15 kwietnia 1865 roku w Krakowie przyszła na świat Olga Boznańska, artystka malarka, autorka portretów i martwych natur, zdobywczyni Grand Prix na Wystawie Światowej w Paryżu.

Matka Boznańskiej, Francuzka Eugenia Mondan, była dyplomowaną nauczycielką rysunku. - Ona właśnie, mająca pewne przygotowanie artystyczne, wychwyciła u Olgi Boznańskiej zdolności artystyczne. (…) Pilnowała tego rozwoju ambicjonalnego. Ojciec bardziej zajął się stroną czułości - mówiła kurator wystawy dzieł Olgi Boznańskiej Renata Higersberger w audycji "Kultura w radiowej Jedynce" Michała Montowskiego.

Od Krakowa po Paryż

Boznańska najpierw uczyła się rysunku i malarstwa w domu, w Krakowie. Naukę kontynuowała od 1886 roku w Monachium. Dekadę później prowadziła już własną pracownię. Po pierwszych sukcesach i ciepłym przyjęciu jej prac na wystawach europejskich postanowiła przeprowadzić się do Paryża. Jej dobra passa artystyczna trwała: złoty medal w londyńskiej New Gallery czy wyróżnienie na paryskiej wystawie światowej - to tylko niektóre z nich. Nie powodziło jej się za to w życiu prywatnym: w 1900 roku zerwała dziesięcioletnie, korespondencyjne narzeczeństwo z malarzem Józefem Czajkowskim.

Portret narzeczonego Józefa Czajkowskiego pędzla Olgi Boznańskiej, źr. Muzeum Narodowe w Krakowie/Wikimedia Commons/dp

- On swoim listem po 10 latach tę znajomość zamknął, twierdząc, że nigdy nie była dla niego kobietą, a o tym marzył - mówiła Renata Higersberger.

W 1903 roku z Olgą Boznańską zamieszkuje ojciec (matka nie żyje od 1892 roku), który wymaga rekonwalescencji po wylewie. - Prowadzą urocze życie rodzinne. Myślę, że to jedyny czas w dorosłości, kiedy Olga Boznańska mieszka z kimś, ma rodzinę, organizuje spotkania towarzyskie - mówi kurator wystawy.

Sielankę przerwała śmierć ojca w 1906 roku, co odbiło się w malarstwie artystki: paleta barw pociemniała. Sukcesy malarki trwały jednak nadal. W 1912 na wystawie w Pittsburghu, wraz z Claude'em Monetem i Augustem Renoirem, reprezentowała Francję. W 1937 na Wystawie Światowej w Paryżu otrzymała Grand Prix.

Portrecistka-psycholog

Specjaliści widzą w twórczości Boznańskiej inspirację dziełami siedemnastowiecznego artysty hiszpańskiego Diego Velázqueza. - Velázquez leży u podłoża budujących jej estetykę artystów - wyjaśniała rozmówczyni Michała Montowskiego.

"Dziewczynka z chryzantemami" pędzla Olgi Boznańskiej, źr. Muzeum Narodowe w Krakowie/Wikimedia Commons/dp

Artystka była mistrzynią portretów. Boznańska miała charakterystyczną technikę malarską:

- Kładła farby delikatnie, lekkimi dotknięciami pędzla i kładła kolor na kolor i czekała, by ten poprzedni podsechł - mówiła kurator wystawy. - Patrzyła przez pryzmat swoich rozmów, swoich drążeń psychologicznych portretowanej osoby, po czym pokazuje to, co czuje. To jest dusza portretowanego.

Olga Boznańska zmarła 26 października 1940 w Paryżu.

Olga Boznańska była mistrzynią portretu, prawie wcale nie pracowała w plenerze. Dlaczego? Posłuchaj audycji.

bm

Wczesne lata

Nie jest znana dokładna data ani nawet miejsce urodzenia malarki. Sama, w zależności od humoru, podawała Moskwę lub Warszawę. Pewne jest to, że przyszła na świat pod koniec XIX wieku w zamożnej rodzinie rosyjskiego prawnika żydowskiego pochodzenia nazwiskiem Gorwik-Górski. Kiedy miała kilka lat, jej ojciec popełnił samobójstwo. Od tego czasu jej wychowaniem zajęła się matka pochodząca z polskiej rodziny zamożnych warszawskich przemysłowców.

- Tamara od urodzenia była przyzwyczajona do luksusu. Nie wyobrażała sobie innego życia - mówiła krytyk sztuki Monika Małkowska w audycji "W stronę sztuki".

Ekscentryczka

Jeszcze przed I wojną światową wyjechała z rodzeństwem i matką do Petersburga. Zaczęła tam uczęszczać na lekcje rysunku. Wieczorami korzystała z bogatej oferty kulturalnej miasta. Często chodziła na bale. Już wtedy ujawnił się jej ekscentryzm. Na jedną z wytwornych zabaw przyszła przebrana za... pasterkę w towarzystwie żywych gęsi. Zwróciła wtedy na siebie uwagę prawnika pochodzącego z polskiej arystokratycznej rodziny Tadeusza Łempickiego. Para po krótkim okresie znajomości postanowiła się pobrać. Po ślubie Tamara przyjęła nazwisko męża, którym posługiwała się do końca życia.

Wejście w artystyczny świat

Po wybuchu rewolucji bolszewickiej w Rosji, Tadeusz został aresztowany przez czekistów. Tamara poszukiwała różnych możliwości wyciągnięcia męża z więzienia. Zdesperowana, zgodziła się spędzić noc ze szwedzkim konsulem, który obiecał jej zwolnienie męża. Dyplomata dotrzymał słowa. Łempickim udało się zbiec do Paryża. Wraz z nimi w stolicy Francji osiedliła się siostra i matka Tamary. Po przeprowadzce rodzina borykała się z trudnymi warunkami materialnymi. Zmagający się z depresją i traumą po pobycie w więzieniu Tadeusz nie rwał się do pracy. Tamara, by utrzymać męża i urodzoną jeszcze w Petersburgu córkę Kizette, zajęła się malarstwem.

Na początku postanowiła udoskonalić swój warsztat. Zapisała się na zajęcia u dwóch mistrzów: Maurice’a Denisa i André Lotha. Drugi z nich był nie tylko malarzem, ale również krytykiem i teoretykiem sztuki. To on zaznajomił Tamarę z nowoczesnymi prądami w dekoratorstwie i malarstwie, szczególnie kubizmem, którego wpływ widać w obrazach artystki.

Ku doskonałości

W latach 20. w Paryżu swoich sił próbowało wiele kobiet-malarek. Łempicka otoczona liczną konkurencją, była zmuszona walczyć o silną pozycję. By się podszkolić, często wyjeżdżała do włoskich galerii, gdzie podziwiała obrazy wielkich mistrzów. Potrafiła malować po kilkanaście godzin dziennie, by osiągnąć doskonałość.

- Ubierała się bardzo elegancko, nawet podczas pracy, brudząc farbami wyszukane ubranie – mówił historyk sztuki Maria Poprzęcka w audycji "Galeria wyobraźni. Opowieści o sztuce polskiej".

Portrecistka

Szczególnie upodobała sobie portrety. Klientów szukała wśród przedstawicieli arystokracji, finansjery, bogatych przedsiębiorców i artystów. Taki dobór podyktowany był względami ekonomicznymi - Łempicka miała pewność, że malowane przez nią osoby na pewno zapłacą jej za usługę.

- Jej malarstwo szybko zdobyło uznanie w środowisku artystycznym. Uznano ją za osobę, która umie portretować - dodała Monika Małkowska.

Gwiazda bohemy

Artystyczna działalność Łempickiej przypadła na szalone lata 20., kiedy ludzie próbowali odreagować okrucieństwa I wojny światowej. Wojna przyniosła także zmiany obyczajowo-społeczne, w tym emancypację kobiet, które w każdej dziedzinie życia domagały się równego traktowania z mężczyznami. Na tle tych przemian, bogate kobiety zamawiały u Łempickiej naturalnych rozmiarów portrety. Malarka przedstawiała je jako dumne, pewne siebie i wyzwolone.

- Tamara szybko stała się wzorcem wyzwolonej kobiety lat 20. Zasłynęła aktami. Na modelki nie wybierała kobiet szczupłych, ale te z pełnymi kształtami - skomentowała Monika Małkowska.

- Łempicka była międzynarodową gwiazdą. W swej megalomanii potrafiła nawet powiedzieć, że to ona wymyśliła styl art déco, co oczywiście nie było prawdą - powiedziała Maria Poprzęcka.

Malarka prędko została ikoną bohemy. Często bywała na mocno zakrapianych alkoholem imprezach, sięgała po modną kokainę, wdawała się w liczne romanse. Wszędzie pojawiała się w wytwornych strojach, które lubiła podkreślać wyzywającym makijażem i widoczną biżuterią. Miała trudny charakter, chciała rozporządzać ludźmi i nie znosiła sprzeciwu. Roztaczała wokół siebie aurę tajemnicy i legendy. Lubiła otaczać się różnymi młodymi artystami.

Z jakimi znanymi osobistościami przyjaźniła się malarka? Posłuchaj audycji "W stronę sztuki".

Jej małżeństwo, pełne kłótni i zdrad, nie przetrwało próby czasu. Z mężem rozwiodła się pod koniec lat 20. Zostawiła przy sobie córkę. Cechował ją jednak dziwny stosunek do dziecka. W dzieciństwie dziewczynka często pozowała do obrazów, ale im była starsza, tym matka bardziej jej się wypierała.

Dlaczego Tamara nie przyznawała się do córki i jak wyglądały ich wzajemne stosunki? Dowiedz się tego z audycji "W stronę sztuki".

Ameryka

W latach 30. poślubiła austriackiego barona Roula Kutnera, który tolerował jej rozwiązły styl życia. Tuż przed wybuchem II wojny światowej małżonkowie przenieśli się do Stanów Zjednoczonych. Początkowo osiedli w Kalifornii, gdzie Łempicka portretowała gwiazdy kina. Po kilku latach przeprowadzili się na drugi koniec kraju do Nowego Jorku.

- W Nowym Jorku Łempicka zdobyła już tylko pozycję towarzyską. Uwielbiane przez nią art déco było już niemodne - dodała Monika Małkowska.

Nieudana przemiana

Tamara postanowiła zmienić technikę malarską. Pędzel zamieniła na szpachlę, zaczęła portretować ludzi z niższych warstw społecznych, sięgała nawet po tematykę religijną. Spod jej ręki ukazał się cykl obrazów z drobiazgowo odtworzonymi martwymi naturami. Sięgnęła nawet po abstrakcje, ale jej obrazy nikomu nie przypadły do gustu.

Zrezygnowana, całkowicie odłożyła pędzel. Po śmierci męża w latach 60. przeniosła się do Teksasu, gdzie żyła ze zgromadzonej fortuny. Ostatnie lata życia, schorowana, spędziła w Meksyku, gdzie zmarła we śnie 18 marca 1980 roku.

Ponowne zainteresowanie

Krótko przed swoją śmiercią była świadkiem renesansu zainteresowania swoją twórczością. Galerie sztuki we Francji i Stanach Zjednoczonych zaczęły organizować wystawy jej obrazów powstałych w okresie międzywojennym. Sama artystka była zdziwiona, że wiele lat po wojnie kogoś interesuje art déco. Nie rozumiała, dlaczego jej obrazy na aukcjach są sprzedawane za astronomiczne sumy.

W Polsce zaczęła być znana dopiero po swojej śmierci. Co się do tego przyczyniło? Posłuchaj audycji "W stronę sztuki".

seb/im

Źródła: Tamara Łempicka. Między art déco a dekadencją, wyd. 2000, Grzegorz Musiał, Ja, Tamara, wyd. 2018.

Irena Eichlerówna zmarła 12 września 1990 roku w Warszawie. Ta wybitna postać międzywojennej i powojennej sceny teatralnej nie zostawiała swojej publiczności obojętnej.

- Znam ludzi, którzy Eichlerówny nie znosili na scenie, a znam większość takich ludzi, którzy byli zafascynowani jej sztuką aktorską – powiedział August Grudzicki, autor książki "Eichlerówna – szlachetny demon teatru" w rozmowie z Anną Retmaniak na antenie Polskiego Radia.

Debiut

Urodziła się 19 kwietnia 1908 roku w Warszawie, w domu przy ul. Tamka. Otrzymała dwa imiona: Irena Olimpia. Jej ojciec, Witold Józef Franciszek Eichler miał wtedy 54 lata, matka – Adela z Klimowiczów 40. Miała piątkę starszego rodzeństwa.

Studia w Państwowej Szkole Dramatycznej przy Konserwatorium Muzycznym w Warszawie umożliwiły jej rozwój talentu artystycznego oraz dały szansę wyjazdu do Wilna. Właśnie w tym mieście w 1929 roku zadebiutowała rolą Zosi w mickiewiczowskich "Dziadach" reżyserowanych przez Aleksandra Zelwerowicza.

Jednak to rola Julki w młodopolskim dramacie "W sieci" Jana Augusta Kisielewskiego w reżyserii Karola Wyrwicz - Wichrowskiego dawała możliwości pokazania szerokiego repertuaru umiejętności. Główna postać to młoda malarka uwikłana w sieć konwenansów mieszczańskich. Próbuje wyrwać się z niej i zdobyć wolność, miłość oraz oddać się całkowicie sztuce. Jednak nie umie tego zrobić. Bogaty rys psychologiczny dziewczyny z żywiołowym temperamentem i pasją życia dobrze przystawał do charakteru aktorki.

- Co się tyczy Julii, trzeba przyznać, że wiele prawdy biło ze sceny. Panna Eichlerówna posiada talent i dlatego musi iść ostrożnie, aby nie zmarnować daru Bożego – pisał reżyser Mieczysław Limanowski w konserwatywnym "Słowie".

Występ Eichlerówny recenzenci przyjęli stonowanymi komplementami, zrozumiałą ostrożnością i pewnymi zastrzeżeniami wobec debiutantki, która postanowiła zaprzeczyć słowom Zelwera (Aleksander Zelwerowicz, reżyser), który kiedyś powiedział: "Eichler? Z takim nazwiskiem nie można zrobić kariery teatralnej".

Stawiała sobie wysokie wymagania

Eichlerówna, jedna z najwybitniejszych aktorek w historii polskiego teatru w trakcie rozmowy w Instytucie Sztuki po projekcji filmu według "Róży" Stefana Żeromskiego otwarcie przedstawiła swoją postawę w trakcie pracy aktorskiej:

"Zawsze muszę wszystko znać, ja zawsze muszę wszystko przeczytać, zawsze muszę wszystkich zadręczać, że to jest tak, bo wzięte jest z tego i z tego, a tam było tak i tak. Ja zawsze jestem ta jakaś, która opracowuje całość".

Irena Eichlerówna stawiała wysokie wymaganie sobie, innym oraz sztuce: "Sztuka dla mnie musi być poetycka, czy liryczna, czy tragiczna, każda. […] Ona nie ma żadnej wartości, jeżeli nie jest poetycka".

Zmienność losów artystycznych

Przed wojną występowała m.in. na deskach Teatru Narodowego. Znakomicie zagrała Lollinę Paulinę w "Kaliguli" Karola Huberta Rostworowskiego przygotowanym przez Leona Schillera (1934). Inną z jej wybitnych i nowocześnie zagranych ról była Szimena z krytykowanego spektaklu "Cyd" Pierre’a Corneille’a w reżyserii Karola Borowskiego (1935).

Wojna przerwała jej karierę w polskich teatrach i zmusiła aktorkę do emigracji. W Rumunii związała się z Zespołem Artystów Teatru Warszawskiego, który przygotował spektakl "Uciekła mi przepióreczka" z myślą o Polakach, którzy z powodu wojennych zawirowań znaleźli się w tym kraju. Irena Eichlerówna w czasie wojny przebywała również we Francji i Brazylii. 

Po 1945 roku wróciła do Polski, a częstotliwość jej występów zmniejszyła się, nad czym Irena Eichlerówna mocno ubolewała. Wpłynęły na to zmiana warunków politycznych oraz ambicja aktorki, która oczekiwała dla siebie najbardziej wybitnych ról.

Osobowość sceniczna

- W życiu teatralnym była bardzo trudna, przez to właśnie, że była egocentryczna i na scenie i na próbach musiała być ośrodkiem całego przedstawienia – tłumaczył August Grudzicki na antenie Polskiego Radia. 

Te słowa dobrze korespondują z wypowiedzią reżysera Zbigniewa Kopalko w wywiadzie z Danutą Danek: - Ona sama była teatrem własnym, sama jedna. Była teatrem idealnym.

Wszechstronne zdolności aktorskie pozwoliły jej zaistnieć także w wielkim polskim repertuarze romantycznym, tj. "Fantazym" Juliusza Słowackiego.

- Idalia to jest pani. Pani, która jest nie tylko demonem, nie tylko wampem, ale także bohaterką romantyczną, na wskroś romantyczną i pani to powinna zagrać - cytuje, propozycję przedstawioną aktorce, Zbigniew Kopalko w rozmowie z Iwoną Malinowską na antenie Polskiego Radia.

Irena Eichlerówna była częstym gościem Polskiego Radia. Nagrania, które stanowią materialną pamiątkę jej talentu, znajdują się w archiwum PR. Aktorka ożywia swoim głosem m.in. korespondencję Fryderyka Chopina, listy Cypriana Kamila Norwida zatytułowane "Niepoprawnie bolesny człowiek", "Makbeta" Williama Shakespeare’a czy fragmenty "Czarodziejskiej góry" Tomasza Manna. 

mp/im

Zocha Stryjeńska szaleje na Facebooku

Artystką i niepokorną osobowością była od dziecka. Czerpała z życia pełnymi garściami - tworzyła obrazy, kochała mężczyzn i dzieci, cierpiała, pisała listy i wspomnienia. Wszędzie było jej pełno. Cztery lata przed śmiercią napisała: "co do mej spuścizny artystycznej, jest ona ogromna i gdzieś po ludziach na świecie całym zgubiona. Byłby wór złota i Chwała Narodu, gdyby się tym kto kiedy zajął. Zofia Stryjeńska. Amen".

Lubański, z domu Lubańska

Urodziła się w Krakowie jako Zofia Lubańska. Od dziecka dużo rysowała i malowała. Jako młoda dziewczyna została współpracowniczką kilku pism ilustrowanych. W 1909 roku rozpoczęła naukę w szkole malarskiej dla kobiet Marii Niedzielskiej. Kurs ukończyła w 1911 roku z odznaczeniem za malarstwo i sztukę stosowaną.

1 października 1911 roku - przebrana za mężczyznę, jako Tadeusz Grzymała Lubański - rozpoczęła studia malarskie w Akademii Sztuk Pięknych w Monachium (w tamtym czasie nie przyjmowano tam kobiet). Po roku rozpoznana przez kolegów opuściła Monachium i wróciła do Krakowa, gdzie podjęła intensywną twórczość malarską i literacką.

Stryjeński i inne nieszczęścia

4 listopada 1916 roku wyszła za architekta Karola Stryjeńskiego. Miała z nim trójkę dzieci - Magdę, Jacka i Jana. W latach 1921-1927 rodzina mieszkała w Zakopanem. Małżeństwu Stryjeńskich los jednak nie sprzyjał - rozwiedli się w 1927 roku. Zofia zostawiła sobie tylko nazwisko pierwszego męża i wyjechała do Warszawy, gdzie po dwóch latach znalazła drugiego.

Tym razem jej wybór padł na aktora Artura Sochę, ale ten związek był równie nieszczęśliwy i po kilku latach zakończył się rozwodem. Potem artystka miewała romanse, m.in. z architektem Achillesem Brezą oraz podróżnikiem i pisarzem Arkadym Fiedlerem.

Okupację niemiecką Stryjeńska spędziła w Krakowie, a po wkroczeniu Sowietów w 1945 roku podjęła decyzję o emigracji. Zamieszkała z dziećmi w Genewie, gdzie zmagała się z problemami finansowymi i tęsknotą za ojczyzną. Lata artystycznej świetności były już wtedy za nią. Część jej prac pochłonęły płomienie podczas wojennych bombardowań. Wiele na szczęście przetrwało.

Tamara Łempicka. Wiedziała, kogo malować

"Księżniczka sztuki polskiej"

Taki tytuł nadał Stryjeńskiej Mieczysław Grydzewski, redaktor słynnych "Wiadomości Literackich". Największą popularnością artystka cieszyła się w latach 20. Uznanie zapewniły jej m.in. dzieła "Pastorałka", cykl "Bożków słowiańskich" i "Pascha", "Pory roku", "Kolędy", "Cztery sakramenty" i "Tańce polskie".

Była autorką dekoracji polskiego pawilonu na Wystawie Światowej w Paryżu w 1925 roku - malowidła te przyniosły jej pięć nagród i rozsławiły imię Stryjeńskiej w Europie. Wyróżniano ją także w Polsce. W 1930 roku została odznaczona Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski, a w 1936 roku uhonorowano ją Złotym Wawrzynem Akademickim Polskiej Akademii Literatury "za wybitne zasługi dla polskiej sztuki w ogóle".

Na marginesie twórczości plastycznej artystka zajmowała się pisarstwem. Dla swoich dzieci opublikowała pod pseudonimem Prof. Hilar podręcznik savoir-vivre'u, "Światowiec współczesny". Pisała także pamiętniki, które ukazały się w 1995 roku pod tytułem "Chleb prawie że powszedni".

***

Zofia Stryjeńska zmarła na atak serca 28 lutego 1976 roku w klinice Bel-Air w Genewie. Pochowano ją na genewskim cmentarzu Chêne-Bourg.

mc

Miłość ponad konwenanse

Rodzice przyszłej pamiętnikarki - Stefan Żeromski i malarka Anna Zawadzka - poznali się kilka lat wcześniej, gdy Zawadzka wyjechała wraz z siostrą Anielą do Paryża, gdzie odbyła się wystawa jej rysunków. To tam pisarz zapoznał się z pracami utalentowanej malarki.

- Żeromski powiedział, że one są tak fascynujące, że chciałby poznać tę panienkę – opowiadała Monika Żeromska w audycji z cyklu "Zapiski ze współczesności" – Potem się spotkali w warszawskiej Udziałowej, ale nie powiedzieli do siebie ani słowa. Dalej historia milczy, a oni już sobie dali radę sami – dodała ze śmiechem.

Para postanowiła zamieszkać ze sobą we Włoszech, a niedługo później przyszła na świat ich córka Monika. Sytuacja osobista Żeromskiego była wtedy dość skomplikowana - z Zawadzką pozostawał w nieformalnym związku, ponieważ wciąż był mężem Oktawii z Radziwiłowiczów. Z żoną nigdy się zresztą nie rozwiódł. Do końca życia za swoją prawowitą małżonkę uznawał Zawadzką. 

W 1920 roku Żeromski wraz z nową partnerką i córką wrócił do Polski  i osiadł w podwarszawskim Konstancinie-Jeziornej. Pisarz często przebywał również w stolicy, gdzie miał mieszkanie. Tam zmarł w 1925 roku – jego córka miała wówczas niespełna trzynaście lat.

- Miałam być aktorką. Jako dziecko byłam wychowywana wokół Osterwy i przyjaźniłam się z jego córką Elżunią. To była najbliższa nam rodzina: mama się przyjaźniła z jego pierwszą żoną panią Wandą. I naturalnie Osterwa miał być naszym mistrzem i myśmy obie miały iść z Elżunią do "Reduty" – wspominała Monika Żeromska w audycji z cyklu "Zapiski ze współczesności" - Później coś się stało. Zaczęłam rysować. Mnie się tak strasznie zachciało ilustrować Conrada, jak go pierwszy raz przeczytałam, mając 15 lat. […] Zresztą ja miałam zawsze bardzo słaby wzrok i nie nadawałam się na scenę – dodała.  

Żeromska studiowała w warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych pod okiem malarza Tadeusza Pruszkowskiego. Swoje zdolności artystyczne wykorzystała, ilustrując dzieła swojego ojca – między innymi "Dzieje grzechu", "Wierną rzekę" oraz "Syzyfowe prace".

Żmudne poszukiwania spuścizny ojca

Powstanie Warszawskie - zobacz serwis specjalny

Powstanie Warszawskie zastało Monikę Żeromską i jej matkę w Warszawie – ze stolicy udało im się uciec kanałami.

- Potem byłyśmy w Milanówku u naszych przyjaciół Szczepkowskich, później w Krakowie. Następnie w Jędrzejowie u państwa Przypkowskich, naszych także wielkich przyjaciół i opiekunów – wspominała Monika Żeromska w pierwszym odcinku audycji z cyklu "Zapiski ze współczesności". 

Do stolicy kobiety wróciły w kwietniu 1945 roku. Początkowo mieszkały u Heleny Turczyńskiej, krawcowej, u której przed wojną szyły suknie. Przez kolejne miesiące Żeromska zbierała pieniądze i ludzi, którzy mieli jej pomóc odgruzować piwnicę kamienicy dawnego Towarzystwa Wydawniczego Jakuba Mortkowicza. Tam podczas Powstania Warszawskiego artystka ukryła w czterech skrzynkach rękopisy swojego ojca. W końcu, po wielu tygodniach poszukiwań, udało się znaleźć dwie kasetki. Pozostałe wydobyto spod gruzów w latach 50. – część rękopisów była bardzo zniszczona. Nie udało się uratować między innymi manuskryptu "Wiernej rzeki", a także fragmentów "Sułkowskiego" i "Promienia" – szczątki tekstów Monika Żeromska kazała spalić. Kobieta do końca swoich dni dbała o spuściznę swoich rodziców – gromadziła listy, rękopisy pisarza, a także kupowała rysunki matki.

Śladami ojca

- Pomysł pisania pamiętników przyszedł mi do głowy właściwie bardzo późno […]. Są to wspomnienia, które ciągną się tak, jak sięgam pamięcią. To znaczy od drugiego, trzeciego roku mojego życia do 1972 roku – mówiła na antenie Polskiego Radia Monika Żeromska.

Artystka zaczęła spisywać wspomnienia w ostatniej dekadzie swojego życia – dzieło zostało wydane w pięciu tomach. Krótko przed śmiercią Żeromska założyła Fundację na Rzecz Utrzymania Spuścizny po Stefanie Żeromskim, której oddała w opiekę swój dom w Konstancinie. Obecnie w willi znajduje się muzeum.

Monika Żeromska zmarła 5 października 2001 roku. Została pochowana na cmentarzu ewangelicko-reformowanym w Warszawie.

jb

Zaprojektowany przez niego gmach muzeum sztuki współczesnej swoim wyglądem całkowicie zaprzecza otaczającej go architekturze Upper East Side - centralnej części Manhattanu po jego wschodniej stronie, pomiędzy słynnym Central Parkiem a East River. Miejsce to wyglądające niezwykle współcześnie, przemieszaną zabudową, nie było w stanie "spokojnie znieść" tak "dziwnego tworu" jak koliście wznosząca się wstęga wystawienniczej spirali.

Nowoczesna architektura

Frank Lloyd Wright twierdził, że jego muzeum miało spowodować, że stojące nieopodal Metropolitan Museum of Art, przecież największe muzeum w USA, będzie przy Guggenheim Museum wyglądać niczym "protestancka stodoła". Zamiar ten powiódł się całkowicie. Pod każdym względem, zarówno zewnętrznie jak i wewnątrz, Muzeum Guggenheima prezentuje się niesamowicie nowatorsko. Wielu współczesnych twórców zaskoczonych formą prezentacji ich dzieł podpisało specjalną petycję, by nie wystawiać ich obrazów i rzeźb. Sprzeciw ten był podyktowany niedostatecznym doświetleniem eksponatów.

Muzeum, wizualnie przypominające biała wstęgę, owiniętą wokół niewidzialnego rdzenia - przestrzeni z umieszczonym u szczytu ogromnym świetlikiem - miało powodować naturalny ruch zwiedzających, poruszających się dookoła i kontemplujących wszystkie wystawione eksponaty. Na poszczególnych poziomach znajdowały się specjalne zaułki, zwane także niszami, w których dopełniana była cała kolekcja. Ściany jednak były nieco zaokrąglone i nie stały pod kątem prostym, co sprawiało wrażenie, że na przykład obrazy zdawały się "płynąć w powietrzu" wyraźnie od nich odstając. Wznoszące się spiralnie przejście, także pozbawione okien, zacieniało miejsca prezentacji. Umieszczony wysoko świetlik nie był w stanie odpowiednio doświetlić obrazów i rzeźb - konieczna była instalacja sztucznego oświetlenia. To był chyba główny problem stojący przed muzealnikami w "dogadywaniu się" z twórcami. 

Jednak zasada "zmuszenia" odwiedzających muzeum do obejrzenia całej wystawianej kolekcji okazała się bardzo odkrywczym pomysłem. Widz nie miał wrażenia, że cokolwiek pominął lub że zwiedza kolejną salę "drugi raz". W Muzeum Guggenheima można podziwiać dzieła impresjonistów, ale też sztuka postimpresjonistyczna, modernizm i sztuka współczesna.

Dzieło filantropa

Muzeum to było drugim w kolejności założonym przez filantropa i kolekcjonera Solomona R. Guggenheima. Pierwszym było muzeum sztuki abstrakcyjnej funkcjonujące pod nazwą The Museum of Non-Objective Painting (Muzeum Malarstwa Nieprzedstawiającego). Jeszcze wcześniej Guggenheim wystawiał gromadzone obrazy w swoim domu, ale z uwagi na fakt, że liczba eksponatów dość szybko rosła, konieczne było utworzenie odrębnej, odpowiednio pojemnej, placówki. We wszystkich staraniach pomagała mu niemiecka malarka abstrakcyjna Hilla von Rebay.

Razem utworzyli w 1937 roku specjalną fundację zobowiązaną do gromadzenia dzieł sztuki współczesnej - Fundację Solomona R. Guggenheima. Była to organizacja non-profit, która oprócz gromadzenia miała również za zadanie prezentację i badanie sztuki współczesnej. Dla zwiedzenia, w formie wirtualnej i poznania wielu faktów z historii tego muzeum jak i fundacji nim zarządzającej warto odwiedzić oficjalną stronę guggenheim.org. Tam każdy zainteresowany może znaleźć pełen zestaw informacji o gromadzonych dziełach sztuki współczesnej z okresu XX i XXI wieku. Tu zabrakłoby miejsca na prezentację najważniejszych nazwisk i dzieł twórców. Warto tam zajrzeć - strona jest w pełni multimedialna.

A nam pozostaje nadmienić jeszcze, że jedynym Polakiem wystawianym w tym Muzeum był Wojciech Fangor i na wystawie tematycznej w 1970 roku pokazano aż 37 jego płócien. Warto zobaczyć w Internecie wirtualne galerie z niezwykle nowatorskimi obrazami Fangora.

PP