Posłuchaj

Poezja jest poszukiwaniem blasku.
Poezja jest królewską drogą,
która prowadzi nas najdalej.

Po zamachach z 11 września 2001 prestiżowy "The New Yorker" wydał specjalny numer, w którym opublikował tylko jeden wiersz: "Spróbuj opiewać okaleczony świat" Adama Zagajewskiego. Utwór ten (natychmiast zdobył on wśród Amerykanów ogromną popularność) jest dla tego poety w pewnym sensie charakterystyczny. Nie ucieka przed "grozą świata", ale jednocześnie przypomina o jego drugiej, lepszej, wciąż istniejącej, choć kruchej stronie.

Mimo głębokich przemian w twórczości Adama Zagajewskiego ta dwoistość: poezja i świat towarzyszyła poecie od zawsze.

Kolonia lwowska w Gliwicach

Adam Zagajewski: biografia pokazuje sztukę w rzece czasu

Adam Zagajewski urodził się w 1945 roku we Lwowie. Niedługo później jego rodzina przeniosła się do Gliwic. - Mieszkaliśmy w małej uliczce, tuż obok Wojtka Pszoniaka. Gdy wieczorami wychodziłem na balkon, z komina koksowni wydobywał się ogień. To było niezwykłe, jak dantejskie sceny. Była także mięta, były wspomnienia lwowskie, byli ludzie, którzy mówili z akcentem śląskim, byli tacy, którzy mówili po niemiecku. To było w pewien sposób miasto kosmopolityczne, chociaż nie wiedziało się o tym - wspominał w 2014 roku w Studiu Polskiego Radia im. Agnieszki Osieckiej.

Jak dodawał, na imieninach ojca było zawsze sporo gości i wszyscy byli to ludzie ze Lwowa. - Nie było nikogo z tak zwanych autochtonów, miejscowych. To była taka kolonia lwowska, która głównie spotykała się między sobą.

Co łączy Kraków i Chicago? Adam Zagajewski o wierszach i życiu

Nocny atak natchnienia

Studiował psychologię i filozofię na Uniwersytecie Jagiellońskim. Jak wyglądały jego literackie początki? - Miałem chyba 19 lat, wtedy już postanowiłem, że będę pisarzem, ale nie bardzo wiedziałem, jak to się robi. Na początku myślałem, że będę prozaikiem, pisałem jakieś wprawki, opowiadania, których nigdy nie umiałem skończyć – opowiadał.

Po intensywnych lekturach poezji nastąpiła pewnego razu swoista iluminacja. - Miałem taką noc, nie mogłem spać. Nagle napisałem kilkanaście wierszy, to był taki atak natchnienia, bardzo dziwny. Od tamtego momentu jakoś poważniej zacząłem myśleć o pisaniu wierszy.

Poezja i rzeczywistość

Adam Zagajewski związał się z ruchem poetyckim Nowej Fali, a zadebiutował w 1972 roku tomem poezji "Komunikat". Dwa lata później ukazał się napisany wspólnie z Julianem Kornhauserem tom szkiców krytyczno-literackich "Świat nieprzedstawiony".

Należał wówczas do twórców walczących o konkret społeczny w literaturze, o możliwość ukazania prawdy o rzeczywistości. - Myślę teraz, że to proza powieściowa powinna przedstawiać świat materialny – komentował swoje niegdysiejsze wybory. Poezja, owszem, też opisuje świat, ale odbity w życiu wewnętrznym. Zatem poetyckie przedstawienie świata jest wciąż potrzebne, ale już zupełnie inne, złożone, idące przez życie wewnętrzne – tłumaczył.

Owocem tych przemyśleń i świadectwem poetyckiego przełomu był tomik "Jechać do Lwowa" z 1985 roku, za nim poszły kolejne, między innymi Płótno (1990), Ziemia ognista (1994), Pragnienie (1999) i Asymetria (2014). - Nie chcę być pięknoduchem - podkreślał, opisując swoje literackie wybory. Piękno, wyobraźnia to są rzeczy, które mnie fascynują. Ale nie chcę być tym, który zapomina o trywialności świata.

Muzyczny debiut Adama Zagajewskiego

"Zachłyśnięcie się światem"

- Przyjemnie jest wiedzieć, że są prawdziwi poeci - mówił o Adamie Zagajewskim Czesław Miłosz. - On przeszedł od wierszy solidarnościowych do wyzwolonych ze służebności. Jest u niego zachłyśnięcie się światem, co bardzo mi się podoba. Jak również to, że to nie jest poezja języka, że on stoi wobec widzialnego świata, stara się gonić za nim. To jest siła jego poezji - dodawał Miłosz.

Twórczość autora "Dolinny Issy” była dla Adama Zagajewskiego również bardzo ważna. Wśród innych istotnych dla niego poetów wymieniał też między innymi Zbigniewa Herberta i Josifa Brodskiego. Z rosyjskim twórcą łączyła Zagajewskiego wielka przyjaźń.

 - Brodski był absolutnym fanatykiem poezji. Uważał, że jeżeli kierowcy zatrzymują się na czerwonym świetle to dlatego, że czytają poezję - wspominał Adam Zagajewski w nagranej w 2016 roku wypowiedzi dla Polskiego Radia.

jp/mc

Fragm. wiersza "Poezja jest poszukiwaniem blasku" za: Adam Zagajewski, "Wiersze wybrane", Kraków 2010.

Utwory te - "ars bene moriendi", czyli "sztuka dobrego umierania" - opierały się na fundamentalnym i nie tak oczywistym założeniu: śmierć jest centralnym wydarzeniem ludzkiej egzystencji, decyduje o ostatecznym przeznaczeniu człowieka, przesądza o wieczności.

Całe życie ważne było o tyle, o ile przygotowywało właśnie na ten moment. "Umierający może w jednej chwili wszystko zyskać albo wszystko stracić", jak pisał w kontekście tych dzieł francuski historyk Philippe Ariès. Dlatego tak często w ikonografii towarzyszącej "ars bene moriendi" pojawiała się postać nawróconej Marii Magdaleny czy ewangelicznego dobrego łotra. Ten ostatni całe życie błądził, został ukarany ukrzyżowaniem, ale dostąpił zbawienia ("Dziś ze mną będziesz w raju", powiedział do niego Chrystus na Golgocie) dzięki swojemu zachowaniu w chwili śmierci.

Memento mori

"Traktaty dobrego umierania" są dziećmi swojego czasu: późnego średniowiecza, w którym temat wszechobecnej śmierci zagościł z całą mocą. Myślenie o sprawach ostatecznych było typowe dla całej tej - przesiąkniętej chrześcijańską antropologią - epoki, ale przybrało ono na sile w ostatnich wiekach średniowiecza. Wśród przyczyn takiego stanu badacze wymieniali zarówno wysoką śmiertelność (związaną choćby z epidemią dżumy czy falami głodu), jak i działalność kaznodziejską Kościoła, zwłaszcza zakonów żebraczych.

Nie dziwi więc, że epoka, której patronowały takie hasła jak "contemptus mundi" ("pogarda dla świata") czy "memento mori" ("pamiętaj, że umrzesz"), wydała "traktaty dobrego umierania". Istotne jest jednak dookreślenie, o czym mówił w audycji Polskiego Radia Łukasz Kozak, że w traktatach tych nie tyle chodziło o teoretyzowanie na temat marności życia, ile o sprawy jak najbardziej praktyczne.

Łóżko i walka o duszę

- Ważne jest tu przekonanie, by ludzi napominać, by trzymali się myślenia realistycznego i nie łudzili się, że nie umrą - mówił Łukasz Kozak o pragmatyce "traktatów dobrego umierania". - Nie ma tu makabry czy przerażenia. Jest za to dokładne wskazanie, co należy robić, co mówić, jak postępować. Jest też ukazanie tego, jak podstępny potrafi być szatan - opowiadał współautor audycji "Kryzys wieku średniego".

Wspomnienie o szatanie nie jest przypadkowe: "traktaty dobrego umierania" dotyczyły sytuacji, w której umierający leżał już "na łożu śmierci", obok niego zaś pojawiali się przedstawiciele dwóch ostatecznych rzeczywistości - demony i aniołowie. Między piekłem a niebem następowała walka o duszę ("psychomachia"), a jej wynik zależał od tego, jak zachowa się umierający. Dlatego tak ważne było, by poznać podstępne techniki demonów. I rady, których udzielają anielscy wysłannicy.

***

Czytaj także:

• Polikarp rozmawia ze Śmiercią. Prawda po 500 latach
• Czarna śmierć. Czy to dżuma spustoszyła Europę?

***

"Nie myśl o najbliższych!"

"Ars bene moriendi" zdobione były najczęściej bogatymi ilustracjami - drzeworytami, które unaoczniały ową walkę o duszę człowieka (a przy okazji poszerzały krąg odbiorców o osoby niepiśmienne). Walka ta zaś przebiegała w kilku etapach.

Najpierw diabeł starał się wywołać zwątpienie u umierającego (anioł w kontrze utwierdzał konającego w wierze) i przypominał wszystkie popełnione za życia grzechy (anioł spieszył z przypomnieniem o potędze żalu za występki i o boskim miłosierdziu).

Kolejną sztuczką sił ciemności była próba wzniecenia u umierającego buntu tak przeciwko cierpieniu, jak i bliskim, którzy ponoć tylko czekali na spadek (anioł zachęcał do cierpliwości). Diabeł wzbudzał również u konającego poczucie samouwielbienia i próżności, nawet tej wynikającej z przekonania o cnotach i dobrym życiu (anioł przypominał o pokorze i skromności). W następnym etapie demon kierował myśli umierającego ku pozostawianym dobrom doczesnym, a także ku najbliższym, których trzeba zostawić czy osierocić. Skąd ta ostatnia "pokusa"? Paradoksalnie żal za opuszczaną rodziną nie był w sytuacji zgonu pożądany, gdyż wiązał człowieka z tym, co ziemskie. Dlatego anioł pouczał o obowiązku pozbycia się i tych więzów.

W chwili śmierci bowiem należało się wyrzec miłości do życia.

Jeden z drzeworytów ze średniowiecznego "Ars moriendi", ok. 1490-1491 r. Fot. Polona/domena publiczna. Scena, w której aniołowie napominają umierającego przeciwko chciwości i przywiązaniu do spraw doczesnych. Anioł przy łożu mówi "Non sis avarus" ("Nie bądź chciwy"), wskazując na ukrzyżowanego Chrystusa, wzór ubóstwa i ogołocenia. Anioł w prawym dolnym rogu zasłania płótnem dwoje ludzi (rodziców umierającego?) i głosi: "Ne intendas amicis" ("Nie troszcz się o przyjaciół"). W lewym dolnym rogu widać diabła (co charakterystyczne dla tych przedstawień: o zwierzęcym wyglądzie), który przyznaje się do przegranej tego pojedynku o duszę i krzyczy "Quid faciam" ("Cóż będę czynił"). 

Bestsellery dwóch epok

Poznanie przedśmiertelnych pokus i uświadomienie sobie tego, jak je zwalczać, było głównym celem "traktatów dobrego umierania". W przygotowaniu się do opuszczenia świata ważne były oczywiście również chrześcijańskie rytuały, takie jak spowiedź i wiatyk, czyli komunia udzielana umierającemu.

"Ars bene moriendi" cieszyła się największą popularnością na przełomie XV i XVI wieku. Wśród najważniejszych przykładów tego dydaktycznego gatunku można wymienić traktat autorstwa kanclerza uniwersytetu paryskiego Jana Gersona ("Opusculum tripartitum de praeceptis decalogi, de confessione et dearte moriendi", ok. 1408) oraz "Ars moriendi ex variis scripturarumsententiis collecta" przypisywany Mateuszowi z Krakowa (1345-1410), scholastykowi i wychowawcy pierwszych profesorów Akademii Krakowskiej.

Powstałe na ich podstawie (jako trzecie źródło można jeszcze przywołać anonimowe "Speculum artis bene moriendi") swoiste podręczniki stały się bestsellerami epoki. Co istotne, gatunek ten odżył ze zdwojoną siłą w okresie baroku, m.in. za sprawą dzieła kardynała Roberta Bellarmina "De arte bene moriendi" z 1620 roku.

***

Dziś, mimo że współczesność w jakiejś mierze wyparła śmierć z powszechnej świadomości, banalizując ją albo kryjąc za szpitalnym parawanem, również powstają książki nawiązujące ideą do dawnej "ars bene moriendi" (np. Andrzeja Zwolińskiego "Ars moriendi. Sztuka towarzyszenia umierającym", Beaty Pieńkowskiej-Wyżyńskiej "Sztuka dobrego umierania"). Wyzwania, jakie stawia przed człowiekiem egzystencja, nie zmieniły się bowiem, mimo kulturowych i cywilizacyjnych przeobrażeń. 

jp

Źródła:
T. Michałowska, "Średniowiecze", Warszawa 2002; M. Włodarski, "Trzy traktaty o sztuce umierania”, Kraków 2015, P. Ariès, "Człowiek i śmierć", Warszawa 2011.

16 sierpnia mija 15. rocznica śmierci Anny Świderkówny.

Niech się Pani nie zraża tym, że otoczenie Pani nie rozumie i nie podziela Pani zapału. Ma Pani pomimo to rację. Bo, jak powiedział święty Augustyn, człowiek jest tyle wart, ile jest w stanie kochać, a że ideały antyku nie są złudne, o tym daje świadectwo chyba wystarczające moje własne życie, które im poświęciłem.

Prof. Tadeusz Zieliński do 13-letniej Anny Świderkówny 

"Wielce Szanowny Panie Profesorze"

- Kiedyś siedziałam z babcią i powiedziałam, że chciałabym napisać list do prof. Zielińskiego. Babcia powiedziała: "To napisz". Znalazłyśmy w książce telefonicznej jego adres i napisałam - wspominała Anna Świderkówna. List gimnazjalistki, zafascynowanej światem starożytnej Grecji dzięki książkom genialnego filologia klasycznego, zawierał - jak opowiadała po latach z rozbawieniem - więcej razy frazę "Wielce Szanowny Panie Profesorze" niż wszystkich innych treści razem wziętych.

Okazało się, że prof. Tadeusz Zieliński odpisał nieznanej Ani, zachęcił ją do pogłębiania swoich pasji i, jakby przewidując jej dalsze losy, wyraził przypuszczenie, że kiedyś wejdzie na naukową drogę.

Kto wie, może Anna zdradziła autorowi "Grecji niepodległej" swoje bardzo wczesne marzenie: zostać profesorem Uniwersytetu Warszawskiego. Od nastoletnich lat wiedziała bowiem, że to jest jej droga życiowa.

Greka spisywana w łazience

Urodziła się 5 grudnia 1925 roku w Warszawie. Ojciec, Marian Świderek, był chemikiem, profesorem Politechniki Warszawskiej, założycielem i pierwszym dyrektorem Instytutu Chemicznego na Żoliborzu. Matka Anny, Halina, również była chemiczką.

Warszawskie mieszkanie Anny - usytuowane na Wspólnej, niedaleko placu Trzech Krzyży - było pełne wielojęzycznych książek. - Należałam do bardzo dobrych uczennic – opowiadała. – A z domu wyniosłam znajomość języków obcych: francuskiego nauczyła mnie moja babcia, niemieckiego i angielskiego nauczyłam się, czytając książki z domowej biblioteki.

Do tego doszła łacina i greka. - Chodziłam na lekcje łaciny, ale bardzo chciałam nauczyć się też greki, by czytać w oryginale Homera – wspominała w Polskim Radiu Anna Świderkówna. - Moja koleżanka, która miała podręcznik do greki, przepisywała mi stamtąd lekcje. Rodzice jednak nie pozwalali jej za bardzo na to, bo to było czasochłonne. Chodziła więc do łazienki i tam, niby w trakcie mycia, przepisywała. Potem robiłyśmy tę grekę razem na długich pauzach, ku ogromnemu zdziwieniu całej szkoły.

Miłość do języków, zwłaszcza antycznych, stała u początków naukowej przygody Anny Świderkówny. - Jestem przede wszystkim filologiem. Interesuje mnie jednak nie tyle słowo, ale ludzie, którzy się tym słowem posługują i posługiwali. To, co słowo mówi o ludziach - podkreślała po latach.

Sanitariuszka i czytanie Homera

Cztery lata po wybuchu II wojny światowej, w 1943 roku, Anna zdała w ramach tajnych kompletów maturę. Wiosną 1944 roku wstąpiła do Armii Krajowej.

- W czasie wojny matka nieprawdopodobnie bała się o mnie. Chodziła na przykład razem ze mną do pobliskiego kościoła św. Aleksandra, chociaż nie była religijna, bym nie szła sama. Ale kiedy powiedziałam jej, że muszę wejść do AK, nie sprzeciwiała się - mówiła Anna Świderkówna, podkreślając, jakim imperatywem dla ówczesnych młodych Polaków była walka z wrogiem. - Gdy skończyłam 18 lat, uznałam, że jest to absolutnie koniecznie, mimo że zupełnie nie nadawałam się do konspiracji.

Podczas Powstania Warszawskiego Anna Świderkówna była sanitariuszką w Szpitalu Polowym na ul. Mokotowskiej. Po upadku Powstania została wywieziona do obozu jenieckiego Zeithain k. Mülbergu w Saksonii.

- Byłam w obozie w Zeithain wiosną 1945 roku - opowiadała w Polskim Radiu prof. Barbara Filarska. - W jednej z obozowych uliczek zobaczyłam dziewczynę siedzącą na ławeczce i zajętą czytaniem. Zapytałam, co to za książka. Odpowiedziała, trochę zmieszana, "czytam sobie gramatykę grecką".

W tym czasie Barbara Filarska studiowała filologię klasyczną. Anna Świderkówna, bo oczywiście ona była tą zaczytaną dziewczyną, dzięki temu spotkaniu dostała się jeszcze w 1945 roku na zajęcia do prof. Kazimierza Kumanieckiego ("zachwycił się, gdy Ania zaczęła mu tłumaczyć Homera"). Trafiła na swój wymarzony Uniwersytet Warszawski.

Historie ukryte w piaskach pustyni

Kiedy tuż po wojnie prof. Jerzy Manteuffel zaczął organizować Katedrę Papirologii na Wydziale Historycznym UW, od razu zwrócił uwagę na wyróżniającą się swoją wiedzą Annę Świderkównę. Co więcej, już 1 marca 1946 roku - będąc na pierwszym roku studiów - Anna dostała asystenturę!

Zaledwie kilka później Anna Świderkówna obroniła doktorat, na początku lat 60. zrobiła habilitację. W 1962 roku objęła kierownictwo Katedry Papirologii, które sprawowała przez kolejne trzy dekady.

- Papirologia zajmuje się tekstami spisanymi głównie po grecku na materiałach nietrwałych, takich jak papirus, pergamin czy drewno. Najwięcej takich zapisów zachowało się, dzięki piaskom pustyni, w Egipcie. Wiadomości, które czerpiemy z tych dokumentów, rozświetlają nam Egipt grecko-rzymski, od podboju Aleksandra Wielkiego w IV wieku przed naszą erą do podboju arabskiego w VII wieku po Chrystusie - opowiadała w Polskim Radiu Anna Świderkówna o przedmiocie swoich badań.

Jak podkreślała, pasjonowało ją w papirologii - w analizowaniu tych listów, umów, kontraktów, rachunków - "złapanie życia na gorąco". Stąd też w swoich pierwszych popularyzatorskich książkach ("Kiedy piaski egipskie przemówiły po grecku", "Historie nieznane historii") pokazywała, na podstawie przebadanych dokumentów, życie codzienne ówczesnych ludzi, ich relacje rodzinne czy handlowe. Chodziło o spotkanie - dzięki językowi - z dawnym człowiekiem, zbliżenie się do niego.

Poszerzenie greckiego świata

Drugą dziedziną literackiej i naukowej działalności Anny Świderkówny były historia i kultura świata hellenistycznego. Świadectwem tych pasji stały się takie choćby książki, jak "Hellada królów", "Hellenika. Wizerunek epoki od Aleksandra do Augusta" czy "Siedem Kleopatr".

- Dlaczego nie czas klasyczny, a hellenistyczny? Nie pomniejszam znaczenia epoki klasycznej, ale to w okresie hellenistycznym następuje ekspansja kultury greckiej - tłumaczyła Anna Świderkówna. Jak zaznaczała, to u progu okresu hellenistycznego w kulturze europejskiej po raz pierwszy podkreślono, jak ważna i niepowtarzalna jest jednostka.

W końcu: to w intuicjach filozoficznych pierwszych wieków po Chrystusie można również odnaleźć - mówiła badaczka - myśl (albo choć jej przeczucie) które zbliżone jest do chrześcijańskiego świata.

Świata dla Anny Świderkówny bardzo ważnego. 

Rok w zakonie

Choć Anna Świderkówna pochodziła z rodziny "życzliwie obojętniej" sprawom religijnym, dla niej samej był to temat zasadniczy.

- Jestem chrześcijanką, zawsze interesowało mnie Pismo Święte, od kilkudziesięciu lat czytam "Nowy Testament" po grecku - opowiadała w Polskim Radiu Anna Świderkówna.

Jak zdradziła, chciała nawet zostać mniszką benedyktyńską. Podjętą na początku lat 60. XX w. decyzję wstąpienia do zakonu zrealizowała w 1978 roku (przyjęcie do postulatu w Opactwie Benedyktynek w Żarnowcu). W lutym kolejnego roku została przyjęta do nowicjatu, ale już jesienią opuściła zakon. - Moja przełożona doszła do wniosku, że nie mam powołania, że Bóg chce ode mnie czegoś innego - mówiła Anna Świderkówna.

Jak dodała, jej nową drogą popularyzatorską, ale i życiową, miało się stać "ułatwianie ludziom spotkania z Biblią".

"Rozmowy o Biblii"

- Mam zaplecze filologa i historyka świata starożytnego. Mogę czasem zobaczyć coś, czego rasowy biblista nie zobaczy - podkreślała Anna Świderkówna, która została jednym z największych w Polsce popularyzatorów Starego i Nowego Testamentu.

W swoich "Rozmowach o Biblii" - i kolejnych książkach poświęconych temu tematowi - zapraszała swoich czytelników do wspólnej, uważnej, pozbawionej uprzedzeń i założeń lektury Pisma. Zwracała uwagę na konteksty historyczne poszczególnych ksiąg, przypominała o tym, jak ważna jest przy interpretacji Pisma świadomość gatunku literackiego.- Chciałam, by była to rozmowa ze mną i z Biblią. Żeby wejść w ten tekst - mówiła.

- Rzadko we współczesnym świecie spotyka się uczonych, których praca naukowa zazębia się nierozerwalnie z życiem osobistym, którzy łączą pracę badawczą z osobistym doświadczeniem wiary - opowiadał o Annie Świderkównie ks. prof. Jan Sochoń. - Ona sama często powtarzała, że jej droga życiowa wiąże się z dwoma słowami: "Ateny" i "Jerozolima". Z przejściem z tradycji greckiej do cywilizacji chrześcijańskiej.

 ***

Czytaj także:

• Kunsztowny przekład Biblii Jakuba Wujka
• Podręczniki dobrego umierania. "Chwila śmierci decyduje o wszystkim"

***

Prof. Anna Świderkówna zmarła 16 sierpnia 2008 roku w Warszawie. - Kocham moich uczniów i współpracowników, ale miłością jest dla mnie Bóg. On jest treścią mojego życia - mówiła. 

jp