Bałtyk to stosunkowo niewielki akwen, który przed II wojną światową nastręczał wielu problemów sztabowcom Polskiej Marynarki Wojennej. Morze było właściwie wielkim jeziorem, które wystarczyło "zamknąć" blokadą na wysokości Cieśnin Duńskich, by wszystkie wrogie okręty zamknąć w wielkiej pułapce. Ukształtowanie basenu Morza Bałtyckiego w połączeniu z przewagą Kriegsmarine i Luftwaffe powodowało, że niszczyciele wchodzące w skład Dywizjonu Kontrtorpedowców, były właściwie bezużyteczne do obrony linii brzegowej kraju w przypadku wybuchu wojny. Spodziewano się, że zostaną zatopione w pierwszych dniach konfliktu przez działa wrogich pancerników lub bomby samolotów.

Relacja z planu filmu "Orzeł. Ostatni patrol"

To założenie niosło za sobą dwie konsekwencje. Po pierwsze opracowano plan "Peking", który zakładał ewakuację niszczycieli do portów brytyjskich w przededniu wojny. Drugim skutkiem założeń planu wojny na Bałtyku było skupienie się na okrętach podwodnych. Takie jednostki były zdolne do ukrycia się przed okrętami i samolotami wroga, miały też większe szanse na prześlizgnięcie się przez wody opanowane przez nieprzyjaciela i dotarcie do portów brytyjskich i francuskich. Z tego powodu w 1933 roku rozpoczął się program rozbudowy floty podwodnej o duże okręty podwodne, zdolne do samodzielnego operowania na otwartym morzu. Jednym z nich był wybudowany w holenderskich stoczniach ORP "Orzeł".

Historia ORP "Orzeł"

Polska Marynarka Wojenna w II wojnie światowej - zobacz serwis specjalny

Dla uratowanych w ten sposób przed zniszczeniem w pierwszych dniach września okrętów zaczęła się epopeja sześciu lat walk na morzu.

Zbliża się wojna

Na Wybrzeżu silniej niż w głębi kraju odczuwano klimat nadciągającej wojny. W Wolnym Mieście Gdańsk coraz głośniej słychać było proniemieckie hasła. Wiosną 1939 roku Hitler upojony dotychczasowymi łatwymi sukcesami – wkroczeniem do Nadrenii, Anschlussem Austrii i utworzeniem Protektoratu Czech i Moraw – postanowił zagarnąć Kłajpedę.

Gdy kanclerz Rzeszy wysłał silny zespół Kriegsmarine z pancernikiem "Deutschland" w celu zajęcia litewskiego portu, powstała uzasadniona obawa, że powracająca eskadra zdecyduje się siłą przejąć Gdańsk. 18 marca 1939 roku polska Marynarka Wojenna została postawiona w stan gotowości.

Jednocześnie rozpoczęło się gorączkowe budowanie umocnień na Wybrzeżu. Półwyspu Helskiego strzegła już bateria artylerii nadmorskiej im. Heliodora Laskowskiego, wznoszono naprędce nowe schrony i pozycje obronne.

One musiały przetrwać

Nadejście lata przyniosło wzmożony ruch niemieckich okrętów na trasie do Prus Wschodnich. Napięcie narastało z każdym dniem, dowódcy zarządzali coraz częstsze ćwiczenia. Morska bryza niosła zapowiedź wojny.

Lato przyniosło też ustalenia dotyczące udziału floty w nadchodzącej wojnie. Polskie niszczyciele były stosunkowo dużymi okrętami. Istniało ryzyko, że na niewielkim akwenie, jakim jest Zatoka Gdańska, będą narażone na ostrzał i zatopienie przez niemieckie lotnictwo.

Ponadto przeczuwający zbliżający się konflikt Brytyjczycy mieli świadomość, że do obrony konwojów z kolonii i podjęcia walki z Kriegsmarine będzie im potrzebny każdy okręt. W efekcie, na skutek sojuszniczych ustaleń, opracowano plan ewakuowania dywizjonu niszczycieli do Wielkiej Brytanii.

Rozkaz Nr 1000 wydany przez admirała Józefa Unruga, dowódcy Floty i Obszaru Nadmorskiego, został odczytany w obecności kapitanów niszczycieli na "Błyskawicy". Poza nią, rozkaz przewidywał przedostanie się do Wielkiej Brytanii także "Burzy" i "Gromu". Czwarty niszczyciel, ORP "Wicher", miał pozostać w kraju w celu ochrony stawiacza min "Gryfa".

Chcieli wracać

Rejs trzech okrętów przez Bałtyk i Cieśniny Duńskie przebiegał spokojnie. Był to jednak spokój pozorny. Niszczyciele były pod stałą obserwacją jednostek niemieckich. Członkowie załóg okrętów początkowo myśleli, że płyną na manewry. O wybuchu wojny dowiedzieli się dopiero po godzinie dziewiątej 1 września. Niszczyciele były wtedy na Morzu Północnym. Wojna rozpoczęta przez ostrzał placówki Westerplatte przez pancernik "Schleswik-Holstein" trwała już od pięciu godzin. Po godz. 17 "Błyskawica", "Burza" i "Grom" wpłynęły na redę portu w Edynburgu.

Marynarze nie byli zadowoleni z tego, że przerzucono ich na Zachód. Tam, gdzieś na Wybrzeżu walczyli i ginęli ich koledzy. Brytyjczycy obawiali się buntu załogi i próby przedarcia do Polski. Żeby temu zapobiec, przenieśli polskie okręty do portów na zachodzie Wysp i zarządzili intensywne ćwiczenia.

Gdy opuszczali Zatokę Gdańską, polscy marynarze nie wiedzieli jeszcze, że przyjdzie im walczyć przez kolejne sześć długich lat wojny, a dla niektórych z nich widok znikającego za horyzontem Wybrzeża będzie ostatnim pożegnaniem z ojczyzną.

bm

W połowie stycznia 1945 roku Armia Czerwona była przygotowana do okrążenia i zduszenia wojsk niemieckich znajdujących się w Prusach Wschodnich. Po raz pierwszy w czasie II wojny światowej tereny należące przed wojną do państwa niemieckiego i zamieszkane w dużej części przez Niemców znalazły się w strefie walk.

Titanic - katastrofa, która stała się legendą

Operacja "Hannibal"

Ludność cywilną opanowała panika. Historie o okrucieństwie Armii Czerwonej, która pałała żądzą odwetu za barbarzyństwo Niemców, budziły powszechne przerażenie. Panika opanowała także polskich Mazurów – wiedzieli, że dla Sowietów ich narodowość nie będzie miała znaczenia.

Z zagrożenia zdawało sobie sprawę niemieckie dowództwo. Admirał Karl Dönitz, szef Kriegsmarine, rozkazał przeprowadzenie wielkiej akcji ewakuacyjnej drogą morską, przez Bałtyk. Operacja Hannibal, bo taki nadano jej kryptonim, zakładała przetransportowanie z Prus Wschodnich i okupowanego polskiego Wybrzeża tylu żołnierzy i cywilów, ilu się da.

Do akcji oddelegowano ponad tysiąc statków i okrętów. Niemcom udało się ewakuować ponad 1,2 mln ludzi, w tym 350 tys. żołnierzy. Tym samym "Hannibal" była największą operacją ewakuacyjną w dziejach.

Dzieci "Wilhelma Gustloffa"

Wśród jednostek, które oddelegowano do operacji, znajdował się "Wilhelm Gustloff", chluba cywilnej niemieckiej żeglugi. Ten swego czasu piąty co do wielkości statek pasażerski świata został w czasie wojny przemieniony najpierw na okręt szpitalny, a później statek-hotel dla szkolących się załóg U-Bootów. Został także dozbrojony w działka przeciwlotnicze i bomby głębinowe. Pod koniec stycznia ten luksusowy liniowiec zmienił się w największą arkę uchodźców na Bałtyku. W ostatni rejs wyruszył 30 stycznia 1945 roku z gdyńskiego portu. 

– Była straszna śnieżyca. "Gustloff" stał na Oksywiu. Przed wejściem kłębiły się tłumy ludzi, ale załadunek przebiegał szybko, bo trzeba było się kryć przed nalotami, które zdarzały się często – wspominała w audycji Lechosława Stefaniaka pt. "Tragedia »Wilhelma Gustloffa«" polska pasażerka statku, która chciała pozostać anonimowa. W chwili tragedii liniowca miała 22 lata i roczne dziecko. Posłuchaj przejmującej relacji.

Nawet tak wielki statek, jak "Gustloff", został zapełniony po brzegi. Na pokładach znalazło się ok. 10 tys. ludzi. Jednostka była przeznaczona do przewożenia dwóch tysięcy. Znaczną część pasażerów stanowiły dzieci.

– Mieliśmy rozkaz, żeby zabierać na pokład tylko kobiety z trojgiem lub więcej dzieci. To zalecenie przed 30 stycznia nie było już przestrzegane, więc zabieraliśmy też kobiety z jednym lub dwójką dzieci. Można założyć, że spośród 10 tys. pasażerów połowę stanowiły dzieci – twierdził Heinz Schön, cywilny członek załogi "Gustloffa" i wieloletni badacz jego dziejów.  

Nieszczęśliwa trzynastka

"Gustloff" udał się w rejs w eskorcie torpedowca "Löwe". Płynął nocą, kiedy sztormowa pogoda na Bałtyku utrudniała ostrzał z powietrza. Warunki atmosferyczne nie były jednak przeszkodą dla sowieckiego okrętu podwodnego S-13. Jednostka pod dowództwem kmdr. Aleksandra Marineski od dwóch tygodni polowała samotnie u wybrzeży Bałtyku.

Bitwa o Atlantyk. Jak ocean stał się grobem dla 50 tysięcy ludzi

Tuż przed godz. 21.00 S-13 wpadł na trop "Gustloffa" na wysokości Słupska. Minął kwadrans i radziecki dowódca wydał rozkaz wystrzelenia torped. Wszystkie trzy pociski dosięgły celu. Liniowiec zaczął natychmiast tonąć.

"Morze było czarne od ludzi"

– Na schodach leżeli już martwi ludzie, zadeptani przez pozostałych uciekających. Zapanował chaos, którego po tylu latach nie jestem w stanie opisać – wspominał swoją ucieczkę z tonącej jednostki Heinz Schön.

Morze zapełniło się ludźmi, którzy wyskakiwali za burtę. 

– Znalazłam się w wodzie. Nie miałam już dziecka na rękach. Uczepiłam się pontonu. Początkowo pozostali pasażerowie chcieli mnie odepchnąć, bo obciążałam tratwę, ale kiedy kilku z nich umarło i wyrzucili ich za burtę, wciągnęli mnie na ich miejsce. Ludzie umierali bardzo szybko – opowiadała pasażerka jednostki.

Czy zatopienie okrętu wypełnionego głównie cywilami było zbrodnią? Według prawa wojennego Marinesko mógł to zrobić – liniowiec był przez Sowietów potraktowany jako jednostka pomocnicza, miał eskortę okrętu wojennego. Ochronie podlegały statki szpitalne z odpowiednimi oznaczeniami i takie, które nie były zaciemnione. Jednostka nie spełniała tych kryteriów.

– Z punktu widzenia konwencji zatopienie to było legalne. Możemy mieć tylko zastrzeżenia natury etycznej. W czasie wojny jednak ani jedna, ani druga strona nie miała takich obiekcji – wyjaśniał historyk prof. Józef Dyskant.

W niczym nie umniejsza to tragedii pasażerów "Wilhelma Gustloffa".

bm, kor-wm