Waldemar Krzystek zaraz po doskonałym i śmiałym debiutanckim filmie "W zawieszeniu" (1987) postanowił pójść za ciosem i szybko przystąpił do pracy nad kolejnym obrazem. W Studiu Filmowym Zodiak dostał od przełożonego, Jerzego Hoffmana, propozycję zaadaptowania opowiadania Sławomira Sosnowskiego "Wyspy samotne".

- Dostałem do zrobienia nowelę, w której dwie osoby skaczą do wody i mówi się o nich, że to szczury - pierwsze uciekają - wspominał Waldemar Krzystek w audycji Ewy Stockiej-Kalinowskiej w Polskim Radiu. - Ja mówiłem, że to nie tak - że to cały naród wyjeżdża, to jest pierwsza fala emigracji, porywane samoloty. Przerobiłem ten scenariusz, do tej wersji, która jest obecnie - dodawał.

Taki scenariusz nie miał jednak szans przejść przez sito cenzury, ale wstawiennictwo Hoffmana pomogło i Krzystek dostał zgodę oraz pieniądze na realizację filmu.

Wszyscy do szalup

Historia przedstawiona w "Ostatnim promie" to jedynie kilka dni z życia Marka Ziarno (Krzysztof Kolberger), polonisty uczącego w liceum. Wsiada on w Świnoujściu na prom wycieczkowy po portach bałtyckich, ale nie interesuje go - z resztą pozostałych bohaterów również - wycieczka ani zwiedzanie. Poznajemy kolejne historie i motywacje pasażerów, którzy chcą uciec z kraju, wysiadając w pierwszym możliwym porcie. Natomiast Ziarno ma inne plany - musi przemycić na Zachód tajne dokumenty "Solidarności", a następnie wrócić do Polski. Trudno powiedzieć, co jest trudniejsze, ponieważ służba bezpieczeństwa już wysłała za nim swoich ludzi.

Podczas rejsu kapitan odbiera tajny telegram z rozkazem powrotu do kraju z powodu wprowadzeniu stanu wojennego w Polsce. Gdy wiadomość ta wychodzi na jaw, jedni w strachu chcą uciekać szalupą, inni próbują obalić kapitana i zmusić do dalszego płynięcia na Zachód. Wtedy jednak do promu dopływają niemieckie kutry i informują o prawdziwej sytuacji w Polsce. Emigrantom oferują ratunek, pracę i pomoc socjalną.

Wszyscy więc biegną po bagaże. Na palcach jednej ręki można policzyć tych, którym zabrakło odwagi na skok z wysokiej burty do zimnego morza.

Szaleństwo inflacji

Waldemar Krzystek oprócz problemów z cenzurą na początku, mierzył się jeszcze z całą serią przeciwności losu podczas produkcji. Na szczęście sytuacja polityczna umożliwiła dokończenie filmu bez ingerencji władzy w treść.

- Na koniec nie miałem już problemów z cenzurą - przyznawał reżyser w Polskim Radiu. - Kiedy mieliśmy robić kolaudację, to był ostatni dzień działania cenzury na Mysiej i pan cenzor tylko przez ciekawość przyszedł zobaczyć ten film, o którym się tyle mówiło. Ale już nie miał prawa nie dopuścić tego filmu do rozpowszechniania - wspominał.

Trzeba pamiętać, że Krzystek kręcił "Ostatni prom" w czasie poważnego kryzysu gospodarczego w Polsce. Z powodu szalejącej inflacji budżet filmu skończył się jeszcze przed nakręceniem zdjęć, na szczęście przyznano mu dodatkowe środki. Natomiast na planie zdjęciowym dochodziło do niebezpiecznych sytuacji, podczas realizacji ryzykownych scen skakania do morza z promu.

- W czasie zdjęć dwa razy prawie doszło do wypadków śmiertelnych na planie filmu - opowiadał Waldemar Krzystek w Polskim Radiu. - Wszyscy polscy kaskaderzy występowali w tym filmie. Jeden wypadek to, gdy kaskader cudem uniknął wciągnięcia przez śrubę kutra, a drugi to zderzenie szalupy z naszym promem - mówił reżyser.

az

Prezentujemy subiektywny wybór 10 cytatów z filmów króla komedii:

1. "To jest miś na skalę naszych możliwości"

- Powiedz mi, po co jest ten miś?

- No właśnie: po co?

- Otóż to. Nikt nie wie po co, dlatego nie musisz obawiać się, że ktoś zapyta.

Wielka kukła misia "odpowiadała żywotnym potrzebom naszego społeczeństwa" i była oczywiście wcieleniem cwaniactwa działacza Ryszarda Ochódzkiego, który za jego pomocą zamierzał wyłudzić publiczne pieniądze. FILM: "Miś".

"To jest miś na skalę naszych możliwości". Kadr z filmu "Miś", reż. S. Bareja

2. "Z twarzy podobny zupełnie do nikogo"

Fraza, która weszła do potocznego języka, ale stała się też synonimem czegoś, o czym nie do końca wiemy, czym jest i jaka jest tego czegoś tożsamość. FILM: "Miś"

3. "Klient w krawacie jest mniej awanturujący się"

- Pani Iwonko, trzeba wytrzeć tę szminkę, bo klient znów się będzie pieklił.

- Trzeba dać napis, żeby wpuszczać tylko w krawatach. Klient w krawacie jest mniej awanturujący się.

Dopijanie kawy ze szklanki i palenie papierosów nad talerzami przez obsługę. No i łyżki na łańcuchu – obraz obskurnego baru mlecznego przesunięty do granic absurdu, a jednak nie tak niemożliwy. FILM: "Miś"

"Klient w krawacie...". Kadr z filmu "Miś", reż. S. Bareja

4. "Parówkowym skrytożercom mówimy stanowcze nie"

Zebranie aktywu filmu "Ostatnia paróweczka hrabiego Barry Kenta" w sprawie zaginionego rekwizytu w postaci parówek przekształca się u Barei w parodię nowomowy znanej obywatelom PRL z transmisji zjazdów Partii. Czego tu nie ma? Od "lepu propagandy" (wiadomo czyjej) do "zwierania szeregów". Całość wieńczy pamiętne "Parówkowym skrytożercom mówimy stanowcze nie". FILM: "Miś".

5. "Oczko mu się odlepiło. Temu misiu"

Nic dodać, nic ująć. Słowa, które stały się synonimem absurdu.

6. "Mój mąż z zawodu jest dyrektorem"

Jeden z tych cytatów, które – niestety – okazały się ponadczasowe i przeszły do języka potocznego. "Z zawodu dyrektorami" nazywamy dziś ludzi, którzy niezależnie od aktualnej koniunktury gospodarczej i politycznej, a często też niezależnie od kompetencji, zawsze znajdą się na kierowniczym stanowisku. FILM: "Poszukiwany, poszukiwana".

7. Zawartość cukru w cukrze

- Ja pracuję nad doniosłym wynalazkiem! Chodzi o potwierdzenie procentu cukru w cukrze w zależności od podziemnego promieniowania na tym terenie. Bo na przykład w jednym sklepie na półkach po rocznym leżeniu cukier ma 80 proc. cukru w cukrze, a w drugim sklepie ma 90 proc. cukru w cukrze, a sacharyna to ma w ogóle 500 proc. cukru w cukrze. A dzięki mojemu wynalazkowi dojdzie do tego, że w ogóle nie trzeba będzie sadzić buraków na cukier, tyle będzie cukru w cukrze.

Oczywiście "badania zawartości cukru w cukrze" były niczym innym, jak tylko sprytnym sposobem na zakamuflowanie domowej działalności gorzelniczej. Zwrot oddzielił się z biegiem lat od pierwotnego znaczenia i dziś "zawartość cukru w cukrze" w języku potocznym nie różni się już znacząco od innego potocznego określenia - "sztuki dla sztuki". FILM: "Poszukiwany, poszukiwana".

8. "Nie wiem, nie znam się, nie orientuję się, zarobiony jestem"

Kto nigdy nie usłyszał tych słów od mechanika, ten chyba nie naprawiał auta. Cytat z "Bruneta wieczorową porą" ta grupa zawodowa, z wiadomych względów, upodobała sobie szczególnie. FILM: "Brunet wieczorową porą".

9. "Przyszłem wcześniej, gdyż nie miałem co robić"

Dodajmy do tego niezbyt rozgarniętą minę postaci granej przez Stanisława Tyma, pseudo-afro i kwiatki obowiązkowo trzymane łodygą do góry. Proszę państwa, oto Stanisław Paluch, sobowtór Ryszarda Ochódzkiego i nieświadomy twórca powitań Polaków od ponad 40 lat.

10. Droga do pracy

Na koniec coś, co wyrasta ponad zwykły cytat. Jakoś tak jest człowiek skonstruowany, że bawi go cierpienie (od slapstickowego nadepnięcia na grabie poczynając). Bareja czuł to doskonale, czego najlepszy dowód dał w słynnym dialogu o drodze do pracy z "Co mi zrobisz, jak mnie złapiesz". Napisać, że to kolejna satyra na PRL i socjalizm, to jak nie napisać nic. Bareja wykracza tu znacznie dalej, wpisuje się w tradycję pokazywania człowieka współczesnego jako niewolnika nieludzkiego trybu życia, narzuconego przez uprzemysłowienie sięgającą co najmniej "Dzisiejszych czasów" Chaplina. Tradycję wciąż aktualną, bo, czy czytając ten dialog, nie śmiejemy się trochę przez łzy?

- Ja to proszę pana mam bardzo dobre połączenie. Wstaję rano za piętnaście trzecia. Latem to już widno. Za piętnaście trzecia jestem ogolony, bo golę się wieczorem. Śniadanie jadam na kolację, więc tylko wstaję i wychodzę.

- No, ubierasz się pan.

- W płaszcz jak pada. Opłaca mi się rozbierać po śniadaniu?

- Fakt.

- Do PKS mam pięć kilometry. O czwartej za piętnaście jest PKS.

- I zdążasz pan?

- Nie. Ale i tak mam dobrze, bo jest przepełniony i nie zatrzymuje się. Przystanek idę do mleczarni. To jest godzinka. Potem szybko wiozą mnie do Szymanowa. Mleko – widzi pan – ma najszybszy transport, inaczej się zsiada. W Szymanowie zsiadam, znoszę bańki i łapię EKD. Na Ochocie w elektryczny do Stadionu. A potem to już mam z górki, bo tak: 119, przesiadka w 13, przesiadka w 345 i jestem w domu. Znaczy w robocie. I jest za piętnaście siódma. To jeszcze mam kwadrans – to sobie obiad jem w bufecie. To po fajrancie nie muszę zostawać, żeby jeść, tylko prosto do domu. I góra dwudziesta druga pięćdziesiąt jestem z powrotem. Golę się, jem śniadanie i idę spać. FILM: "Co mi zrobisz, jak mnie złapiesz".

Kadr z filmu "Co mi zrobisz, jak mnie złapiesz". reż. S. Bareja

Bartłomiej Makowski

1. Ręka Tyma gra rękę Dobrowolskiego, czyli jak Bareja poznał Stanisława Tyma

Stanisław Bareja jest kojarzony ze współpracy ze stałą ekipą filmowców. Swoich współpracowników dobierał z kręgu zaufanych ludzi, na których mógł liczyc, że nie sprawią mu zawodu. Jednym z nich był Stanisław Tym, kojarzony szczególnie ze względu na rolę w kultowym filmie Barei - "Misiu", do którego współtworzył także scenariusz. Bareja i Tym poznali się w specyficznych okolicznościach, które wyglądają jak żywcem wyjęte z jednego z ich dzieł.

Obaj panowie po raz pierwszy spotkali się w 1972 roku na planie filmu "Poszukiwany, poszukiwana" w Kozłówce. Tym przyjechał w odwiedziny do Jerzego Dobrowolskiego, który zdołał nakłonić Bareję, aby umieścił jego kolegę na jednym z ujęć. Sprawa była ważna, ponieważ Tym dzięki temu mógł liczyć na wypłacenie stawki za dzień zdjęciowy, która pokryje koszty paliwa na drogę powrotną do Warszawy.

Barei pozostało jednak do nakręcenia jedynie ujęcie ręki Dobrowolskiego, który stawia pieczątkę. Kłopot rozwiązał się w nieoczekiwany sposób. Jak wspominał Stanisław Tym w książce Macieja Replewicza "Stanisław Bareja. Król krzywego zwierciadła":

"– Barejo, pan Tym specjalizuje się od lat w rolach, w których swoją dłonią stawia pieczątki. Zagra on swoją ręką moją rękę lepiej niż ja sam bym ją zagrał, rozumiesz? I będzie to z ogromnym pożytkiem dla dalszego rozwoju naszej polskiej socjalistycznej kinematografii.

– A, skoro tak, to oczywiście że powinien zagrać swoją ręką w moim filmie – powiedział Bareja".

2. Bareja konspirator

Reżyser kontestował rzeczywistość nie tylko w swoich filmach, ale również w prywatnym życiu. W działalność opozycyjną zaangażował się w 1977 roku, podczas zdjęć w Paryżu do filmu "Co mi zrobisz, jak mnie złapiesz". Powrócił wtedy do Polski z ponad setką książek wydanych przez paryską "Kulturę".

Od tamtego czasu regularnie przywoził z zagranicznych podróży publikacje emigracyjnych wydawnictw, został współpracownikiem Komitetu Samoobrony Społecznej Komitetu Obrony Robotników (KOR), a później członkiem NSZZ "Solidarność". Najbardziej spektakularnym wyczynem Barei jako opozycjonisty było jednak przewiezienie powielacza offsetowego na dachu malucha, z którego korzystało podziemne wydawnictwo.

Bareja konspirator - reżyser w opozycji

3. Zamiłowanie do filmu

Stanisław Bareja nie podążył śladami swojego ojca i dziadka, którzy przed wojną prowadzili w Warszawie zakłady wędliniarskie. W nastoletnim wieku rozwinął pasję, która zadecydowała o późniejszej drodze życia.

Rodzina Barejów po zakończeniu wojny zamieszkała w Jeleniej Górze, w której młody Stanisław został stałym bywalcem miejskich kin. Obejrzał wszystkie filmy, które były wyświetlane w Jeleniej Górze, a część z nich oceniał w swoim notatniku. Po maturze postanowił zdać egzamin do Wyższej Szkoły Filmowej w Łodzi.

4. Pierwsze kłopoty z systemem

Stanisław Bareja zmagał się cenzurą i ograniczeniami socjalistycznego ustroju przez całe życie. Jego problemy zaczęły się już w trakcie studiów na łódzkiej Filmówce. W okresie stalinizmu studenci raz w roku brali udział w "ochotniczym" marszobiegu. Bareja podczas jednego z nich razem ze swoim przyjacielem Janem Łomnickim (bratem Tadeusza) postanowił skrócić trasę przez pobliski las. Niestety, zostali zauważeni i zadenuncjowani przez "życzliwego" kolegę. Sprawa zakończyła się nieomal wydaleniem ze studiów Barei i Łomnickiego.

Bareja spotkał się z problemami również w pracy nad dyplomową etiudą filmową. Jego film "Gorejące czapki" był satyrą na oszustwa i wykorzystywanie swojej pozycji przez przedstawicieli władzy. Okazało się to zbyt odważnym tematem na lata 50. Bareja ukończył studia bez zaliczenia pracy dyplomowej. Musiał na to czekać aż do 1974 roku.

5. Filmy Barei to nie tylko komedie

Stanisław Bareja jest znany głównie jako twórca komedii, ale był także reżyserem filmu kryminalnego "Dotknięcie nocy" z 1961 roku oraz utrzymanego w podobnej konwencji serialu "Kapitan Sowa na tropie" z 1965 roku.

Z kolei jeszcze przed nakręceniem pierwszego pełnometrażowego filmu wyreżyserował w 1957 roku krótki dokument krajoznawczo-turystyczny. Otrzymał tytuł "Trochę słońca" i zgodnie z nim reklamował zalety letniego wypoczynku na Pojezierzu Mazurskim.

Nie ma jednak w filmografii Barei dzieł, które w bezpośredni sposób dotykają egzystencjalnych problemów. Sam odżegnywał się od takiej tematyki i pod koniec życia zapytany o pokusę stworzenia "poważnego filmu" odpowiedział:

"Mój pierwszy film był komedią, etiudy, które kręciłem w szkole też były komediami. Takie już mam usposobienie, nie chcę się do niczego zmuszać."

6. Skąd wziął się bareizm?

Bareja dał się poznać ze swojego autorskiego humoru już podczas studiów w łódzkiej Akademii Filmowej. Mówiono wtedy raczej o żartach typowych dla Staszka.

Termin "bareizm" został spopularyzowany przez Kazimierza Kutza. Obaj reżyserzy znali się dobrze z czasów studiów, kiedy tworzyli nieformalną grupę o nazwie "Kolektyw". Należeli do niej również Jan Łomnicki, Janusz Morgenstern, Janusz Weychert i Lech Lorentowicz.

Kutz w latach 60. krytykował twórczość Barei za podążanie śladem kina rozrywkowego. Sam uważał się za reprezentanta kina ambitnego. W 1969 roku Kazimierz Kutz na zebraniu Stowarzyszenia Filmowców Polskich miał posłużyć się terminem "bareizmu" na określenie filmu dla mało wybrednej widowni, lecz jednocześnie odnoszącego sukces komercyjny.

Zrobił to pod nieobecność Barei, a ukuty przez Kutza termin stał się synonimem tandetnych komedyjek. Późniejsze filmy Barei niezwykle często musiały się zmagać z podobnymi ocenami krytyków i dziennikarzy przychylnych partyjnej linii światopoglądowej.

7. Dlaczego bardziej znana jest druga połowa twórczości Barei?

Wszystkie filmy i seriale Barei, które zostały uznane za kultowe zostały nakręcone po 1972 roku. Rozpoczyna je "Poszukiwany, poszukiwana", film, który można uznać za cezurę w twórczości reżysera. Porzucił styl poprzednich komedii, które opierały się na konwencji czerpiącej wzory z przedwojennego humoru i amerykańskich filmów rozrywkowych.

Pod wpływem zmiany trendów w polskiej komedii oraz za radą przyjaciół postawił w swoich filmach na satyrę antysocjalistyczną, opartą na przenikliwej obserwacji rzeczywistości PRL.

8. Bareja aktor

Stanisław Bareja jest znany z odgrywania tzw. cameo, czyli drobnych ról aktorskich w reżyserowanych przez siebie filmach. Często występował gościnnie także w dziełach innych twórców. 

Zagrał w 14 filmach i serialach innych reżyserów, w tym m.in. tak znanych jak "Eroica" Andrzeja Munka oraz w serialowej ekranizacji "Lalki" i w kultowym serialu "Dom".

9. Talent kucharski

Bareja osiągnął mistrzostwo nie tylko na planie filmowym, ale również w kuchni. Swój talent odkrył na studiach filmowych w Łodzi. Był nawet nazywany najlepszym kucharzem wśród reżyserów.

Potrafił przygotować wszechstronne potrawy, a jedynym ograniczeniem dla jego pomysłowości były zaopatrzeniowe problemy PRL. Dobrze znał wartość jedzenia i dbał, aby na planie zdjęciowym nie zapominano o regularnych przerwach obiadowych.

10. Bareja był leniem? To mit!

Często można się spotkać z opiniami jakoby Stanisław Bareja nie przykładał się do technicznej strony własnych filmów i wykazywał swobodne podejście do pracy na planie filmowym. Nie jest to prawda.

Szybkość realizacji filmów Barei była koniecznością niskich budżetów, którymi dysponował. Chciał być zawsze świetnie przygotowany, aby uniknąć niepotrzebnego powtarzania ujęć. Wielu ludzi nie rozumiało również specyficznego humoru reżysera, który potrafił powiedzieć, że wybrał konkretne miejsce zdjęć, ponieważ będzie miał stamtąd blisko na obiad do domu. Jak wspominał Jacek Fedorowicz, którego relację przytoczył Maciej Replewicz w biografii Stanisława Barei:

"Mówienie o niechlujstwie go krzywdzi, ale mogę się domyślać skąd się to wzięło. Z zazdrości, zawiści, to oczywiste. Ale poza tym: Staszek był fachowcem, filmowcem "z krwi i kości". Wiedział, jak i po co kręci scenę i dążył do optymalnego wyniku, ale ponieważ wiedział, że nie może sobie pozwalać na wielokrotne powtarzanie scen, przed ujęciem robił wszystko, żeby ujęcie wyszło."

Szymon Antosik

Na podstawie: M. Replewicz, Stanisław Bareja. Król krzywego zwierciadła, Zysk i S-ka, Poznań 2009.

15 grudnia 1966 roku zmarł Walt Disney, amerykański reżyser i producent filmowy, twórca postaci Myszki Miki i Kaczora Donalda, zdobywca największej w historii liczby Oscarów i założyciel jednego z największych imperiów medialnych na świecie.

Disney przyszedł na świat w rodzinie farmerskiej. Urodził się 5 grudnia 1901 jako czwarty syn Eliasa Disneya, emigranta z Kanady. Uczył się na uczelni plastycznej w Kansas, ale porzucił naukę, żeby służyć w armii amerykańskiej podczas I wojny światowej.

Początkowo Disney zajmował się ilustrowaniem książek. W jego głowie urodziła się myśl o tworzeniu filmów animowanych. Pierwszą postacią, którą powołał do życia był Królik Oswald. Z tą postacią wędrował od wytwórni do wytwórni. Pomysł nie wzbudził jednak zainteresowania producentów i Disney musiał sprzedać prawa do tej postaci. W jej miejsce stworzył Myszkę Miki.  

– Disney wymyślił Myszkę Miki jako Amerykanina klasy średniej – wyjaśniał gość audycji Anny Fuksiewicz.

Dzięki pomocy brata, Oswalda, Waltowi udało się założyć własną firmę. Disney był wizjonerem: jako pierwszy stworzył pełnometrażowy film animowany ("Królewna śnieżka i siedmiu krasnoludków" z 1937 roku) i pierwszy film z dźwiękiem w systemie stereo ("Fantazja" 1940). Disney i jego firma zapisali się w historii kina jako twórcy schematów filmowych, uznawanych niekiedy za oddzielne gatunki: animacji z księżniczkami czy historii o chłopcu i jego zwierzaku.

– Disney to jeden z niewielu w XX stuleciu przykładów człowieka szczęśliwego. To człowiek, który konsekwentnie zrealizował swój świat - mówił Krzysztof Teodor Toeplitz.

Do wielkiego majątku doszedł dopiero pod koniec życia. Pod koniec 1966 zdiagnozowano u niego raka płuc. Jeszcze w tym samym roku zmarł. Czy Disney faktycznie kazał się zahibernować?

bm