej znienawidzoną niż sami terroryści  - dodała prof. Grudzińska-Gross.

Choroba i literatura

W 1975 roku wykryto u Susan Sontag nowotwór w bardzo zaawansowanym stadium. Choć lekarze dawali jej pół roku życia, udało jej się wyjść obronną ręką. Pod wpływem tych przeżyć napisała esej "Choroba jako metafora", w którym mierzy się m.in. z kulturowymi i społecznymi mitami na temat gruźlicy i choroby nowotworowej ("kara", "chory jest w jakimiś sensie winny", "chorobę można zwalczyć siłą woli"). Do tych analiz Susan Sontag dodała później ich kontynuację: esej "AIDS i jego metafory".

- Susan Sontag mówiła, że siedem razy uniknęła śmierci, choć ścigały ją choroby, wojna, wypadki samochodowe. Dożyła 71 lat. Podobała jej się druga połowa życia - opowiadała w Polskim Radiu Elżbieta Sawicka. - Twierdziła, że około siedemdziesiątki czuje tego życia pełnię! Miała nawet nadzieję, że najlepszą swoją powieść napisze, gdy skończy 85 lat.

W istocie, Susan Sontag chciała być przede wszystkim pisarką (była dumna przede wszystkim ze swoich dwóch powieści: "Miłośnika wulkanów" i "W Ameryce"). - Miała bardzo staroświeckie podejście do literatury. Uważała, że najważniejszą rzeczą jest talent do pisania powieści - mówiła Irena Grudzińska-Gross.

***

Czytaj także:

• Pisanie jako ratunek dla znikającego świata. O twórczości W.G. Sebalda
• James Joyce. Irlandczyk, który chciał zabić wiek XIX

***

Nie dane było Susan Sontag sprawdzić się w następnej - może najlepszej, jak marzyła - powieści. W marcu 2004 roku zdiagnozowano u niej raka krwi.

"Broniła się przed myślą o śmierci do ostatniego miesiąca życia", pisał w swojej wspomnieniowej książce syn Susan Sontag David Rieff. "A nawet wtedy… Niemal przez cały okres choroby robiła spis restauracji i książek, notowała cytaty i fakty, zbierała rozkłady jazdy i rozmyślała o swoich pisarskich planach, a wszystko to, jak rozumiem, umacniało ją do samego końca w zmaganiach o odroczenie, o dodatkowy czas".

Zmarła 28 grudnia 2004 roku w Nowym Jorku. Została pochowana w jej ukochanym Paryżu, na cmentarzu Montparnasse, w towarzystwie Ciorana i Becketta.

jp

Źródła:

David Rieff, "W morzu śmierci. Wspomnienie syna", tł. Agnieszka Nowakowska, Wołowiec 2009; Benjamin Moser, "Sontag. Życie i twórczość", tł. Krzysztof Kurek, Warszawa 2021; "Myśl to forma odczuwania". Susan Sontag w rozmowie z Jonathanem Cottem, Wydawnictwo Karakter, Kraków 2014.