Nie wiemy, kiedy przyszedł na świat książę cieszyńskich zbójników. Pierwszą pewną informacją na jego temat jest data chrztu - 13 listopada 1680 roku. Ondraszek, a właściwie Andrzej Szebasta, urodził się w bogatej chłopskiej rodzinie wójta wsi Janowice.

Zgodnie z tradycją urząd wójta był dziedziczny i sprawował go najstarszy w rodzie. Jednak funkcja nie przypadła Ondraszkowi. W 1709 roku wójtem został jeden z dziewięciorga rodzeństwa Ondraszka, młodszy od niego - Jan. Stąd przypuszczenia, że już wówczas harnaś prowadził zbójeckie życie. Pewne jest, że w 1711 roku został dowódcą bandy rozbójników, złożonej z dezerterów z austriackiej armii.

Nie był Robin Hoodem

W górach zbójnicy mogli rozwijać swój łupieżczy fach. Geograficznie trudnodostępny teren sprzyjał ukrywaniu się przed władzą, nie bez znaczenia było nastawienie lokalnej społeczności, która bardziej od miejscowych zbójców nienawidziła poborców podatkowych.

- Każdy bandyta chroni swoją społeczność, bo w ten sposób sam jest chroniony – mówił Witold Vargas w audycji Sławy Bieńczyckiej z cyklu "Sobota z Jedynką". Posłuchaj audycji poświęconej galerii najsłynniejszych karpackich harnasiów.

Banda Ondraszka nie była romantyczną zbieraniną szlachetnych banitów. Herszt i jego podwładni napadali na dwory i wioski. Zbójnicy nie mieli oporów przed splamieniem sobie rąk ludzką krwią.

Straszny koniec zbójnika

Lokalna społeczność nie wydała Ondraszka nawet po wyznaczeniu za niego sowitej nagrody. Zbójnika zdradzili jego kompani. Spiskowi przewodził Jerzy Juraszek, który zgładził swojego harnasia w karczmie Antoniego Horaka w Świadnowie w nocy z 31 marca na 1 kwietnia 1715. Bandyci przewieźli ciało herszta do Frydku, gdzie - jak podaje "Polski słownik biograficzny" Michaela Morysa - zostało poćwiartowane i rozwieszone po okolicy.

Heraklesi i Tezeusze gór

Podobnie jak inni zbójnicy, również Ondraszek stał się nieśmiertelny dzięki folklorowi. Po jego śmierci, tak jak w przypadku Janosika, zaczęły powstawać legendy o bohaterskim zbójcy.

- Legendy o zbójnikach to jedyne na naszych ziemiach przykłady mitu bohaterskiego, zakorzenionego głęboko w tradycji euroazjatyckiej - wyjaśniała etnograf dr Urszula Janicka-Krzywda na antenie Polskiego Radia.

bm

Andrzej Wajda: film o mnie byłby bardzo nudny

Wajda kilkukrotnie miał szansę Oscara w kategorii filmów nieanglojęzycznych. Był nominowany za produkcje "Ziemia obiecana" (1974), "Panny z Wilka" (1979), "Człowiek z żelaza" (1981) i "Katyń" (2007). I choć nie zdobył wtedy żadnej statuetki, to amerykańska Akademia Filmowa przyznała mu w 2000 roku honorową nagrodę za osiągnięcia życia i wkład w rozwój światowej kinematografii.

Jego filmy wyróżniano także weneckim Złotym Lwem, berlińskim Złotym Niedźwiedziem, a także słynnymi Palmami podczas Międzynarodowego Festiwalu Filmowego w Cannes. Na Lazurowym Wybrzeżu wyróżniono Andrzeja Wajdę aż dwa razy.

Canneńskie triumfy

Pierwszą nagrodę w Cannes przyznano Wajdzie za "Kanał" (1957) podczas 10. odsłony francuskiego festiwalu. Była to Srebrna Palma, którą reżyser podzielił się ex aequo z Ingmarem Bergmanem i jego "Siódmą pieczęcią". Dla polskiej kinematografii było to wielkie i znaczące osiągnięcie, tym bardziej, że film Wajdy nie miał najwyższych notowań w kraju. W pierwszym okresie był nawet piętnowany przez rodzimą krytykę i widzów z uwagi na daleki od pomnikowości sposób przedstawienia powstańców warszawskich.

Za granicą dzieło Wajdy było nieporównanie bardziej podziwiane i oklaskiwane. Dziennik "Le Figaro" napisał, że "film Wajdy dosłownie odbiera oddech". Dla Francuzów "Kanał" był przykładem jak "tragizm poszczególnych postaci, bohaterów tego filmu, czyni z nich nieśmiertelnych bohaterów polskiej historii".

Andrzej Wajda. "Polska była jego miłością"

Jeszcze większym sukcesem był "Człowiek z żelaza" (1981). Jury 34. Międzynarodowego Festiwalu Filmowy w Cannes, w którym zasiadali między innymi Jacques Deray, Ellen Burstyn, Jean-Claude Carriere, Carlos Diegues, Antonio Gala czy Douglas Slocombe, spośród 22 konkursowych propozycji  najbardziej zachwyciło się tym właśnie filmem. Nagrodzono go Złotą Palmą. Nigdy wcześniej polska produkcja nie otrzymała tak znaczącej nagrody na festiwalu filmowym.

Nie tylko jury wyszło z projekcji zachwycone. Publiczność na pokazach festiwalowych nagradzała film brawami na stojąco. Opiniotwórcze magazyny prasowe i gazety rozpisywały się o tych dziele Wajdy i o historii "Solidarności", której początki są w nim przedstawione. "Człowiek z żelaza" powstawał bowiem niejako "na żywo", kiedy wydarzenia, szczególnie w stoczni gdańskiej, wypełniły nadzieją cały naród. Światowe demokracje podziwiały ten zryw Polaków ku wolności.

Nakręcone książki

Andrzej Wajda to jeden z tych twórców filmowych, którzy chętnie sięgają po literaturę, i to po tę najbardziej wybitną. Aż trzy razy reżyser czerpał z prozy Jarosława Iwaszkiewicza, z czego warto zwrócić uwagę przede wszystkim na "Panny z Wilka" (1979), opowieść o Wiktorze Rubenie, który odwiedza po 15 latach miejsce swoich pierwszych erotycznych uniesień i próbuje rozliczyć się z przeszłością.

Czym się zajadały panny z Wilka?

Wajda, który 9 lat wcześniej bez trudu przeniósł na ekran Iwaszkiewiczowską "Brzezinę", tym razem napotkał na pewien opór artystycznej materii. Mówił o tym w archiwalnej rozmowie z Polskim Radiem, którą w 2008 roku przypomniała Anna Lisiecka

– Nie od razu zrozumiałem, jak bardzo inny musi być rytm całego filmu – słyszymy w nagraniu. - To jest tak pięknie napisane, że połączone z właściwymi aktorami musiało dać taki rezultat. Ale ja zmordowałem się przy tym filmie bardziej niż przy jakimkolwiek innym. Ta pajęczyna, która się rwie każdego dnia... Każda scena wydaje się albo zbyt wyrazista, albo niedostatecznie jasna. To powoduje straszne stresy u aktorów, którzy nie wiedzą, gdzie znaleźć granice pomiędzy tym, co jest już zbyt dosłowne i nie nadaje się do tego filmu, a tym, co jest zbyt niedopowiedziane i w związku z tym niejasne – mówił reżyser.

Znacznie wcześniej - w 1965 roku - Wajda dokonał adaptacji "Popiołów" Stefana Żeromskiego. Dziewiąty pełnometrażowy film Wajdy był jedną z najdroższych polskich produkcji tamtych czasów. W związku z dalekim od wyobrażeń obrazem ludzi walczących o niepodległość dzieło wywołało wiele kontrowersji. Zarazem odczytywane było przez widzów jako aluzja do współczesnej sytuacji w kraju.

"Popioły" Wajdy. Rozczarowanie Napoleonem w głębokim PRL

- To jest film, którego nie sposób wyłączyć z dekady, w której powstał, a więc w środkowym peerelu, w środku dekady Gomułki, bardzo przygnębiającej epoki Polski lat 60. - tłumaczył krytyk filmowy Tadeusz Lubelski w Polskim Radiu. - Zaangażowanie tego filmu, nie tylko polityczne, w ówczesny spór, w ówczesną sytuację niepełnej wolności, było decydujące dla jego kształtu artystycznego i dla jego powstania. Najważniejsza idea tego filmu, filmu pesymistycznego, o przegranej wojnie, i o rozczarowaniu całego pokolenia Polaków, którzy uwierzyli Napoleonowi, była związana z sytuacją w latach 60. - wyjaśniał Lubelski.

Do głównej roli Wajda zaangażował młodego studenta wydziału aktorskiego, Daniela Olbrychskiego i tym samym odkrył go dla polskiego kina a zwłaszcza dla siebie. "Popiołami" rozpoczęła się bowiem wieloletnia przyjaźń i współpraca Wajdy z Olbrychskim, który odtąd grał niemal w każdym filmie reżysera.

Jednym z największych osiągnięć Wajdy w dziedzinie ekranizacji literatury - a także osiągnięć polskiej kinematografii w ogóle - jest bez wątpienia "Ziemia obiecana" (1974) na podstawie powieści Władysława Reymonta. Film został okrzyknięty arcydziełem nie tylko w Polsce, lecz także na całym świecie. Jednym z jego wielbicieli jest amerykański reżyser Martin Scorsese.

– To był mój trzeci film z Wajdą, po "Wszystko na sprzedaż" i "Weselu" – wspominał w 2012 roku operator Witold Sobociński, który w Polskim Radiu opowiadał o cyfrowej rekonstrukcji "Ziemi obiecanej" i związanymi z nią objazdowymi projekcjami dzieła. – To film uniwersalny, jeden z najlepszych w historii polskiego kina. I ma swoją wspaniałą tradycję: w telewizji widziałem go setki razy, nie wspominając o seansach kinowych – wyznał.

(Post)romantyzm z każdej strony

Pod koniec XX wieku Andrzej Wajda odważył się sięgnąć po najbardziej polskie z polskich dzieł literackich - "Pana Tadeusza". Film miał premierę w 1999 roku. Epopeja narodowa przeniesiona przez filmowca na wielki ekran zachwyciła publiczność i krytyków narracją, scenografią i znakomitą grą aktorską. W "Panu Tadeuszu" wystąpiły niemal same gwiazdy. Światową karierę rozpoczęła tam Alicja Bachleda-Curuś.

Marek Brodzki, kierownik produkcji i drugi reżyser filmu "Pan Tadeusz", wspominał w 2014 roku początki pracy nad dziełem. – To było odważne przedsięwzięcie, bo to poezja, i to poezja niełatwa. Byłem ciekaw, co z tego będzie. – Gdy zobaczyłem pierwszy zarys scenariusza, zrozumiałem, że to może to być wspaniałe, potoczyste, duże kino – opowiadał.

Narodowe Czytanie "Wesela" w Polskim Radiu

Za inny arcypolski tekst zabrał się Wajda już w 1973 roku. Chodzi o "Wesele" Stanisława Wyspiańskiego. Filmowa adaptacja dramatu to kolejne arcydzieło naszej kinematografii. Talent reżysera połączył się tu z geniuszem autora sztuki. Jak głosi anegdota, po obejrzeniu "Wesela", Elia Kazan miał zapytać Andrzeja Wajdę, gdzie znalazł tak doskonałego scenarzystę.

Kluczem do ogromnego sukcesu "Wesela" Wajdy była przede wszystkim głęboka wierność reżysera wobec autora dramatu i to na bardzo wielu poziomach. Symboliczny wydaje się już wybór miejsca, w którym zorganizowano premierę filmu.

Daniel Olbrychski: powiedziałem Wajdzie, że chyba zwariował

– Bardzo zależało mi na tym, żeby premiera tego filmu odbyła się na scenie Teatru Słowackiego w Krakowie – wspominał Andrzej Wajda w rozmowie z Anną Fuksiewicz w audycji "Z obu stron kamery". Zgodnie z wolą reżysera 9 stycznia 1973 roku, w tej samej sali, w której 72 lata wcześniej miała miejsce teatralna prapremiera dramatu, odbyła się uroczysta premiera filmu "Wesele".

Wyspiański w rękach Wajdy to nie tylko film. Reżyser pracował przecież w teatrze i również tam zapisał się jako wybitny twórca. To Andrzej Wajda jest autorem najbardziej znanej inscenizacji "Nocy listopadowej" - dokonanej najpierw w 1974 roku w Teatrze Starym w Krakowie, a później w Teatrze Telewizji. – Wielką oryginalność tej inscenizacji czuje się do dzisiaj. Nieprawdopodobna jest gorączka i temperatura tego przedstawienia – mówiła w audycji prof. Barbara Osterloff.

Andrzej Wajda wymyślił, ażeby część tekstu "Nocy listopadowej" została przez aktorów wyśpiewana. – Wiemy, że Wyspiański był zafascynowany Wagnerem. Chciał pójść krok dalej, pod koniec życia zamyślał "Noc listopadową" właśnie jako spektakl muzyczny. Wydaje mi się, że byłby bardzo zadowolony z tej realizacji Wajdy – mówił autor tekstów Konrad Szczebiot.

Fantastyczny Wajda

Stanisław Lem: ten film jest dnem dna

Na koniec warto zwrócić uwagę na przygodę Andrzeja Wajdy z kinem science fiction. W 1968 roku pokazał światu film "Przekładaniec" na podstawie prozy Stanisława Lema. To także był akt odwagi, choć nie tego samego rodzaju, co przy "Panu Tadeuszu". Chodziło o samego Lema. Pisarz znany był z niechęci do każdej kolejnej adaptacji swoich tekstów. Zżymał się na zmiany towarzyszące przekładaniu literatury na obraz, nie raz wymyślał reżyserom i w ogóle był nieufny kinu fantastycznonaukowemu.

Tymczasem w liście do Andrzeja Wajdy Lem napisał: "Drogi Panie, przedwczoraj oglądałem w telewizji film "Przekładaniec". Zarówno robota Pana, jak dzieło aktorów oraz wystrój scenograficzny wydały mi się bardzo dobre. Zwłaszcza już dobry był w swojej roli adwokat, sympatyczny bardzo chirurg, no a Kobiela nie wymaga pochwał specjalnych. Jedyne zastrzeżenia moje merytoryczne dotyczyły niepewności, czy wskutek bardzo szybkiego tempa całości rzecz nie jest aby dla przeciętnego widza trudno zrozumiała? Ale nie jestem w stanie osądzać tego, ponieważ ja znałem przecież scenariusz. "Przyszłość" bliska a nieokreślona została zrobiona bardzo pomysłowo, biorąc pod uwagę to zwłaszcza, jak szczupłymi środkami Pan tego dokonał".

Lata później Lem powtarzał: ""Przekładaniec" Wajdy z Kobielą w roli głównej zupełnie mnie satysfakcjonuje".

Prawda jest taka, że Lem nie tyle znał scenariusz, co sam go napisał, a "Przekładaniec" w przeciwieństwie do pozostałych filmowych wersji jego dzieł, nie jest adaptacją tekstu prozatorskiego, tylko właśnie scenariusza stworzonego przez samego pisarza. Być może to sprawiło, że pisarz i reżyser nie mieli powodów do waśni na temat struktury filmu.

mc

Legenda o osiemnastowiecznym bandycie

Juraj Jánošík był słowackim rozbójnikiem, który na przełomie XVII i XVIII wieku grasował na terenie Karpat Zachodnich. Urodził się w 1688 roku we wsi Terchova, położonej niedaleko miasta Żylina. Początkowo nic nie zapowiadało tego, że w przyszłości Janosik wstąpi na drogę bezprawia – był żołnierzem armii austriackiej i stacjonował w zamku w mieście Bytča. W tamtejszym lochu uwięziony był harnaś zbójników Tomasz Uhorczik. Wojskowy pomógł rozbójnikowi uciec z więzienia i przyłączył się do jego bandy. Po kilku latach Janosik sam został szefem zbójników i wraz ze swoimi kompanami grasował na pograniczu węgiersko-polskim.

Wiosną 1713 roku harnaś został schwytany i osadzony w więzieniu. W marcu odbył się jego proces – został oskarżony wówczas między innymi o zabójstwo proboszcza z okolicznej wsi. Janosik nie przyznał się do zarzucanych mu czynów. Mimo to został skazany na karę śmierci – powieszono go na haku za ostatnie, lewe żebro podczas publicznej egzekucji wykonanej na rynku w Liptowskim Świętym Mikułaszu.

Obecnie Janosik jest uznawany niemalże za bohatera narodowego Słowacji. Wokół jego postaci narosło wiele baśni i legend, które przedstawiają go jako człowieka bez skazy, zabierającego bogatym i dającego biednym. Na podstawie jego życia zaczęły powstawać także liczne utwory literackie. Jednym z twórców żywo zainteresowanych słowackim zbójcą był Kazimierz Przerwa-Tetmajer - warto wspomnieć między innymi o jego wierszu "Janosik tańczył z cesarzową" oraz o epopei "Legenda Tatr", której druga część nosi tytuł "Janosik Nędza Litmanowski".

Reżyser Jerzy Passendorfer i scenarzysta Tadeusz Kwiatkowski, zainspirowani legendą Janosika, postanowili w latach 70. XX wieku zrealizować o nim serial.

Polski Robin Hood

Twórcy serialu wprowadzili jednak kilka znaczących zmian w legendzie o słowackim zbójniku. Akcja trzynastoodcinkowego "Janosika" rozgrywa na początku XIX wieku w polskich górach. Tytułowy bohater (grany przez Marka Perepeczko) jest młodym góralem. Pewnego razu zostaje pojmany i wtrącony do więzienia po tym, jak stanął w obronie katowanego przez hrabiowskich hajduków chłopa. W lochu nie spędza wiele czasu – w ucieczce pomaga mu córka hrabiego Klarysa (Anna Dymna), której zaimponowała odwaga górala. Jego nieobecność szybko jednak zostaje zauważona przez strażników więziennych, którzy ruszają w pościg za chłopakiem. Janosik w ostatniej chwili zostaje uratowany przez zbójców. Wdzięczny za pomoc postanawia przyłączyć się do ich grona. 

Wraz z rozbójnikami przeżywa liczne przygody - w serialu pokazanych jest wiele widowiskowych bójek i pojedynków, porwań, zasadzek, a także konnych pościgów. Ponadto zbójcy regularnie napadają okoliczne dworki szlacheckie i karawany kupieckie, a zdobyte na bogatych łupy rozdają chłopom. Wszystko to okraszone jest sporą dawką humoru. W "Janosiku" nie zabrakło również wątku miłosnego - tytułowy bohater zakochuje się w Marynie (Ewa Lemańska) i żeni się z nią.

***

Czytaj także: 

• Dziesięć malowniczych polskich zamków, które możesz odwiedzić tego lata
• Ondraszek – legendarny książę zbójników

***

Za produkcję "Janosika" odpowiedzialny był Zespół Filmowy Panorama. Serial kręcono od kwietnia 1972 roku do marca 1973 roku. Zdjęcia realizowano w różnych lokalizacjach – między innymi w rezerwacie przyrody Przełom Białki pod Krempachami leżącym w województwie małopolskim, w zamku na Pieskowej Skale znajdującym się na terenie Ojcowskiego Parku Narodowego, w ruinach zamku Ogrodzieniec w województwie śląskim, a także w okolicach wsi Ojców i Dębno w Małopolsce. Niektóre sceny nagrano w atelier w Warszawie i Pradze, gdzie zbudowano często pojawiającą się w serialu grotę skalną. Łącznie do produkcji "Janosika" zużyto ponad osiemdziesiąt tysięcy metrów taśmy filmowej.

W 1974 roku odbyła się premiera kinowej wersji serialu o tym samym tytule, stworzonej z okrojonego materiału serialowego.

"Janosik" okazał się wielkim sukcesem i został ciepło przyjęty przez telewidzów. Z czasem zyskał nawet status kultowego. 

jb

Trylogia, "Krzyżacy", "W pustyni i w puszczy". Najlepsze ekranizacje dzieł Henryka Sienkiewicza

Początkowo Tadeusz Łomnicki nie chciał podjąć się roli Michała Wołodyjowskiego. Po pierwsze dlatego, że bał się ryzyka, a po drugie zawsze przedkładał pracę w teatrze nad film. Ostatecznie jednak, po przyjęciu propozycji, przez rok trenował jazdę konną i szermierkę, przygotowując się do nowej roli.

- Starałem się zagrać człowieka dość skromnego. Takiego, jakim jest Wołodyjowski. Człowieka z jego wszystkimi drobnym śmiesznostkami, ale też zdecydowanego. Jeśli gdzieś w literaturze określiło się go na końcu jako Hektora Kamienieckiego, starałem się wydobyć i ten ton. To może przez to, że wyczułem, że w tym człowieku bije proste, wielkie serce Polaka, który dla ojczyzny, patriotyzmu, służby i narodu nie zawaha się przed ostatecznością - twierdził Tadeusz Łomnicki.

Aktor przyznawał, że rola Wołodyjowskiego otworzyła przed nim wiele serc. - Widownia mnie przyjęła. Wszędzie czuję się bardzo bezpiecznie i ludzie odnoszą się z serdecznością. Nieraz przypadkowe spotkania zamieniają się w długie rozmowy. Najciekawsze jest dla mnie to, że dotarłem do ludzi - wspominał.

Barwne, pełnokrwiste postacie

Nie byłoby jednak żadnej części Trylogii, gdyby nie było Azji Tuhajbejowicza, czyli syna wodza krymskiego Tuhaj-beja. Z jednej strony był on postacią negatywną, a z drugiej rozdartą między zewem krwi a gwałtownym i szczerym uczuciem.

- Pan Wołodyjowski jest człowiekiem pełnym najrozmaitszych wad, który jednak staje się w końcu świadomym, dojrzałym mężczyzną i wspaniałym obywatelem. Różnica między nim a Azją jest taka, że jest w stanie poświęcić sprawy prywatne i ambicje. U Azji dominującą cechą jest jednak jego potworny egocentryzm i niezwykła pycha - słyszymy.

Śmierć Azji była haniebna, bo tak w ówczesnej Europie traktowano wbicie na pal. Za to bohaterska śmierć Michała Wołodyjowskiego uczyniła go symbolem i przyniosła przydomek Hektora Kamienieckiego.

Henryk Sienkiewicz, pisząc Trylogię, stworzył barwnych, pełnokrwistych bohaterów. - Wiele pokoleń wychowywało się na Sienkiewiczu i poznawało nie tylko historię własnego narodu, ale również język. Utożsamianie się z bohaterami i ich perypetiami powodowało, że pewne ich powiedzonka wchodziły do języka potocznego. Chyba najbardziej powszechne, to słowa "mów mi wuju!", którymi Zagłoba zwracał się do Rocha Kowalskiego, czy "kończy waść, wstydu oszczędź!", czyli słynne zdanie Kmicica skierowane do Michała Wołodyjowskiego - komentował literaturoznawca Krzysztof Kowalczyk.

Zdaniem Krzysztofa Kowalczyka bohaterowie Trylogii "na tyle wrośli w rzeczywistość pierwszych czytelników Sienkiewicza, że w sposób naturalny postrzegano ich jako żywe postaci".

Z Trylogii wyrosła dużą część Gombrowicza

Prof. Jerzy Bralczyk zauważył, że "z Trylogii wyrosła duża część Gombrowicza". - "Trans-Atlantyk" jest zbudowany na opozycji wobec Trylogii, i w ogóle wiele pomysłów Gombrowiczowskich. Może się mylę, ale o ile jest pewna opozycja, bunt młodych ludzi przeciwko jakimś lekturom, to nie znam nikogo, kto zbuntowałby się przeciwko Trylogii. To jest niewątpliwie literatura męska albo dla ludzi w wieku już podeszłym, którzy potrafią się w tym rozsmakować - stwierdził prof. Jerzy Bralczyk.

Czytaj także:

• Tadeusz Różewicz - jeden z najwybitniejszych poetów i dramaturgów XX wieku
• Prof. Samsel: aby dostrzec fenomen Norwida, trzeba na nowo spojrzeć na historię całej literatury

***

Tytuł audycji: Czas pogody

Prowadził: Zbigniew Krajewski

Materiał: Małgorzata Raducha

Data emisji: 14.11.2021

Godzina emisji: 10.23

DS