Historia

Reżyser, prześmiewca, prowokator. Robert Altman kontra Hollywood

Ostatnia aktualizacja: 20.11.2023 05:40
– Krytykowano moje dzieła wiele razy. W chwili, w której wszyscy uznają mój film za wspaniały, pora będzie porzucić ten zawód – mówił Robert Altman w 1996 roku w Cannes, gdzie premierę miał "Kansas City", jeden z wielu gorąco dyskutowanych obrazów reżysera, który od początku jednych zachwycał, innych zaś drażnił.
Robert Altman w 1978 roku
Robert Altman w 1978 rokuFoto: Forum

17 lat temu w Los Angeles zmarł Robert Altman, reżyser, scenarzysta i producent filmowy, laureat Oscara za całokształt twórczości, autor m.in. filmów "MASH", "Nashville", "Trzy kobiety", "Gracz", "Na skróty" i "Gosford Park".

Niepokorny szyderca

Jego oryginalna twórczość to osobne zjawisko na tle amerykańskiej sztuki filmowej drugiej połowy XX wieku. Styl, którym się posługiwał i który krytycy ochrzcili mianem "Altmanesque", był wynikiem m.in. jego niecodziennych metod pracy twórczej. W "Trzech kobietach" dialogi były improwizowane dopiero podczas zdjęć, w "Kansas City" reżysera nie interesowała "treść ani logika postaci", lecz "aktor jako coś w rodzaju instrumentu muzycznego" i "film jako jam session".


Posłuchaj
04:52 varia___4753_96_iv_tr_0-0_1139626306702fac[00].mp3 Robert Altman i Jennifer Jason Leigh o pracy na planie "Kansas City". Wypowiedzi filmowców poprzedza komentarz dziennikarki Anny Fuksiewicz (PR, 02.11.1996)

 

– Kręcąc film, cały czas czekam z nadzieją na jakieś potknięcie – mówił na premierze "Gosford Park" w 2001 roku. – Jeśli w każdym moim filmie znajdzie się sześć dobrych momentów, to okaże się, że żaden z nich nie został zaplanowany, żaden z nich nie był zapisany w scenariuszu ani wyreżyserowany. Było to coś, co wyniknęło przypadkiem i wszystkim się spodobało. Myślę, że dzięki temu film jest dla widza wiarygodny – stwierdził.

Niekonwencjonalne podejście Roberta Altmana do sztuki i produkcji kinematograficznej wielokrotnie było dlań źródłem problemów w zachowawczym i zorientowanym na komercję Hollywood. – Nigdy nie został tam zaakceptowany, nawet wtedy, gdy robił głośne i dyskutowane filmy – zauważył krytyk filmowy Janusz Wróblewski w audycji nagrywanej jeszcze za życia reżysera. – Nigdy nie należał do pokornych reżyserów, którzy godzą się na opisywanie świata zgodnie z hollywoodzką normą. Nie robi filmów gatunkowych, takich, które Amerykanie łatwo rozumieją i które, co najważniejsze, przynoszą duży dochód producentom. Żaden z jego filmów, nawet tak głośnych jak "MASH", za którego Altman otrzymał Złotą Palmę w Cannes, nie był wielkim hitem kasowym – mówił gość Anny Fuksiewicz.


Posłuchaj
27:23 z obu stron kamery____1571_02_iv_tr_0-0_12786954066dc468[00].mp3 Janusz Wróblewski i Anna Fuksiewicz omawiają twórczość reżyserską Roberta Altmana (PR, 11.05.2002)

 

Przede wszystkim jednak Amerykanie mieli za złe Altmanowi, że wciąż im dogryza, ganiąc amerykańskie mity, wyobrażenia i styl życia. Antywojenny "MASH" w obrazoburczy sposób wyśmiewał militarny optymizm Stanów Zjednoczonych, "Nashville" było karykaturą przenikniętego konformizmem amerykańskiego społeczeństwa, a w "Graczu" ostrze krytyki skierowane zostało w stronę samego Hollywood. Być może dlatego, choć kilkukrotnie go nominowano, swojego pierwszego - i ostatniego - Oscara odebrał dopiero tuż przed śmiercią w 2006 roku. Ameryka doceniła całokształt jego twórczości filmowej, choć wcześniej nie chciała nagrodzić go za reżyserię któregokolwiek z jego dzieł, choć Oscary przyznawano grającym w nim aktorom, brzmiącym w nich piosenkom lub scenarzystom współpracującym z Altmanem.

Chętniej nagradzano reżysera w Europie. Zdobył m.in. dwie Złote Palmy w Cannes (za "MASH" i "Gracza"), dwa Złote Lwy w Wenecji (za "Na skróty" oraz za całokształt twórczości), Złotego Niedźwiedzia w Berlinie (za film "Buffalo Bill i Indianie"), dwie brytyjskie nagrody BAFTA (za "Gracza" i "Gosford Park"). W Ameryce honorowały go przede wszystkim środowiska kina niezależnego. Był laureatem m.in. statuetki Independent Spirit, a organizatorzy tej nagrody ustanowili w 2007 roku specjalne wyróżnienie imienia Roberta Altmana.

Sześć dekad filmów

Robert Altman urodził się 20 lutego 1925 roku w Kansas City w stanie Missouri. Miasto swojego dzieciństwa sportretował po latach w filmie "Kansas City" (1996). Przyszły reżyser uczył się najpierw w szkołach jezuickich, a gdy nadeszły lata II wojny światowej, odbył kurs w akademii wojskowej w Lexington. Gdy tylko skończył 18 lat, zaciągnął się do amerykańskiej armii, został pilotem bombowca Liberator B-24 i zrzucał bomby podczas walk na Pacyfiku.

Zdemobilizowany w 1947 roku, zamieszkał w Kalifornii i zatrudnił się w dziale reklamy firmy produkującej maszyny służące do wykonywania tatuaży identyfikacyjnych na ciele psów. W 1948 roku, pod wpływem kaprysu, sprzedał wytwórni RKO scenariusz "Bodyguarda" napisany wspólnie ze znajomym. Film w reżyserii Richarda Fleischera odniósł wielki sukces. I w ten sposób Altman przebojem wszedł w świat kinematografii.

Zanim jednak znalazł się w Hollywood, szlifował warsztat jako reżyser i scenarzysta w Calvin Company w Kansas City, gdzie zrobił ponad sześćdziesiąt dokumentów, filmów edukacyjnych i reklamowych. Na początku lat 50. zatrudnił się w telewizji, gdzie współpracował przy tworzeniu popularnych seriali m.in. z Alfredem Hitchcockiem.

Wreszcie w 1957 roku debiutował produkcją pełnometrażową pt. "Młodociani przestępcy" ("Deliquents") i od razu wywołał kontrowersje. Jego pierwszy film, oprotestowany w Ameryce i zakazany w Wielkiej Brytanii, pokazywany był głównie w kinach samochodowych, by nie "demoralizować młodzieży".W ciągu kolejnej dekady Altman spełniał się zawodowo przede wszystkim w telewizji. Zrobił tylko dwa mniej znaczące filmy kinowe. Aż wreszcie nadszedł rok 1970, który wyznaczył początek nowej ery w twórczości filmowca.

Lata 70. ugruntowały sławę Roberta Altmana jako jednego z przedstawicieli tzw. Nowego Hollywood, generacji reżyserów, do której należeli także Martin Scorsese, Woody Allen, Sidney Lumet i Francis Ford Coppola, choć, jak wiemy, w przeciwieństwie do nich Altman nie mógł liczyć na wielka sympatię Hollywood. Rewizjonistyczna pasja twórcy przyniosła filmy "MASH" (1970), antywestern "McCabe i pani Miller" (1971), antykryminał "Długie pożegnanie" (1973), antygangsterski "Złodzieje jak my" (1974), wreszcie słynne "Nashville" (1975) i "Trzy kobiety" (1977) - by wymienić tylko niektóre z osiągnięć tego niezwykle płodnego okresu.


Posłuchaj
34:04 zderzenia - trzy kobiety___f 29857a_tr_0-0_11627421066ee430[00].mp3 O "Trzech kobietach" Roberta Altmana Anna Retmaniak rozmawia z krytyk filmową Małgorzatą Dipont, psychologiem Andrzejem Samsonem i psychiatrą Andrzejem Szemisem (PR, 22.06.1984)

 

To właśnie te produkcje określiły w pełni styl "Altmanesque", zaskakujący umysł widza polifonią i mnogością wątków, a potem prowokacyjnym zwrotem akcji, stawiający na paradokumentalny realizm, choć z dużą dozą autorskiej ironii, i oczywiście przepełniony zjadliwą krytyką potocznych amerykańskich sądów i złudzeń. Reżyser wysoko postawił poprzeczkę swoim dziełom. W owej "złotej epoce" powstało tak wiele arcydzieł, że później nadeszły chude lata w dziejach jego twórczości. Do formy udało mu się powrócić dopiero "Graczem" (1992) i "Na skróty" (1993). Potem był "Pret-a-Porter" (1994) i "Kansas City" (1996), po drodze zupełnie nieudana "Fałszywa ofiara" (najgłośniejsza porażka Altmana) i wreszcie dzieła z okresu schyłkowego, którego najjaśniejszym punktem był "Gosford Park" (2001).

W ostatnich latach życia Roberta Altmana traktowano w USA coraz lepiej, doceniając jego wkład w rozwój kina autorskiego i niezależnego, które od lat 90. (m.in. za sprawą Quentina Tarantino) torowało sobie drogę na salony głównego nurtu. Za reżyserię "Gosford Park" filmowiec doczekał się nawet pierwszego Złotego Globu. Na początku XXI wieku widać było, że Ameryka zestarzała się i zmęczyła własnymi (i cudzymi) mitami oraz legendami. Wrzesień 2001 roku pokazał, że Stany Zjednoczone nie są takim mocarstwem, za jakie się uważały. Krytycy amerykańskiego stylu życia wyrośli nagle na nauczycieli pokory.

Ostatniego filmu - o znaczącym tytule "Ostatnia audycja" - schorowany Robert Altman nie był już w stanie sam dokończyć, zatrudnił więc do pomocy Paula Thomasa Andersona, reżysera m.in. słynnych "Boogie Nights" (1997) i "Magnolii" (1999), a potem "Aż poleje się krew" (2007) i "Mistrza" (2012). "Ostatnia audycja" miała premierę w lutym 2006 roku. W marcu tego roku Robert Altman otrzymał Oscara za całokształt twórczości. 20 listopada 2006 roku reżyser zmarł.

mc

Czytaj także

Merian Cooper, producent hitu kinowego "King Kong", walczył o wolność Polski

Ostatnia aktualizacja: 24.10.2023 05:45
24 października 1893 roku urodził się Merian C. Cooper, amerykański pilot, który po zakończeniu I wojny światowej nie wrócił do domu. Późniejszy producent kinowego hitu "King Kong" z 1933 roku, walczył w wojnie polsko-bolszewickiej z powodu rodzinnego długu zaciągniętego u Tadeusza Kościuszki. 
rozwiń zwiń
Czytaj także

Martin Scorsese - reżyser z ferajny

Ostatnia aktualizacja: 17.11.2023 05:38
17 listopada 1942 roku urodził się w Nowym Jorku wybitny amerykański reżyser, Martin Scorsese. Tworzy popularne kino gangsterskie z walorem psychologicznym, a z drugiej strony odważne filmy o problemach wiary. 
rozwiń zwiń
Czytaj także

Siegmund Lubin. Polak, który robił filmy, zmniejszał projektory i drażnił Edisona

Ostatnia aktualizacja: 23.10.2021 05:45
Urodzony w pruskim zaborze jako Zygmunt Lubszyński, w Berlinie stał się Siegmundem, w Ameryce zaś Lubinem. Pod tym nazwiskiem stał się sławny jako pionier kina, wynalazca, przedsiębiorca filmowy, reżyser, aktor i producent, a także - niestety - jeden z prekursorów niechlubnej tradycji piractwa intelektualnego.
rozwiń zwiń
Czytaj także

Samuel Goldwyn. Warszawiak, który sprzedał rękawiczki i podbił Hollywood

Ostatnia aktualizacja: 17.08.2023 05:45
Jednym filmem dwa razy zmienił historię amerykańskiego kina. Zanim jednak stał się sławny i bogaty, mozolnie wychodził z biedy, handlując czym się da. A gdy wcześniej jako nastolatek opuszczał Warszawę, nie miał ani grosza.
rozwiń zwiń
Czytaj także

Pola Negri. "Była Polką, zawsze Polką i wszędzie Polką"

Ostatnia aktualizacja: 03.01.2024 05:51
– Uważała się za Polkę, i to Polkę-patriotkę, choć była pół-Słowaczką. Jej ojciec był słowackim Cyganem. Stąd jej kruczoczarne włosy – mówił w Polskim Radiu Andrzej Krakowski, autor książki "Pollywood. Jak stworzyliśmy Hollywood". Dziś 127. rocznica urodzin Barbary Apolonii Chałupiec, znanej na całym świecie jako Pola Negri.
rozwiń zwiń
Czytaj także

Zdobywca Oscarów z Suchej Beskidzkiej. Polskie lata Billy'ego Wildera

Ostatnia aktualizacja: 27.03.2024 05:56
Miał kilka lat, gdy zaczęła się jego podróż na zachód. Najpierw Wiedeń, potem Berlin i Paryż, wreszcie: Hollywood. W Ameryce odniósł sukces, o którym nawet mu się nie śniło, gdy jako chłopiec ganiał po Suchej czy po Krakowie. A chłopcem był dosyć niesfornym i nie raz wpadał w kłopoty. 
rozwiń zwiń
Czytaj także

Bracia Warner. Polscy Żydzi z Krasnosielca budują fabrykę filmów

Ostatnia aktualizacja: 07.11.2021 05:45
Spośród czterech założycieli wytwórni Warner Bros. trzech przyszło na świat w mazowieckiej wsi pod Przasnyszem w zaborze rosyjskim. Ale nawet Warnerowie urodzeni w Ameryce liznęli trochę języka polskiego, który potem często wkradał się do ich angielszczyzny i tworzył intrygujące hybrydy słów.
rozwiń zwiń
Czytaj także

Bracia Shubert. Królowie Broadwayu spod Suwałk

Ostatnia aktualizacja: 13.11.2021 05:50
Lee, Sammy i Jacob Shubertowie, urodzeni w latach 70. XIX wieku we Władysławowie w guberni suwalskiej, zbudowali w USA prawdziwe teatralne imperium i uczynili Broadway stolicą amerykańskiego musicalu. Gdy zaczynali przygodę z show biznesem, byli jeszcze nastolatkami.
rozwiń zwiń