Stworzony przez zespół Karpińskiego komputer K-202 był jedną z pierwszych na świecie konstrukcji wielkości dzisiejszego peceta. Niestety wielkie plany masowej produkcji komputera spełzły na niczym. Czym to było spowodowane? Niektórzy odpowiedzialnością obarczają niewydolny socjalistyczny przemysł. Inni wskazują na zawiść polskiego środowiska informatycznego. Jeszcze inni przyczyn porażki upatrują w obowiązującej wówczas w krajach demokracji ludowej tendencji do kupowania licencji z Zachodu oraz w radzieckim systemie informatycznym RIAD, w którym nie mieścił się komputer Karpińskiego. Nie bez znaczenia był również indywidualizm oraz wybuchowy charakter konstruktora.

O PRL-owskim Billu Gatesie porozmawiamy z Tadeuszem Kupniewskim, jego współpracownikiem, Dorotą Karpińską, córką konstruktora, historykiem informatyki prof. Maciejem Sysło oraz Piotrem Lipińskim, autorem filmu dokumentalnego i książki poświęconych postaci Karpińskiego. Przedstawimy również archiwalne wypowiedzi konstruktora.

Na "Rozmowy po zmroku" zaprasza Michał Nowak.

16 kwietnia (środa), godz. 22.30-23.30

mc

– Jacek Karpiński, rozczarowany, wyrzucony z pracy i pozbawiony możliwości pracy przy komputerach zajął się hodowlą świń. Nie chodziło jednak o to, by zarabiać dzięki niej pieniądze – powiedział Piotr Lipiński, autor filmu dokumentalnego i książki, które poświęcone są postaci konstruktora. – Karpiński chciał w ten sposób zaprotestować przeciw temu, co dzieje się w Polskiej informatyce, i temu, jak go potraktowano – powiedział autor książki, zwracając uwagę, że informatyk padł ofiarą swojego środowiska i władzy PRL.

Słowa te potwierdził inż. Tadeusz Kupniewski, współpracownik konstruktora. – Wrogowie Karpińskiego, których było wielu, patrzyli z zawiścią na jego sukces – opowiadał. – Rozpoczęli działania mające na celu umniejszenie czy wręcz zlikwidowanie jego dokonań. Jego projekt - K-202 - wyprzedzał Amerykanów o dwa lata. Dziś w tej dziedzinie to dwie lub nawet cztery epoki, lecz nawet wówczas przewaga ta była niebywale istotna. Karpiński oczywiście miał wiele propozycji pracy na Zachodzie. Jednak jego patriotyzm, któremu dał także wyraz podczas II wojny światowej, nie pozwolił mu przyjąć tych ofert – mówił inż. Tadeusz Kupniewski.

Prof. Maciej Sysło, historyk informatyki, zwrócił uwagę, że historia Jacka Karpińskiego nie była tak prosta. Przedstawiał dokumenty, które potwierdzać miały, że niepowodzenie projektu K-202 nie było wynikiem wyłącznie ludzkiej zawiści i działań przeciw konstruktorowi. Mówił, że wbrew wyrażanym opiniom Jackowi Karpińskiemu stworzono warunki do pracy. – Chciałbym też, żebyśmy nie opierali tej rozmowy na wątku "świńskim" – dodał. – Z dokumentów Politechniki Warszawskiej wynika, że Karpiński był pracownikiem tej uczelni od 1973 do 1982 roku. W tym czasie rzeczywiście kupił gospodarstwo, ale nieuprawnione jest twierdzenie, że zrobił to, ponieważ uniemożliwiono mu zajmowanie się informatyką – tłumaczył.

W "Rozmowach po zmroku" wysłuchaliśmy także nagranych wypowiedzi córki Jacka Karpińskiego - Doroty, a także słów samego konstruktora, który opowiedział o jednej ze swoich pasji. – Bardzo lubię muzykę. Chciałem być kompozytorem – mówił . – W muzyce konieczna jest duża wyobraźnia dynamiczna i dobra pamięć abstrakcyjna, podobnie jak w informatyce, elektronice i matematyce. Zwykle matematycy są dobrymi muzykami. Pewne funkcje mózgu są w obu tych dziedzinach podobne – powiedział Jacek Karpiński.

Audycję prowadził Michał Nowak.

K-202 - komputer skonstruowany przez zespół Jacka Karpińskiego; foto: Olaf/Wikimedia/CC

mc/mm

W roku 1949 w ramach Państwowego Instytutu Matematycznego, z inicjatywy jego dyrektora profesora Kazimierza Kuratowskiego, powołano Grupę Aparatów Matematycznych. Tworzyli ją młodzi inżynierowie z Politechniki Gdańskiej, m. in. Leon Łukaszewicz i Romuald Marczyński, którzy otrzymali zadanie skonstruowania polskiej maszyny matematycznej. Czyli czego?

- Maszyna matematyczna to po prostu komputer. Nasz Instytut powstał wtedy, kiedy terminu "komputer" jeszcze w Polsce nie używano, ponieważ było to obce słowo. Obowiązywała kalka z rosyjskiego, a zatem "elektroniczna maszyna licząca" - mówi profesor Marek Hołyński, dyrektor Instytutu Maszyn Matematycznych.

Instytut powstał parę lat później z przekształcenia Grupy Aparatów Matematycznych najpierw w Zakład Aparatów Matematycznych (w 1957 roku), a następnie w IMM (1962 rok).

Prof. Kazimierz Kuratowski był wybitnym matematykiem. Po wojnie prowadził seminarium, na które uczęszczali także inżynierowie. To tam narodziła się idea powołania nowego instytutu. Jego młodzi członkowie postanowili stworzyć pierwszy polski komputer. Średnia wieku wynosiła 23 lata, a młodzi ludzie musieli zbudować coś, co na świecie było jeszcze wiedzą tajną, związaną z wojskowością i obliczaniem lotu pocisków. Dostęp do technologii komputerowych był zatem bardzo trudny. - Oni byli zaraz po studiach na Politechnice Gdańskiej - mówi prof. Hołyński. - Każdy z nich dostał do zrealizowania odrębny projekt, osobną maszynę.

Komputer, jaki powstał, nazywał się XYZ. Prof. Leon Łukaszewicz zdradzał po latach, że inżynierowie zaczynali od maszyny ABC itd. - ale nie działały. Udało się dopiero w przypadku XYZ, chociaż nie było łatwo. Instytut zmagał się z problemami lokalowymi i nie tylko.

Co potrafił XYZ i czy dziś można go jeszcze zobaczyć? Jakie były dalsze losy polskich maszyn matematycznych i jak polskie osiągnięcia prezentowały się na tle międzynarodowym? Zapraszamy do wysłuchania całej rozmowy w "Naukowym zawrocie głowy", który przygotował Krzysztof Michalski.

(ew/ag)

21 lutego 2010 roku zmarł Jacek Karpiński, żołnierz batalionu "Zośka", pionier współczesnej informatyki, twórca pierwszego mikrokomputera.

Karpiński już na początku kariery borykał się z problemami. W Polsce Ludowej powstańcza przeszłość kilkakrotnie zamykała mu drogę do zdobycia dobrej pracy. Mimo to przyszły konstruktor znalazł w końcu zatrudnienie w fabryce ZWUE T-12 na Żeraniu. Później znalazł pracę akademicką, to wówczas narodził się pomysł mikrokomputera.

- On się rodził od 1960 roku, kiedy to byłem w laboratorium komputerowym na Harvardzie i w MIT - wspominał okoliczności zrodzenia się pomysłu na mikrokomputer Jacek Karpiński w audycji Krystyny Mar. - W 1963 roku zacząłem robić w Instytucie Automatyki perceptron, maszynę samouczącą się, skończyłem ją w 1964 roku. To był mój koniec w Polskiej Akademii Nauk, ponieważ wywołało to tak szaloną zawiść dyrekcji Instytutu Automatyki, że nie mogłem dalej pracować.

Wyprzedził Amerykanów

Karpiński przeszedł wówczas do Instytutu Fizyki Uniwersytetu Warszawskiego. To tu w głowie konstruktora zrodziła się myśl o jego najsłynniejszym dziele: mikrokomputerze K-202. Maszyna była jak na owe czasy rewolucyjna. - Jego projekt - K-202 - wyprzedzał Amerykanów o dwa lata. Dziś w tej dziedzinie to dwie lub nawet cztery epoki - twierdził inż. Tadeusz Kupniewski, współpracownik konstruktora, gość audycji "Rozmowy po zmroku".

Ofiara zazdrości czy doktryny?

Karpiński przedstawił swój pomysł, lecz idea nie spotkała się z pozytywnym odbiorem ze strony decydentów. Faktem jest, iż idea mikrokomputera nie przystawała do doktryny państw komunistycznych. Wynalazek Karpińskiego pasował bardziej do krajobrazu Doliny Krzemowej niż Nowej Huty. W realiach socjalistycznych republik "robotników i chłopów" liczył się wielkogabarytowy przemysł ciężki. Taka strategia bloku wschodniego doprowadziła zresztą do tego, że ZSRR i jego akolici przegrali wyścig zbrojeń z Zachodem.

Konstruktor zdecydował się przedstawić pomysł Brytyjczykom. Ci poznali się na przełomowym charakterze dzieła polskiego konstruktora i zaproponowali mu, że zaczną produkować jego wynalazek. W Karpińskim znów górę wzięła chęć pracy dla Polski, tak powstało polsko-brytyjskie konsorcjum, które rozpoczęło produkcję maszyny. I tutaj spotkały konstruktora nieprzyjemności.

- W 1973 otrzymałem wymówienie, wyprowadzono mnie pod karabinem, zrobiono rewizję osobistą, czy aby nie wynoszę jakichś dokumentów - wspominał po latach konstruktor.

Informatyk, hodowca świń i kur

Zrezygnowany Karpiński postanowił wyjechać z Warszawy. Wydzierżawił gospodarstwo i zajął się hodowlą świń i kur. - Z dokumentów Politechniki Warszawskiej wynika, że Karpiński był pracownikiem tej uczelni od 1973 do 1982 roku. W tym czasie rzeczywiście kupił gospodarstwo, ale nieuprawnione jest twierdzenie, że zrobił to, ponieważ uniemożliwiono mu zajmowanie się informatyką - stwierdził prof. Maciej Sysło, historyk informatyki.

Paszport otrzymał dopiero podczas "karnawału Solidarności" w 1981 roku. Na emigracji zainteresował się nim inny polski konstruktor - Stefan Kudelski, który prowadził firmę elektroniczną zajmującą się produkcją analogowych magnetofonów.

- Żałuję tylko, że zmarnowano te 8 lat i zmarnowano wielką możliwość stworzenia wielkiego przemysłu komputerów w Polsce – wyznał Karpiński na antenie Polskiego Radia. - Gdybyśmy podążali tymi śladami, które zrobiliśmy do 1973 dalej, to bylibyśmy naprawdę liczącym się partnerem na świecie.

O zaprzepaszczonej okazji stworzenia z Polski kraju przodującego w technologiach cyfrowych posłuchaj w audycjach.

bm

W Polsce od 1918 roku obowiązywał sześciodniowy tydzień pracy, przy czym od 1919 w sobotę pracowało się przez 6 godzin. Do ośmiogodzinnej pracującej soboty powrócono w 1933. Po wojnie przywrócony został tydzień pracy w wymiarze 46 godzin. Zmianę tego stanu rzeczy zaczęto rozważać w dobie gierkowskiej prosperity.

Najlepszy rok w historii PRL 

- 1973 rok był najlepszym rokiem dekady gierkowskiej. W ogóle to jeden z najlepszych, jeśli nie najlepszy, rok w historii PRL. Nastroje społeczne są bardzo optymistyczne. Pierwsze dwa lata nowej polityki ekonomicznej Gierka dają wyraźne, odczuwalne sukcesy. To jest ten okres, gdy mamy pełne sklepy, sporo pieniędzy, żeby w tych sklepach na miarę potrzeb się zaopatrywać, kiedy sytuacja polityczna w kraju wydaje się całkowicie ustabilizowana, kiedy perspektywa dynamicznego rozwoju wydaje się jak najbardziej realna. Nikt nie myśli o długach, które nie są wówczas jeszcze tak olbrzymie i niepokojące, poza najbystrzejszymi ekonomistami, których policzyć można było na palcach jednej ręki – opisywał sytuację  Polski w 1973 roku prof. Paweł Wieczorkiewicz w audycji Sławomira Szofa z cyklu "Był rok…".

Do gospodarczego załamania, które udowodniło, że gierkowski cud okazał się mrzonką, pozostały niespełna trzy lata. Jak na razie symbolami cywilizacyjnego skoku, którego doświadczać miał PRL, były Coca-Cola (produkowana na licencji od 1972 roku), "rodzinny" Polski Fiat 126p (schodził z taśmy montażowej od 1973 roku) oraz właśnie wprowadzenie wolnych sobót.

Coca-Cola - symbol gierkowskiej stabilizacji

- Omawiany dekret [o dniach wolnych od pracy - przyp. bm] jest ściśle związany z nową polityką społeczną, prowadzoną od początku 1971 roku, a zmierzającą do stałej poprawy warunków pracy, życia i wypoczynku społeczeństwa - tłumaczył w 1973 roku Alfred Przydatek, poseł na Sejm PRL, sprawozdawca Komisji Pracy i Spraw Socjalnych. - Taka aktywna i ofensywna polityka społeczna wciela coraz bardziej w życie uchwały VI Zjazdu partii.

Wszystko zależne od planu 

Na tym zjeździe, w grudniu 1971 roku, uchwalono długoterminowy program skracania czasu pracy. Rok później ukazał się dekret o Rady Państwa PRL o dodatkowych dniach wolnych od pracy, przy czym zakładał on odpracowanie wolnego w dniach pracy. W dekrecie z 14 lipca 1973 roku nadano uprawnienia Radzie Ministrów do wyznaczenia dni wolnych w poszczególnych latach. Przyznanie wolnych sobót zależało nadal od prawideł rządzących gospodarką centralnie planowaną.

- Warunkiem udzielenia dodatkowych dni wolnych od pracy jest wykonanie zadań planowych lub usługowych, osiągnięcie ustalonych wskaźników ekonomicznych oraz nieprzekraczanie planowanego funduszu płac - tłumaczył z trybuny sejmowej poseł-sprawozdawca. - Dekret spełnia doniosłą rolę w procesie tworzenia klimatu poprawy warunków wypoczynku, wychodząc naprzeciw oczekiwaniom ludzi pracy. Potwierdza zasadę działalności państwa socjalistycznego, głoszącego jedność spraw produkcji, bytu i wypoczynku jako jedyną słuszną drogę do zaspokajania potrzeb społeczeństwa.

Po wysłuchaniu tej nowomowy posłowie zgodnie zagłosowali za przyjęciem dekretu. W 1973 roku Polacy mieli w sumie dwie wolne soboty, rok później sześć, a poczynając od 1975 było 12 wolnych weekendów. W 1981 roku zaczęto wprowadzać normę czasu pracy wynoszącą 42 godzin tygodniowo.

bm